Молдова Республикасы (Молдова; рум. Republica Moldova/Република Молдова, Moldova/Молдова) — Европаның көньяк-көнчыгышында урнашкан дәүләт.

Молдова
рум. Republica Moldova
Байрак[d]Илтамга[d]
Нигезләнү датасы 27 август 1991[1]
Сурәт
Рәсми исем Republica Moldova, Republiken Moldavien[2] һәм República da Moldova[3]
Кыскача исем 🇲🇩
Гомер озынлыгы 71,61 ел[4]
... хөрмәтенә аталган Молдова кенәзлеге[d]
Демоним moldáv, Moldavian, Moldovan, Moldovano, Moldavänan, مولدوفي, مولدوفية, مولدوفيون, moldau, moldava, moldaus, молдаванин, молдаванка, молдаване[5], מולדובי, מולדובית, moldoveni, moldovean, moldoveancă, মলদোভীয়, moldavo, moldava, moldavi, moldave, moldovan, moldavu, moldava, Moldave[6], moldava, moldave, moldavi, moldavo, moldavo, Moldauer, مولدوڤي, مولدوڤية, مولدوڤيين, مولدوڤيات һәм Moldóvach[7]
Рәсми тел румын теле[1][8]
Гимн Молдова гимны
Мәдәният культура Молдавии[d]
Шигарь тексты Discover the routes of life һәм Dewch i Ddarganfod Taith Bywyd
Дөнья кисәге Европа[9]
Дәүләт  Молдова
Башкала Кишинёв
Сәгать поясы UTC+02:00
Иң көнчыгыш ноктасы 46°24′49″ т. к. 30°09′44″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы 48°29′ т. к. 27°35′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы 45°28′08″ т. к. 28°12′47″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы 48°16′27″ т. к. 26°37′01″ кч. о.
Геомәгълүматлар Data:Moldova.map
Иң югары ноктасы Баланешты[d]
Иң түбән ноктасы Днестр
Идарә итү формасы парламент республикасы[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы Молдова президенты[d]
Ил башлыгы Майя Санду
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы Молдова премьер-министры[d]
Хөкүмәт башлыгы Дорин Речан[10]
Канунбирү органы Молдова парламенты[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр Италия, Германия, Беларусь, Украина, Словения, Австрия, Дания, Румыния, Испания, Швейцария, Аурупа Берлеге, Кытай Җөмһүрияте, Америка Кушма Штатлары, Швеция, Россия, Греция, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[11], Маҗарстан һәм Кытай
Әгъзалык Берләшкән Милләтләр Оешмасы, Аурупа шурасы, Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Кара диңгез икътисади хезмәттәшлек оешмасы[d], ОБСЕ, Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Евроконтроль[d], Интерпол[12][13], ХКТО[d][14][15], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[16], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], Бөтендөнья почта берлеге[17][18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][19], Франкофония[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], БДБ, ГУАМ[d], БДБ Ирекле сәүдә зонасы[d] һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][22]
Рәсми бәйрәм Молдова бәйсезлеге көне[d]
Балигълык яше 18 яшь
Халык саны 2 603 813 (2022)
Ир-ат халкы 1 266 405[23], 1 251 834[23], 1 232 180[23] һәм 1 208 783[23]
Хатын-кыз халкы 1 397 819[23], 1 383 296[23], 1 363 630[23] һәм 1 330 111[23]
Административ бүленеше Новоаненский район[d], Бессарабский район[d], Бричанский район[d], Кагульский район[d], Кантемирский район[d], Каларашский район[d], Каушанский район[d], Чимишлийский район[d], Криулен районы[d], Дондюшанский район[d], Дрокиевский район[d], Дубоссарский район[d], Единецкий район[d], Фалештский район[d], Флорешт районы[d], Глодянский район[d], Хынчештский район[d], Яловенский район[d], Леовский район[d], Ниспоренский район[d], Окницкий район[d], Оргеевский район[d], Резинский район[d], Рышканский район[d], Сынжерейский район[d], Сорокский район[d], Страшенский район[d], Шолдынешт районы[d], Штефан-Водский район[d], Тараклийский район[d], Теленештский район[d], Унгенский район[d], Кишинёв[d], Муниципий Бельцы[d], Bender Municipality[d], Gagauziä һәм Днестр сул яр буе административ-территориаль берәмлекләре[d]
Акча берәмлеге Молдова лее[d]
Номиналь тулаем эчке продукт 13 692 230 147 $[24] һәм 14 420 947 884 $[24]
Кеше потенциалы үсеше индексы 0,767[25]
Inequality-adjusted Human Development Index 0,711[26]
Эшсезлек дәрәҗәсе 3 ± 1 процент[27]
Нәрсә белән чиктәш Украина һәм Румыния
Автомобил хәрәкәте ягы уң[d][28]
Челтәр көчәнеше 220 вольт[29]
Электр аергычы төре Europlug[d][29] һәм Schuko[d][29]
Әүвәлгесе Молдавия Совет Социалистик Республикасы
Алыштырган Молдавия Совет Социалистик Республикасы һәм СССР
Кулланылган тел румын теле, рус теле, гагауз теле һәм молдован ишарә теле[d]
Мәйдан 33 843,5 км²[30]
Рәсми веб-сайт moldova.md(рум.)(ингл.)(рус.)
Һәштәге Moldova
Югары дәрәҗәле Интернет домены .md
Харита сурәте
Тематик география Молдова географиясе[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы уң[d]
Ачык мәгълүматлар порталы Government Open Data Portal Moldova[d]
Феноменның икътисады Молдова икътисады[d]
Феноменның демографиясе Молдова халкы[d]
Мәктәптә укымаган балалар саны 75 391[31]
Джини коэффициенты 26[32]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме 20 процент
Тулаем туулар коэффициенты 1,256[33]
Шәһәр халкы 1 138 316[23], 1 129 127[23], 1 116 146[23] һәм 1 096 117[23]
Авыл халкы 1 525 908[23], 1 506 003[23], 1 479 663[23] һәм 1 442 777[23]
Демократия индексы 5,78[34]
BTI Governance Index 3,5[35], 4,46[35], 4,49[35], 5,39[35], 5,5[35], 5,31[35], 5,15[35], 4,89[35] һәм 4,99[36]
BTI Status Index 5,06[35], 5,93[35], 5,79[35], 6,24[35], 6,33[35], 5,96[35], 5,78[35] һәм 5,91[36]
Туым күрсәткече 12,894[23], 12,481[23], 12,432[23] һәм 12,148[23]
Үлем күрсәткече 13,089[23], 14,445[23], 16,36[23] һәм 16,609[23]
Happy Planet Index score 51[37]
Илнең мобиль коды 259
Илнең телефон коды +373
Халыкара префикс 0
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны 112[d]
Илнең GS1 коды 484
Номер тамгасы коды MD
Диңгездәге идентификацияләү номеры 214
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Молдовада җирләнгәннәр[d]
Карта
 Молдова Викиҗыентыкта

