Киев Русе исемле битнең чыганагын карау

{{Тарихи дәүләт|исеме=Киев Русе|үзисеме=рѹсьскаѧ землѧ|башкала=[[Иске Ладога|Ладога]] яки [[Бөек Новгород|Новгород]] (862—882),<br>
[[Киев]] (882—1240)|тел=[[борынгы көнчыгыш славян теле]] (сөйләм, эшлекле, дәүләт идарәсе һәм хокук теле)<br>
[[чиркәү славян теленең борынгы рус версиясе]] (китап культурасы теле)</small><ref name="Крысько">{{БРЭ|автор=[[Крысько, Вадим Борисович|Крысько В. Б.]]|заглавие=Древнерусский язык|том=9|страницы=339—340|год=2007|id=2631460|ref=БРЭ}}</ref><ref name="Калугин">{{БРЭ|автор=Калугин В. В.|заглавие=Древнерусская литература|том=Россия|страницы=703—712|год=2004|id=5061392|ref=БРЭ}}</ref>|дин=[[славян мәҗүсилеге|мәҗүсилек]], аннары [[православлык]]|валюта=[[куна]], [[Борынгы рус гривнасы|гривна]], [[ногата]]|карта=Rus-1015-1113.png}}

'''Киев Русе''' яки '''Борынгы рус дәүләте''' (tat. lat. [http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Киев_Русе ''Kiev Ruse'']{{Deadlink|date=December 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}) ([[882 ел|882]]–[[1240 ел|1240]])&nbsp;— [[Көнчыгыш Аурупа]]да урнашкан [[урта гасырлар]] дәүләте. [[IX гасыр|9-нчы гасыр]]да [[көнчыгыш славян кабиләләре]] берләшүе нәтиҗәсендә барлыкка килгән.

Чәчәк ату дәверендә Борынгы рус дәүләте [[Таман ярымутравы]]ннан көньякка, [[Днестр]], [[Висла]] елгаларына кадәр көнбатышка, [[Төньяк Двина]] елгасына кадәр төньякка кадәр җәелгән булган.

[[1132 ел|1132]]-[[1134&nbsp;ел]]дан соң Киев Русе күп кенәзлекләргә таркалган. [[1132&nbsp;ел]]да [[Полоцк]], [[1134&nbsp;ел]]да [[Новгород]] шәһәре Киев кенәзенең хакимиятен танырга туктаганнар, «разодралась вся земля Русская» (''Новгород кулъязмасы''). Аерым рус кенәзлекләре үз кенәзе белән идарә ителгән, кайчакта рус кенәзлекләре арасында үзара сугышлар булганнар.

[[1237 ел|1237]]-[[1240&nbsp;ел]]ларда татар-маңгул гаскәрләре борынгы рус кенәзлекләрен буйсындырганнар.

== Киев Русе белән Идел буе Болгары мөнәсәбәтләре ==
Киев Русе белән [[Идел буе Болгары]] мөнәсәбәтләре каршылыклы булган, кайбер вакытта [[Идел]] буенда сәүдә өчен сугышлар, кайбер чорында хезмәттәшлек дәвере булган.

[[1183&nbsp;ел]]ның җәендә [[Владимир-Сүздәл кенәзлеге]] идарәчесе [[Всеволод&nbsp;III Зур Оя]], үзенә союздаш [[Киев кенәзлеге|Киев]], [[Смоленск кенәзлеге|Смоленск]], [[Көньяк Переяславль кенәзлеге|Көньяк Переяславль]], [[Рязань кенәзлеге|Рязань]], [[Мөрәм кенәзлеге|Мөрәм]] кенәзләре гаскәрләрен берләштереп, зур гаскәр белән [[Идел буе Болгары|Болгар иленә]]&nbsp;— [[Биләр]] шәһәренә һөҗүм итә.

