COVID-19 pandemisi
| COVID-19 pandemisi | |||
|---|---|---|---|
 2 Aralık 2024 itibarıyla 100.000 kişi başına onaylı vaka sayısı:
| |||
| Hastalık | Koronavirüs hastalığı 2019 | ||
| Virüs cinsi | Şiddetli akut solunum yolu sendromu koronavirüsü 2 | ||
| Yer | Dünya geneli (tam liste) | ||
| İlk vaka | 17 Kasım 2019 (5 yıl ve 15 gün)[1][2] | ||
| Kaynak ülke(ler) | Çin (Yarasalar, belki karıncayiyenler aracılığıyla) | ||
| İstatistikler | |||
| Doğrulanmış vakalar | 704.753.890 | ||
| Şüphelenilen vakalar‡ | Muhtemelen dünya nüfusunun %10'u veya 780 milyon kişi (Ekim 2020 başında DSÖ tahmini)[3] | ||
| İyileşmiş | 675.619.811 | ||
Ölümler | 7.010.681 (raporlanan) 13,4–22,7 milyon (tahminî)[4] | ||
| Aktif vakalar | 22.123.398 | ||
| Ağır vakalar | 34.794 | ||
Bölgeler | 225 ülke ve bölge | ||
| Son Güncelleme | 12 Nisan 2024 | ||
| ‡ ”Şüphelenilen vakaların bu cinse ait olduğu laboratuvar testleriyle doğrulanmamıştır ancak diğer cinsler yok sayılmış olabilir. | |||
COVID-19[a] pandemisi veya Koronavirüs pandemisi, 17 Kasım 2019 tarihinde[1][2] Çin'in Hubei bölgesinin başkenti olan Vuhan'da ortaya çıkan virüs salgınıdır.[5] Çeşitli hastalarda belirli bir neden olmaksızın gelişen ve tedavi ile aşılara cevap vermeyen bir zatürre görülmesi üzerine[6] SARS-CoV-2 olarak adlandırılan[7] yeni bir koronavirüs teşhis edildi. Kişiden kişiye bulaşabilen virüsün bulaşma oranı[8] 2020 Ocak ortasında büyüme gösterdi.[9] İlerleyen zamanlarda Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya-Pasifik'te yer alan çeşitli ülkelerde yaşanan virüs vakaları rapor edilmeye başlandı.[10] 11 Mart 2020'de Dünya Sağlık Örgütü tarafından küresel salgın ilan edildi.[9][10] 13 Mart 2020'de Avrupa'nın artık koronavirüs krizinin merkez üssü hâline geldiği bildirildi.[11] 12 Nisan 2024 tarihi itibarıyla dünyada 704.753.890 onaylanmış vaka, 675.619.811 iyileşen varken virüs nedeniyle 7.010.681 hasta öldü.[12] 5 Mayıs 2023 tarihinde Dünya Sağlık Örgütü pandeminin artık küresel acil bir durum olmadığını açıklandı.[13][14]
Virüs ile temastan semptomların oluşmasına kadar geçen sürenin 2 ile 27 gün sürdüğü hastalıkta, virüsün belirtiler ortaya çıkmadan önce de bulaşıcı olduğuna dair bazı kesin olmayan kanıtlar bulunmaktadır.[15][16][17] Hastalık semptomları arasında yüksek ateş, öksürme, nefes almada güçlük ve koku algısını kaybetme bulunmakta olup virüs ölüme sebep olabilmektedir.[16]
Hastalığın yol açtığı ilk ölüm 9 Ocak 2020'de meydana gelmiştir.[18] Bilimsel çalışmalar, virüsün daha çok kişiye bulaştığını ancak bu kişilerde virüsün henüz tespit edilmediğini tahmin etmektedir.[19] Çin dışında gerçekleşmiş ilk bulaşma Vietnam'da bir babanın oğluna geçirmesi şekilde meydana gelmiş,[20] ailenin rol oynamadığı ilk bulaşma vakası ise Çinli bir iş adamından Alman bir adama bulaşması ile 22 Ocak'ta Almanya'nın Bavyera eyaletinde yaşanmıştır.[kaynak belirtilmeli] Çin dışında gerçekleşen ilk ölüm 1 Şubat 2020 tarihinde, COVID-19, Influenza B ve Pnömokok'un bulaşmış olduğu bir adamın hayatını kaybetmesi ile Filipinler'de meydana gelmiştir.[21]
Yanıt olarak Hubei eyaletindeki 57 milyon kişinin yaşadığı 16 şehir tam veya kısmi karantinaya alındı. Kentlerdeki tren, uçak ve uzun süreli otobüs seferleri durduruldu. Salgın korkusu sebebiyle yeni yıl etkinlikleri iptal edildi, turistik yerler kapatıldı. Hong Kong da alarm seviyesini en üst düzeye çıkartarak okulları Şubat ortasına dek kapattı.
Epidemiyoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]COVID-19'un temel çoğalma sayısına yönelik çeşitli tahminler hesaplanmıştır. Bu tahminler 2,13 ile 5,7 arasında yer almakta olup, salgının kendiliğinden ortadan kalkabileceği durumu ifade eden 1 sayısının çok üzerindedir.[22][23][24][25] 22 Ocak 2020 tarihine dek kesin laboratuvar teşhisi konulabilen ilk 425 hastanın Vuhan'daki araştırmacılar tarafından yapılan analizi, virüsün ilk defa insandan insana bulaşmasının Aralık ayının ortalarında gerçekleştiğini tahmin etti. İlk günlerinde enfeksiyona yakalanan hasta sayısının her 7,4 günde bir ikiye katlandığı da tahminler arasında yer aldı. Hastaların medyan yaşı 59 ve ortalama kuluçka süresi 5,2 gün idi.[26]
Grafik ve diyagramlar
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Milyon kişi başına onaylı vaka sayısı -
Milyon kişi başına onaylı ölüm sayısı -
Dünya genelinde ve en çok etkilenen 5 ülkede günlük yeni vaka sayılarının logaritmik grafiği -
Dünya genelinde ve en çok etkilenen 5 ülkede günlük ölüm sayılarının logaritmik grafiği -
En çok etkilenen 10 ülkenin toplam kümülatif vaka sayılarını ilk vaka tarihinden itibaren gösteren yarı logaritmik grafik -
Bazı seçilmiş ülkelerde 100,000 kişi başına ölüm sayıları -
Bazı seçilmiş ülkelerde 100,000 kişi başına vaka sayıları
Özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Bulaşma
[değiştir | kaynağı değiştir]
Virüs insandan insana, havada veya yüzeylerde bulunan virüs içeren damlacıkların nefes yoluyla vücuda girmesiyle bulaşmaktadır.[27] Hastalığın herhangi bir belirti göstermeden de insandan insana bulaşabileceğine dair bulgular mevcuttur, örneğin Almanya'daki ilk bulaşma olayı bu şekilde gerçekleşmiştir.[28][29] Bunun gibi belirti göstermeden bulaşma vakalarının salgının yayılmasında ne kadar rol oynadığı bilinmemektedir; eğer oynadığı rol büyükse bu salgının kontrol edilmesini zorlaştıracaktır. Bulaştırıcı taşıyıcı kişi bulunduğu ortamda nefes alıp vermesi, konuşması, hapşırması, öksürmesi ile ortama virüsleri dağıtır, o ortamda bulaştırıcı kişi gitse bile virüsler ortam şartlarına göre bir süre daha hayatta kalabilir, ortam havalandırılmıyorsa virionla ortamda bulunmaya devam eder ve bu süre içerisinde başka birisi geldiği zaman gelen kişi virüsle enfekte olabilir.[30]
Molekül yapıları
[değiştir | kaynağı değiştir]Koronavirüsler, tek iplikçikli pozitif polariteli RNA içeren genoma sahiptirler. Virüslerin bir algıları olup olmadığı günümüzde bilinmediğinden, canlı veya cansız olarak ayırılamamaktadırlar. Bu yüzden sınıfları partikül türü olarak adlandırılırlar. Metabolizmaları yoktur, hücre dışında kristalleşip cansız olarak hayat sürerler, uygun hücreye ulaşırlarsa hücre içine genomlarını bırakarak, hücreye kopyalarını ürettirirler, hücre patlar, yeni üretilen virüsler diğer hücrelere doğru harekete geçer (Bu seyir virüsün türüne göre değişiklik göstermektedir). 1 adet Covid-19 100 nm çapındadır, çapında 1500 civarı atom bulunur, toplam 200 milyon civarı atom içerir. Virüsler bakterilerden küçüktürler ve az sayıda atomdan oluşurlar. Bir hapşırıkta ufak bir damlacık içinde trilyonlarca virüs bulunabilmektedir.