2004 елның җанисәбе буенча, халык саны — 3 383 332 кеше (Днестр буе Молдавия Республикасын исәпләмичә).[38]

Дәүләт теле — латин графикасы нигезендә молдаван теле[39].

Дәүләт төзелеше — унитар дәүләт, парламент республикасы. 39 административ-территориаль берәмлеккә бүленә, шул исәптә 32 район, 5 муниципий һәм 2 автономияле берәмлек — Гагаузия һәм Днестр сулъягы.

География

үзгәртү

Чиктәшлек

үзгәртү
Як Дәүләт
Төньяк, көнчыгыш һәм төньяк Украина
Көнбатыш Румыния

Молдова Көнчыгыш Европа тигезлегенең көньяк-көнбатышында, Днестр һәм Прут елгалары арасында урнаша.

Иң биек нокта — Баланешты тавы (429,5 м), уртача биеклеге — диңгез өстеннән 147 м. Туфраклар — күбесенчә кара туфраклар (75%). Урманнар территориянең 6% өлешне биләп торалар.

Кырый нокталар

үзгәртү
  • Төньяк — Наславча авылы (48°29' т. к.)
  • Көньяк — Джурджулешты авылы (45°28' т. к.)
  • Көнчыгыш — Паланка авылы (30°05' кб. о.)
  • Көньяк — Крива авылы (26°30' кб. о.)

Файдалы казылмалар

үзгәртү

Известьташ, гипс, балчыклар, пыяла комы, гравий, зур булмаган нефть һәм газ чыганаклары.

Климат

үзгәртү

Климат — уртача континенталь. Гыйнварның урта температурасы — -3…-5 °С, минимум — -41 °С, июльнең урта температурасы — +19,5…22 °С, максимум — +42,4 °С. Урта ел явымнар саны — 450–500 мм.