[[Идел буе Болгары]] белән Киев Русе арасындагы килешүләре:
* 1) Идел буе Болгары белән Киев Русенең бөек кенәзе [[Владимир&nbsp;I]] арасындагы килешү. «Повести временных лет» елъязмасында хәбәр ителгәнчә, аркадашлары бәҗәнәк-төрекләр белән болгарларга каршы яу белән килгәннән соң ([[985 ел|985]]), кенәз [[Владимир&nbsp;I]]  болгарларның [[икътисад]]и яктан өстенлеген таный ('''«... все они в сапозех»''') һәм алардан ясак түләтеп булмаячагын аңлый ('''«им дани нам не даяти, поидем искать лапотников»'''), үзара килешү төзергә тәкъдим итә. Килешүгә «колмак суга батканчы, таш су өстенә калыкканчы» турылыклы булырга дип ант ителә;
* 2) [[Идел буе Болгары]] дәүләте белән Киев Русе арасында чама белән [[1006&nbsp;ел]]да ике илнең дә сәүдәгәрләренә төрле шәһәрләрдә ирекле рәвештә сәүдә итү хокукы бирелүе турында төзелгән килешү (''авыл җирләрендә сәүдә итү мөмкинлеге каралмаган''). Аның нигезендә ике дәүләтнең сәүдә, мәдәният һәм сәясәт өлкәсендә үзара мөнәсәбәтләре ныгый. Бу килешү турындагы мәгълүмат борынгы рус елъязмалары белән эш иткән В.&nbsp;Н.&nbsp;Татищев хезмәтендә урын алган;
* 3) [[Идел буе Болгары]] белән [[Владимир-Сүздәл кенәзлеге]] арасындагы [[1221&nbsp;ел]]гы килешү. Болгарлар русларның [[Бөек Устюг|Устюг]] шәһәрен ([[1218 ел|1218]]) һәм рус гаскәре болгарларның [[Ашлы]] шәһәрен ([[1220 ел|1220]]) яулап алу [[сугыш]]ларыннан соң килешү төзелә. Килешүдә әйтелгәнчә, [[Ука]] елгасы буенда урнашкан кайбер [[мордва]] [[авыл]]лары рус кенәзлеге йогынтысына күчә;
* 4) [[1229&nbsp;ел]]гы [[Идел буе Болгары]] белән [[Владимир-Сүздәл кенәзлеге]] арасындагы килешү ([[1229 ел|1229]]). Идел буе төбәгендә үзара мөнәсәбәтләрне билгели, әсирләр алмашу, сәүдәгәрләр белән балыкчыларга ике ил арасында ирекле эш йөртү мөмкинлеге бирә. Бу килешү Владимир-Сүздәл кенәзе Юрий Всеволод улы Ука белән Сыры елгалары арасындагы мордва җирләрен үз йогынтысына алу өчен башлаган сугышыннан соң 6 елга дип төзелә. Әлеге килешү Рус кенәзлегенә '''ачлык афәтеннән котылу''' чарасы булса (''берничә ел иген уңмаган рус иленә болгарлар 1229 елда зур күләмдә ашлык озаталар''), болгарларга 1229, [[1232&nbsp;ел]]лардагы маңгул яуларына оешкан төстә каршы тору мөмкинлеге бирә.

== Таркалыш ==
[[Файл:MongolEmpire.jpg|300px|мини|уңда|Татар-маңгул тарафыннан Ауразияне буйсындыру]]
[[XIII гасыр|13-нче гасыр]]да  Киев Русенең феодаль таркалыш чоры булган, дәүләт 15&nbsp;аерым рус кенәзлегенә таркалган. Һәрбер кенәзлек белән Рюрик нәселеннән булган кенәз идарә иткән. Аерым рус кенәзлекләр арасында бәрелешләр еш булган. Формаль рәвештә феодаль таркалыш чорында Киев шәһәре&nbsp;— Борынгы рус дәүләтенең башкаласы булып калган.

Үзара сугышлар нәтиҗәсендә Киев Русе бик зәгыйфьләнгән һәм [[1237 ел|1237]]-[[1240&nbsp;ел]]ларда [[Бату хан]] татар-маңгул гаскәрләре тарафыннан буйсындырылган.

