Dinozorların evrimi

Ayrıca bakınız: Dinozorlar

Dinozorların evrimini gösteren bir şema

Dinozorlar, 232-234 milyon yıl önce orta Triyas devrinin son zamanı olan Ladinyan döneminde arkozorlardan evrildiler. Dinozorlar iyi araştırılmış bir grup olup kafatası alnının üst kemiğinin mevcut olmaması, ön kol ile omuz eklemi arasındaki uzun kol kemiği olan humerus üzerinde deltopektoral aralık çıkıntısının eksikliği gibi birçok özellikler incelenerek tanımlanırlar.

Arkozorlardan dinozorlara

İlk dinozorların ortaya çıkışına kadar uzanan süreç, 250 milyon yıl ile tarihlendirilen Proterosuchidae, Erytrosuchidae ve Euparkeria gibi erken dönem arkozor fosillerinden 232-236 milyon yıl önce orta Triyas döneminde yaşamış Ticinosuchus gibi arkozorların fosillerine kadar takip edilebilir. Timsahlar (Crocodylomorpha), orta Triyas dönemi arkozorların hayatta kalan ve günümüze kadar ulaşmış olan torunlarıdır.

Dinozorlar, kuşların (Saurischia'da bulunurlar), üç boynuzlu bir dinozor cinsi olan Triceratopsların (Ornithischia'da bulunurlar) ve bunların torunlarının son ortak atası olarak tanımlanabilir. Bu tanımla beraber, pterozorlar ve birkaç arkozor türü daha bu dinozor sınıflandırmasının dışında kalır. Yanlışlıkla uçan dinozorlar olarak da adlandırılan pterozorlar, deriden yapılma kanatlarıyla Mezozoik dönemin semalarında uçan ve uçucu hayvanlar arasında da en büyük boyutlara ulaşmış olan bir sürüngendir. Schleromochlus (220-225 milyon yıl önce), Lagerpeton (230-232 milyon yıl önce) ve Marasuchus (230-232 milyon yıl önce) dinozor tanımının dışında kalan arkozor genusu içinde yer alır.

En eski dinozorlar

Bilinen ilk dinozorlar, boyları bir metreden iki metreye kadar ulaşan ve iki ayak üzerinde bipedal yürüme özelliğine sahip etçil beslenen avcılardı.

Bazı ortak özelliklere sahip olmakla beraber bulunan kalıntıların tümünün kafatası dışında kalan vücut kemiği fosilleri içermesi yüzünden tam olarak bir dinozor olup olmadığı tanımlanamamış olan Spondylosoma türüne ait fosiller yaklaşık 230-232 milyon yıl öncesine aittir. İlk bulunan dinozor fosilleri arasında, Saurischia (kertenkele kalçalı dinozor), Saturnalia (225-232 milyon yıl önce), Herrerasaurus (220-230 milyon yıl önce), Staurikosaurus (muhtemelen 225-230 milyon yıl önce), Eoraptor (220-230 milyon yıl önce), Alwalkeria (220-230 milyon yıl) yer alır. Saturnalia belki kalça kemikli bir dinozor veya ön saropodlar içinde yer alan bir dinozor olabilir. Buna karşı diğerleri temel olarak sürüngen-benzeri kalça kemikli dinozorlardır.

A. Eoraptor, (erken dönem Saurischia), B Lesothosaurus, ilkel kuş kalçalı dinozor, C Staurikosaurus (Saurischia) kalça kemiği, D Lesothosaurus kalça kemiği

Yukarıdaki görselde görüleceği gibi, erken dönem ilkel kertenkele kalçalı dinozorlar, günümüz timsahlarından ziyade belirgin bir şekilde ilk dönem ilkel kuş kalçalı dinozorları andırırlar. Bu anlamda sürüngen-benzeri kalça kemerlere sahip dinozorlar, pelvis kalça kemerindeki kemiklerin atasal yapısını korumuş olmasıyla kuş-benzeri kalça kemerine sahip diğer dinozorlardan ayrılırlar. Diğer bir fark ise kafatası yapısı olup kuş kalçalı dinozorların üst kafatası daha sağlam yapılıdır ve otçul beslenmeye uyum sağlamış olmanın bir göstergesi olarak alt çenenin çene bağlantısı birbiriyle daha esnek bir şekilde birleşmiştir. Bu durum özellikle Lesothosaurus örneğinde rahatça görülebilir.

• 
  Kertenkele kalçalı pelvis yapısı
• 
  Tyrannosaurus kalça kemiği pelvisi
• 
  Kuş kalçalı pelvis yapısı
• 
  Edmontosaurus pelvisi

Dinozorların sınıflandırılması

Kertenkele kalçalı dinozorlar (Saurischia)	Herrerasauridae Herrerasaurus Staurikosaurus
	Theropoda	Coelophysoidea Coelophysis Liliensternus Dilophosaurus
		Neotheropoda	Ceratosauria Ceratosaurus Majungasaurus Carnotaurus
			Tetanurae	Megalosauroidea Spinosaurus Suchomimus Torvosaurus
				Avetheropoda Allosaurus Tyrannosaurus Velociraptor
	Sauropodomorpha	Prosauropoda Anchisaurus Plateosaurus Massospondylus
		Sauropoda	Bazal Sauropodalar Mamenchisaurus Shunosaurus Omeiosaurus
			Neosauropoda	Diplodocoidea Diplodocus Apatosaurus Amargasaurus
				Macronaria Brachiosaurus Camarasaurus Ampelosaurus
Kuş kalçalı dinozorlar (Ornithischia)	Heterodontosauridae Heterodontosaurus Abrictosaurus
	Genasauria	Thyreophora	Bazal Thyreophoralar Scelidosaurus Scutellosaurus
			Eurypoda	Stegosauria Stegosaurus Kentrosaurus Huayangosaurus
				Ankylosauria Euoplocephalus Edmontonia Ankylosaurus
		Cerapoda	Marginocephalia	Pachycephalosauria Prenocephale Pachycephalosaurus Stegoceras
				Ceratopsia Triceratops Protoceratops Torosaurus
			Ornithopoda	Bazal Ornithopodlar Hypsilophodon Agilisaurus Leaellynasaura
				Iguanodontia Iguanodon Edmontosaurus Parasaurolophus

Ayrıca bakınız Dinozorlar listesi.

Kitaplar

• (İngilizce) Kevin Padian, and Philip J. Currie. (1997)《Encyclopedia of Dinosaurs》Academic Press. ISBN 0-12-226810-5.
• (İngilizce) Paul, Gregory S. (2000)《The Scientific American Book of Dinosaurs'》St. Martin's Press. ISBN 0-312-26226-4.
• (İngilizce) Paul, Gregory S. (2002)《Dinosaurs of the Air: The Evolution and Loss of flight in Dinosaurs and Birds》Baltimore: The Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-6763-0.
• (İngilizce) Weishampel, David B. (2004)《The Dinosauria》University of California Press; 2nd edition. ISBN 0-520-24209-2.