Гидрография

үзгәртү

Барлык елгалар Кара диңгезе бассейнына керәләр. Төп елгалар — Днестр һәм Прут.

XIV гасырына кадәр Молдова территориясе төрле кабиләләрнең (готлар, антлар, гет-даклар) һәм дәүләтләр (Киев Русе, Алтын Урда, Галич-Волын кенәзлеге) биләмәләрнең өлеше булган. 1359 елда беренче молдаван дәүләте — Молдаван кенәзлеге оештерыла. XVI—XVIII гасырларда — Госман империясе составында.

1711 елда, Яшь шәһәрендә молдаван господаре Дмитрий Кантемир Россиягә присяга бирә; ләкин Прут походы нәтиҗәсендә, Госман империясе составында кала.

XVIII гасырның ахырында, Рус-төрек сугышы нәтиҗәсендә, Россия составына Днестр сулъягы керә; 1812 елда, чираттагы рус-төрек сугышы нәтиҗәсендә, Россия составына Бессарабия керә.

1917 елда Молдавия Демократик Республикасы игълан ителә, 1918 елның гыйнварында Бессарабиягә румын гаскәрләре керәләр, шул ук елның мартында Бессарабия Румыния составына кертелә. 1924 елда Днестр сулъягында Молдавия Автономияле Совет Социалистик Республикасы (МАССР) оештырыла.

1940 елда, Молотов-Риббенроп пактның шартлары буенча, Румыния Советлар Берлегенә Бессарабияне һәм Төньяк Буковинаны бирергә мәҗбүр ителә. Бессарабия территориясендә Молдавия Совет Социалистик Республикасы (МССР) оештырыла, аның составына элекке МАССР территориясе кертелә.

1941 елда, Бөек Ватан сугышы барышында, МССР территоряне алман һәм румын гаскәрләре басып алалар. 1944 елның яз-җәйдә, Яссы-Кишенәү операциясе нәтиҗәсендә, Молдова алман-румын гаскәрләреннән азат ителә.

1991 елның 27 августта Молдова бәйсезлеген игълан итә. 19891992 еллардагы Приднестровье конфликты нәтиҗәсендә, Молдова, фактта, Днестр сулъягы территорияне югалта, анда танылмаган Днестр буе Молдавия Республикасы оештырыла.

1994 елда Молдова Констиуциясе кабул ителә.

Милли состав

үзгәртү
Халык 1959[40] 1970[41] 1979[42] 1989[43] 2004,[44]
Молдова
2004,[45]
ДМР
2004,
Барлык
К. с. % К. с. % К. с. % К. с. % К. с.1 % К. с.2 % К. с.2 %
молдаваннар 1 886 566 65,4% 2 303 916 64,6% 2 525 687 63,9% 2 794 749 64,5% 2 564 849 75,8% 177 382 31,9% 2 742 231 69,6%
украиннар 420 820 14,6% 505 730 14,2% 560 679 14,2% 600 366 13,8% 282 406 8,3% 160 069 28,8% 442 475 11,2%
руслар 292 930 10,2% 414 444 11,6% 505 730 12,8% 562 069 13,0% 201 218 5,9% 168 678 30,4% 369 896 9,4%
гагаузлар 95 856 3,3% 124 902 3,5% 138 000 3,5% 153 458 3,5% 147 500 4,4% 4 096 0,7% 151 596 3,8%
румыннар 1 663 0,1% 1 581 ~0,0% 1 657 ~0,0% 2 477 0,1% 73 276 2,2% ? ? ~73 276 ~1,9%
болгарлар 61 652 2,1% 73 776 2,1% 80 665 2,0% 76 005 2,0% 65 662 1,9% 13 858 2,5% 79 520 2,0%
башкалар 124 990 4,3% 143 694 4,0% 137 338 3,5% 52 485 1,4% 48 421 1,4% 31 264 5,6% ~79 685 ~2,0%
барлык 2 884 477 100,0% 3 568 873 100,0% 3 949 756 100,0% 4 335 360 100,0% 3 383 332 100.0% 555 347 100.0% 3 938 679 100.0%

АКШ Үзәк разведка идарәсе мәгълүматларына караганда, 2014 елда православие динендәгеләр 90,1 %, православиедән башка христианнар 2,6 %, башка диннәр тарафдарлары 0,1 % булган[46]. Молдова халкының (4 043 000 кеше) 0,40 % ы (15 мең кеше) ислам дине тарафдары (2020) [47].