Virüsün yüzeylerde bulunma süresi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bilimsel araştırma kurumları tarafından açıklanan makalelere göre süre bilgileri güncellenmektedir. Aşağıdaki farklı yüzeylerde farklı saatler ve günler süresince bulunabildikleri ve bu sürelerden sonra hastalık yapma özelliklerinin yok olduğu gözlemlenmiştir.
Virüs bulaşmış yüzeylere temas hâlinde (nemli ya da ıslak olarak dokunulduğu zaman) virüsler ele geçer.
- Virüslü yüzeyi ya da elleri sabun su ile bol köpüklü 20 saniye ovaladıktan sonra yıkayınca, yıkanan yüzeydeki zarflı virüslerin zarf yapıları tahrip olmaktadır. Zarflı virüslerin dış tabakasında lipid birimler bulunduğundan, sabun su ile ovalanınca bu yağlar parçalara ayrılmakta ve virüsün hastalık yapıcı etkisi ortadan kalkmaktadır.
Aşağıdaki ürünler virüsü yok eder:
- Sabun su ile bol köpüklü 20 saniye ovalayıp silmek,
- %0,5 hidrojen peroksit ağartıcı ürünü ile silmek,
- %0.1 sodyum hipoklorit içeren çamaşır suyunu, suya 1/100 az miktarda katarak yüzeyleri silmek,
- En az %60 alkol içeren kolonya ya da dezenfekte ürünleri ile silmek.[31][32]
Yapılan çeşitli araştırmalarda ortam şartlarına göre değişebilmekle beraber
- Havada 3 saat
- Bakırda 4 saat
- Kâğıt yüzeyde 24 saat
- Karton yüzeyde 24 saat,
- Metal yüzeylerde 2-5 gün
- Çelik 3 gün
- Plastik yüzeylerde 3 gün
- Alüminyum 3 gün
- Ahşapta 4 gün
- Cam yüzeylerde 5 gün sonra dahi enfektif virüs partikülleri bulunduğu gözlemlenmiş; ancak, bu partiküllerin hastalık yapmasında başka faktörlerin de etkisi bulunduğundan, bu süreler sonunda ortamda kalan virüslerin enfeksiyon yapabilme güçleri bulunmaması muhtemeldir.[33][34]
Belirtiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Hastalık, 2-14 (27'ye kadar çıkabilir) gün süren bir kuluçka süresinden[35][36] sonra birden başlayan yüksek ateş, öksürük ve nefes darlığı ile karakterlidir. Bazı hastalarda boğaz ağrısı ve burun akıntısı da görülmüştür. Hastalık genellikle orta-ağır bir klinik seyir göstermektedir.[37] Hastalığın komplikasyonları ağır pnömoni, septik şok, akut respiratuvar distres sendromu (ARDS), çoklu organ yetmezliği ve ölüm olarak duyurulmuştur.[38]
Mutasyonlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Önleme
[değiştir | kaynağı değiştir]Kişisel önlemler
[değiştir | kaynağı değiştir]COVID-19'un şu anda hastalar üzerinde etkinliği tartışılsa da birden çok aşısı bulunmaktadır. Biontech, Sinovac, Sputnik, Johnson&Johnson, Oxford gibi aşılar dünyanın farklı bölgelerinde hızla kullanılmaktadır.[39][40] "Grip benzeri" ateş, nefes alma güçlükleri, öksürük ve diğer semptomları vardır.[41][42] Enfeksiyonu önlemek için WHO, "düzenli el yıkama, öksürme ve hapşırma sırasında ağız ve burnu örtme ve solunum yolu hastalığı belirtileri (öksürme ve hapşırma gibi) gösteren herhangi biriyle yakın temastan kaçınmayı öneriyor. Genel insan koronavirüsleri için spesifik bir tedavi olmamasına rağmen ABD, CDC'si, virüs bulaşmış bir kişinin düzenli grip ilaçları alarak, sıvı tüketerek ve dinlenerek semptomlarını hafifletebileceği konusunda genel öneriler sunmaktadır.[43] Bazı ülkeler, özellikle anakara Çin'i ziyaret ettiyse, insanların grip benzeri semptomları doktorlarına bildirmelerini istemektedir.[44]
Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı tarafından açıklanan riskli bölgelere gidecek kişilerin kişisel olarak alabileceği önlemler:[45]
- Hasta insanlarla temastan kaçınılmalıdır (mümkün ise en az 2 metre uzakta bulunulmalı).