[[1240&nbsp;ел]]да Бату хан [[Киев]] шәһәрен җимергән. [[Алтын Урда]] ханнары [[Владимир кенәзә|Владимир кенәзләренә]] ярлык бирә башлаган. Шулай итеп, [[Киев]] шәһәре башкала вазифасын югалткан.

[[1362&nbsp;ел]]да [[Зәңгәр Сулар сугышы]]ннан соң Киев шәһәре [[Бөек Литва кенәзлеге]]нә кушылган.

Шулай итеп [[XIII гасыр|13]]-[[XIV гасыр|14&nbsp;гасырларда]] Борынгы рус дәүләте таркалганнан һәм буйсындырганнан соң өлешчә Алтын Урда дәүләте эченә, өлешчә&nbsp;— бәйлелегенә, Бөек Литва кенәзлеге эченә эләккән. Борынгы рус дәүләтенең варислары&nbsp;— [[Алтын Урда]] бәйлелегеннән [[XV гасыр|15]]-[[XVI гасыр|16&nbsp;гасырда]] чыккан&nbsp;— [[Мәскәү]] дәүләте, һәм [[XVII гасыр|17]]-[[XVIII гасыр|18&nbsp;гасырда]] [[Речь Посполитая]] дәүләтеннән сугышып чыккан [[Украина]] һәм [[Беларус]] булалар.

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}

== Әдәбият ==
* Горский&nbsp;А.&nbsp;А. Русь: от славянского Расселения до Московского царства.&nbsp;— Москва, 2004.
* Греков&nbsp;Б.&nbsp;Д. Киевская Русь.&nbsp;— Москва, 1953.
* Древняя Русь. Город, замок, село.&nbsp;— Москва: Наука, 1985.&nbsp;— 429 с.
* Каргалов&nbsp;В.&nbsp;В. Внешнеполитические факторы развития феодальной Руси.&nbsp;— Москва: Высшая школа, 1967. — 261 с.
* Куза&nbsp;А.&nbsp;В. Малые города Древней Руси.&nbsp;— Москва: Наука, 1989.&nbsp;— 168 с.&nbsp;— ISBN 5-02009473-0
* Мавродин&nbsp;В.&nbsp;В. Образование Древнерусского государства и формирование древнерусской народности. — Москва, 1971.
* Пашуто&nbsp;В.&nbsp;Т. Внешняя политика Древней Руси.&nbsp;— Москва: Наука, 1968.&nbsp;— 472 с.
* Пашуто&nbsp;В.&nbsp;Т., Флоря&nbsp;В.&nbsp;Н., Хорошкевич&nbsp;А.&nbsp;Л. Древнерусское наследие и&nbsp;исторические судьбы восточного славянства.&nbsp;— Москва, 1982.
* Петрухин&nbsp;В.&nbsp;Я. Русь в&nbsp;IX–X&nbsp;веках. От призвания варягов до выбора веры.&nbsp;— Москва: ФОРУМ: Неолит, 2013.
* Рыбаков&nbsp;Б.&nbsp;А. Киевская Русь и&nbsp;русские княжества XII—XIII&nbsp;вв..&nbsp;— Москва: Наука, 1982.&nbsp;— 589 с.
* Фроянов&nbsp;И.&nbsp;Я. Киевская Русь: Очерки социально-экономической истории.&nbsp;— Ленинград, 1974.

== Сылтамалар ==
{{Тышкы сылтамалар}}

== Моны да карагыз ==
{{Портал|Тарих|Россия Федерациясе|Украина|Беларусия|Эстония|Латвия|Польша|Молдавия|Болгария|Румыния|Маҗарстан}}
* [[Бөек Киев кенәзләре]]

[[Төркем:Тарихи дәүләтләр]]
[[Төркем:Киев Русе]]
[[Төркем:Россия тарихы]]
[[Төркем:Украина тарихы]]
[[Төркем:Беларусия тарихы]]