Административ-территориаль бүленеше

үзгәртү
Исем Үзәк Мәйдан
(км²)
Халык саны
(2011)
Халык
тыгызлыгы
ТП саны
Анений Ной районы (Raionul Anenii Noi/Районул Аннений Ной) Анений Ной 892 83,100 93.2 45
Басарабәска районы (Raionul Basarabeasca/Районул Басарабяска) Басарабәска 295 29,200 99.0 10
Бричени районы (Raionul Briceni/Районул Бричень) Бричени 814 75,300 92.5 39
Каһул районы (Raionul Cahul/Районул Кахул) Каһул 1,546 124,800 80.7 56
Кантимер районы (Raionul Cantemir/Районул Кантемир) Кантимер 870 62,800 72.2 51
Калараш районы (Raionul Călăraşi/Району Кэлэрашь) Калараш 753 78,800 104.6 54
Кэушени районы (Raionul Căuşeni/Районул Кэушень) Кэушени 1,163 92,300 79.3 48
Чимишлия районы (Raionul Cimişlia/Районул Чимишлия) Чимишлия 923 61,700 66.8 39
Криулени районы (Raionul Criuleni/Районул Криулень) Криулени 688 73,100 106.2 43
Дондушени районы (Raionul Donduşeni/Районул Дондушень) Дондушени 645 45,100 70.0 30
Дрокия районы (Raionul Drochia/Районул Дрокия) Дрокия 1,000 90,100 90.1 40
Дубэсари районы[48] (Raionul Dubăsari/Районул Дубэсарь) Дубэсари 309 35,200 113.9 15
Единец районы (Raionul Edineţ/Районул Единец) Единец 933 82,900 88.9 49
Фэлешти районы (Raionul Făleşti/Районул Фэлешть) Фэлешти 1,073 92,600 86.3 76
Флорешти районы (Raionul Floreşti/Районул Флорешть) Флорешти 1,108 90,000 81.2 74
Глодени районы (Raionul Glodeni/Районул Глодень) Глодени 754 61,900 82.1 35
Хынчешти районы (Raionul Hînceşti/Районул Хынчешть) Хынчешти 1,484 122,000 82.2 63
Яловени районы (Raionul Ialoveni/Районул Яловень) Яловени 783 99,100 126.5 34
Леова районы (Raionul Leova/Районул Леова) Леова 775 53,800 69.4 39
Ниспорени районы (Raionul Nisporeni/Районул Ниспорень) Ниспорени 630 66,800 106.0 39
Окница районы (Raionul Ocniţa/Районул Окница) Окница 597 56,100 94.0 33
Орһей районы (Raionul Orhei/Районул Орхей) Орһей 1,228 125,900 102.5 75
Резина районы (Raionul Rezina/Районул Резина) Резина 621 52,600 84.7 41
Рышкани районы (Raionul Rîşcani/Районул Рышкань) Рышкани 936 70,000 74.8 55
Сынҗерей районы (Raionul Sîngerei/Районул Сынӂерей) Сынҗерей 1,033 93,400 90.4 70
Сорока районы (Raionul Soroca/Району Сорока) Сорока 1,043 100,400 96.3 68
Стрэшени районы (Raionul Străşeni/Районул Стрэшень) Стрэшени 730 91,300 125.1 39
Шолдэнешти районы (Raionul Şoldăneşti/Районул Шолдэнешть) Шолдэнешти 598 43,300 72.4 33
Штефан-Водэ районы (Raionul Ştefan-Vodă/Районул Штефан-Водэ) Штефан-Водэ 998 71,900 72.0 26
Тараклия районы (Raionul Taraclia/Районул Тараклия) Тараклия 674 44,200 65.6 26
Теленешти районы (Raionul Teleneşti/Районул Теленшть) Теленешти 849 74,200 87.4 54
Унгени районы (Raionul Ungheni/Районул Унгень) Унгени 1,083 117,400 108.4 74

Муниципийлар

үзгәртү
Исем Үзәк Мәйдан
(км²)
Халык саны
(2011)
Халык
тыгызлыгы
ТП саны
Бэлци (Bălţi/Бэлць) Бэлци 78 148,900 1909.0 3
Бендер (Bender/Бендер)[49] Бендер 97 101,000 1041.2 2
Кишенәү (Chişinău/Кишинэу) Кишенәү 635 789,500 1243.3 35

Автономияле территорияләр

үзгәртү
Исем Үзәк Мәйдан
(км²)
Халык саны
(2011)
Халык
тыгызлыгы
ТП саны
Гагаузия (Găgăuzia/Гэгэузия) Комрат 1,832 160,700 87.7 35
Днестр сулъягы (Stînga Nistrului/Стынга Ниструлуй)[49] Тирасполь 4,163 518,700 124.6 147

Икътисад

үзгәртү

Икътисад нигезен авыл хуҗалыгы тәшкил итә. ҮКИ белешмә китабы буенча, Молдова эшче көченең 25 % өлеше чит илләрдә эшли.