- Hastaların yoğun olarak bulunması nedeniyle mümkün ise sağlık merkezlerine gidilmemeli, sağlık kuruluşuna gidilmesi gereken durumlarda diğer hastalarla temas en aza indirilmelidir.
- Yaşlı ve altta yatan hastalığı olanlar riskli bölgeye yolculuklarını doktorlarına ve seyahat sağlığı personeline danışarak planlamalıdır.
- Gıda güvenliği önerilerine dikkat edilmelidir (çiğ süt ve hayvansal ürünler tüketmemek, çiğ tüketilecek sebze ve meyveleri iyice yıkayarak tüketmek gibi).
- Yabani ve evcil hayvanlar (canlı veya ölü) ile temastan kaçınılmalıdır.
- El hijyenine dikkat edilmelidir. Eller en az 30 saniye boyunca sabun ve suyla yıkanmalı, sabun ve suyun olmadığı durumlarda alkol bazlı el dezenfektanı kullanılmalıdır.
Çin'de alınan önlemler
[değiştir | kaynağı değiştir]22 Ocak 2020'de AFC, koronavirüs salgını dolayısıyla, daha önce Vuhan'da oynanması planlanan Bayanlar Olimpiyat Eleme Turnuvasının A Grubu maçlarını (Avustralya, Çin Halk Cumhuriyeti, Tayvan ve Tayland'dan ilgili kadroları içeren) Nanjing'e taşıyacağını açıkladı.[46][47] Vuhan'ın içine ve dışına seyahatlerde etkili bir karantina, 23 Ocak 2020 saat 10'dan itibaren uygulanmaya başlandı. Vuhan'a ve Vuhan dışına uçuşlar ve trenler, halk otobüsleri, metro sistemi ve uzun mesafe otobüsleri bir sonraki duyuruya kadar askıya alındı. Çin'in Xinhua Haber Ajansı'na göre, bu girişim, virüsün Vuhan'dan yayılmasını durdurmak ve insanların sağlık ve güvenliğini sağlamak için bir çabadır. Büyük ölçekli toplantıların ve grup turlarının da askıya alınması direktifi verildi.[48] Karantinadan sonra, artan gıda fiyatları ve hastaneye gidecek sağlık personeli için zorluk da dâhil olmak üzere çeşitli lojistik konular meydana geldi.[49][50]
Bunun ardından, Hubei bölgesinde bulunan en az 15 şehirde daha ulaşım benzer şekilde kısıtlandırıldı. Pekin'deki Yasak Şehir, geleneksel tapınak fuarları ve diğer kutlama amaçları toplantılar dâhil olmak üzere birçok Yeni Yıl etkinlikleri bulaşma korkusuyla iptal edildi.[51] Hong Kong ayrıca bulaşıcı hastalık yanıt düzeylerini en üst seviyeye çıkardı ve acil durum ilan etti, Şubat ortasına kadar okullarını kapattı ve Yeni Yıl kutlamalarını iptal etti.[52]
Çin sadece virüsten etkilenen kişileri tedavi etmek için 10 gün içinde tamamlanması planlanan 1000 yataklı hastaneyi inşa etmeye başladı.[53][54] Bu hastanede sadece Vuhan salgınından etkilenen kişilerin tedavi olması planlanıyor.
Çin Maliye Bakanlığı yaptığı açıklamada, 29 Ocak'tan itibaren yeni tip koronavirüs salgınıyla mücadele için 3,94 milyar dolar ek bütçe ayrıldığını bildirdi.[55]
30 Ocak tarihinde Dünya Sağlık Örgütü, hastalığın diğer ülkelere ve Çin'in bütün eyaletlerine yayılması nedeniyle uluslararası acil durum ilan etti.[56]
Yönetim
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir virüs salgınını yönetmenin önemli bir yolu epidemi zirvesini erteleyip zayıflatmak, bir diğer deyişle epidemi eğrisini yassıltmaktır.[57] Bu sayede sağlık sisteminin aşırı yüklenmesi önlenir ve bir aşı ya da tedavinin geliştirilmesi için zaman kazanılır.[57] İlaç kullanımı gerektirmeyen el temizliği, maske kullanımı ve bireysel karantina gibi kişisel önlemler; okulların kapatılması ve toplu etkinliklerin iptali gibi toplumsal önlemler; yüzeylerin temizlenmesi gibi çevresel önlemler ile virüsün yayılması yavaşlatılabilir.[58]
Çin yönetimi, salgının şiddeti anlaşıldıktan sonra bütün bir şehri karantinaya almak gibi çok daha ciddi önlemlere başvurdu.[59] Diğer ülkeler de virüsün yayılımını sınırlamak için çeşitli önlemler aldılar. Örneğin, Güney Kore toplu taramalar, yerel karantinalar ve etkilenmiş bireylerin gözetimini başlattı; Singapur hastaların kendini karantinaya alması için maddi yardımlar verdi ve karantinaya uymayanlara cezalar getirdi; bu sırada Tayvan maske üretimini hızlandırdı ve ilaç stoklamayı yasakladı.[60]
Etkileri
[değiştir | kaynağı değiştir] | Bu bölümün daha doğru ve güvenilir bilgi sunması için güncellenmesi gerekmektedir. Daha fazla bilgi için tartışma sayfasına bakınız. (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
Dünya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Dünya Sağlık Örgütü, koronavirüsü pandemi ilan etti.[61]
- ABD, ulusal acil durum ilan etti.[62]
- İspanya'da tüm ülke karantina altına alındı.[63]
- İtalya'da tüm ülke karantina altına alındı.[64]
- Çin, Vuhan dahil 13 şehri karantina altına aldı.[65]
- Fransa, ülke çapında alarm seviyesini 3'e yükseltti.[66] 17 Mart 2020 tarihinden itibaren Fransa'da kısmi sokağa çıkma yasağı ilan edildi. Bu kapsamda halka İçişleri Bakanlığının sitesinden alacağı belgeyi yanında bulundurarak, belgede yazılı 5 durum haricinde dışarı çıkmaması gerektiği söylendi. Buna uymayan ve belgeyi yanında bulundurmayanlara 135 euro ceza kesileceği İçişleri Bakanı Christophe Castaner tarafından açıklandı.[67][68]
- Bulgaristan, virüsün yayılmasını engellemek için ülkede 13 Nisan 2020'ye kadar olağanüstü hâl ilan etti. Okullar, üniversiteler ve spor müsabakalarına bir ay ara verildi. Alınan OHAL kararıyla ilgili ülkenin sınır geçişlerinin ve vatandaşların uluslararası yolculuklarının sınırlandırılması bekleniyor.[69]
- Irak'ta, yeni tip koronavirüs (COVID-19) salgını nedeniyle 14 Mart'tan itibaren Musul kentinde 2 gün sokağa çıkma yasağı ilan edildi.[70]
- Suudi Arabistan - Kâbe'de tavaf kısıtlandı.[71]
- Spor organizasyonları
- 2020 Avrupa Futbol Şampiyonası koronavirüs pandemisi nedeniyle 2021 yılına ertelendi.[72]
- 2020 Eurovision Şarkı Yarışması koronavirüs pandemisi nedeniyle 2021 yılına ertelendi.[73]
- 2020 Yaz Olimpiyatları koronavirüs pandemisi nedeniyle 2021 yılına ertelendi.[74]
Türkiye
[değiştir | kaynağı değiştir]- Yunanistan ve Bulgaristan'a açılan sınır kapıları, koronavirüs (Covid-19) önlemleri kapsamında yolcu giriş ve çıkışlarına kapatıldı.[75]
- Aralarında İngiltere, İsviçre, Arabistan ve Mısır olmak üzere 20 ülkeye uçuşları askıya alındı.
- Umre ziyaretinden dönen kişiler Ankara, Konya, Kayseri ve Isparta şehirlerinde boşaltılan öğrenci yurtlarında Karantinaya alındı.
- 17 Mart tarihinde başlamak üzere, tiyatro, sinema, lokanta, kahvehane, internet kafe ve kapalı çocuk oyun alanlarının faaliyetlerinin durdurulmasına karar verildi.[76]
- Bütün okullar 16 Mart Pazartesi'den itibaren tatil edildi.[77] Tüm okullar uzaktan eğitim ile çevrimiçi eğitime devam ederken ilk ve orta öğretimde LGS ile YKS gibi toplu sınavlar dışında sınav yapılmaması kararlaştırıldı. Yükseköğretimde ise çevrimiçi sınavlar ya da öğrencilere genelağ yoluyla iletilecek ödevler ile değerlendirme yapılmasına karar verildi.