Экспорт — азык-төлек товарлары, текстиль. Төп импортёрлары — Россия (29 %), Румыния (15 %), Италия (10 %).

Импорт — минирәл чималы һәм ягулык, машиналар, җиһазлар, химикатлар. Төп экспортёрлары — Россия (21 %), Румыния (16 %), Украина (15 %).

Искәрмәләр

үзгәртү
  1. 1,0 1,1 Декларация о независимости Республики Молдова — 1991.
  2. https://www.ui.se/landguiden/lander-och-omraden/europa/moldavien/
  3. https://portaldascomunidades.mne.gov.pt/pt/vai-viajar/conselhos-aos-viajantes/europa/moldova
  4. ЮНЕСКО-ның статистика институты
  5. молдаване
  6. http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
  7. The National Terminology Database for Irish — 2006.
  8. Hotărârea nr. 36 din 05.12.2013 privind interpretarea articolului 13 alin. (1) din Constituție în corelație cu Preambulul Constituției și Declarația de Independență a Republicii Moldova — 2013.
  9. https://www.workwithdata.com/place/moldova
  10. Factbox: Who is new Moldovan Prime Minister Dorin Recean?
  11. https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
  12. https://www.interpol.int/Member-countries/WorldИнтерпол.
  13. https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Europe/MOLDOVA
  14. https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ХКТО.
  15. https://www.opcw.org/about-us/member-states/republic-moldova
  16. http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
  17. http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
  18. https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=198
  19. https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
  20. https://public.wmo.int/en/members/republic-of-moldova
  21. https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
  22. https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
  23. 23,00 23,01 23,02 23,03 23,04 23,05 23,06 23,07 23,08 23,09 23,10 23,11 23,12 23,13 23,14 23,15 23,16 23,17 23,18 23,19 23,20 23,21 23,22 23,23 (unspecified title)база данных Всемирного банка.
  24. 24,0 24,1 https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CDБөтендөнья банкы.
  25. Отчёт о развитии человечестваПрограмма развития ООН, 2022.
  26. Отчёт о развитии человечестваПрограмма развития ООН, 2022.
  27. http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
  28. http://chartsbin.com/view/edr
  29. 29,0 29,1 29,2 World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
  30. https://moldova.md/en/content/geography
  31. ЮНЕСКО-ның статистика институты
  32. https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
  33. ЮНЕСКО-ның статистика институты
  34. 2020 Democracy Index
  35. 35,00 35,01 35,02 35,03 35,04 35,05 35,06 35,07 35,08 35,09 35,10 35,11 35,12 35,13 35,14 https://www.bti-project.org
  36. 36,0 36,1 https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/MDA
  37. https://happyplanetindex.org/countries/?c=MDA
  38. http://www.statistica.md/public/files/Recensamint/Recensamintul_populatiei/vol_1/1_Toate_recensaminteleRne_ro.xls
  39. Молдова Республикасы Конституциясе. Статья 13, 1 нче пункт, archived from the original on 2013-07-30, retrieved 2012-11-05 
  40. http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=4
  41. http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_70.php?reg=9
  42. http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php?reg=9
  43. http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=9
  44. http://www.statistica.md/pageview.php?l=ru&idc=295
  45. http://pop-stat.mashke.org/pmr-ethnic-loc2004.htm
  46. Europe: Moldova. 2019 елның 7 гыйнвар көнендә архивланган. cia.gov, 5.02.2020(ингл.)
  47. Muslim Population By Country 2020 2019 елның 1 сентябрь көнендә архивланган.(ингл.)
  48. Өлешчә — Днестр буе Молдавия Республикасы контроле астында
  49. 49,0 49,1 Чыганакка җибәрү хатасы: Неверный тег <ref>; для сносок cities не указан текст

Сылтамалар

үзгәртү

Моны да карагыз

үзгәртү