- Marketlerdeki makarna, bakliyat ve el hijyeni rafları boşalırken, bu ürünlerin fiyatı arttı.[78]
- Tıbbi maskeler karaborsaya düştü ve fahiş fiyatlarla satılmaya başlandı.[79]
- Kolonya stoklarının azalmasıyla kolonya kuyrukları oluştu.[80]
- İstanbul'da toplu ulaşım kullanımı %59,1 azaldı.[81]
- Türkiye; Norveç, Hollanda, Almanya, İsveç, İspanya, Fransa, Belçika, Danimarka, İtalya, Avusturya, Irak, İran, Gürcistan, Azerbaycan, Çin ve Güney Kore olmak üzere 16 ülkeye kapılarını kapattı.[82]
- Dezenfektan üreten meslek lisesi sayısı arttırıldı.[83]
- 21 Mart'ta İçişleri Bakanlığı tarafından 65 Yaş ve üstü ile kronik rahatsızlığı olanlara sokağa çıkma yasağı ilan edildi.[84]
- İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 6 Nisan Pazartesi gününden itibaren metro seferlerinin 21.30'a kadar yapılması kararını aldı.[85]
- Türkiye, Tüm yurtta maske satışı yasaklandı ve devlet tüm vatandaşlara ücretsiz maske dağıtmaya karar verdi. Maske siparişleri E-Devlet üzerinden alınmaya başlandı.[86] Daha sonra maske dağıtımının yanında maske satışına da izin verildi. Maskeleri fahiş fiyattan satan üretici ve satıcılar hakkında soruşturma açılmaya ve işlem yapılmaya başlandı.
- İçişleri Bakanlığı verilerine göre, "Evde Kal" çağrıları kapsamında kendini karantinaya alan ailelerde geçimsizlik arttı.[87] Verilere göre son 3 ayda boşanmak isteyenlerin çiftlerin sayısı 4 kat arttı.[88] Sağlık portallarında çiftlere yönelik terapi yazıları[89] yayınlanmaya başladı.
- 27 Nisan itibarıyla İçişleri Bakanlığı tarafından 30 büyükşehir ve Zonguldak'ta Ramazan Bayramı sonuna kadar sokağa hafta sonları çıkma yasağı ilan etti.
- 20 Nisan'da Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, "COVID-19 Salgınında Türkiye’de Zirve Noktası ve Normalleşme Dönemine Kademeli Geçiş Zamanı Tahminleri[90]" isimli araştırmasını yayınladı. Mevcut koşullarda Türkiye için Temmuz gelmeden normalleşme öngörülüyor.[91]
- 23 Mayıs-27 Mayıs arasında Ramazan Bayramı ve Arifesi süresini kapsayacak şekilde tüm yurtta sokağa çıkma yasağı ilan edildi.
- Singapur'da yapılan yapay zeka araştırmasında ülkelerde salgının ne zaman biteceği öngörülmeye çalışıldı. Türkiye'de salgının mevcut koşullarda 8 Eylül'de son bulacağı tahmin edildi.[92]
Özel şirketler
[değiştir | kaynağı değiştir]- British Airways, Finnair, Qatar Airways, United Airlines ve Air Canada, çeşitli sebepler belirterek Çin'e uçuşlarını askıya aldı.[93][94][95]
- Starbucks, Çin'deki şubelerinin yarısından fazlasını kapattı.[93]
- Türk Hava Yolları, Çin'e uçuşlardaki talep azlığından dolayı Çin'e düzenlenen uçuş seferlerini azaltma kararı aldı.[96]
- Ikea, Çin'de bulunan mağazalarını kapatma kararı aldı.[97]
- Tesla ve Apple Çin'deki bazı fabrikalarını geçici olarak kapattı.[98]
- Volkswagen, fabrikalarında üretimi iki haftalığına durdurdu.[98]
- Airbus, Michelin, Skoda, Brembo, Maserati, Renault Grubu, Fiat, Lamborghini ve Ferrari dâhil birçok firma İtalya, İspanya, Fransa, Sırbistan, Slovakya ve Polonya'daki fabrikalarında üretime ara verdi.[98]
- Toyota, Sakarya'da bulunan üretim tesisinde 2 hafta üretime ara verdi.[99]
Eğitim
[değiştir | kaynağı değiştir]Zihinsel sağlık
[değiştir | kaynağı değiştir]Covid-19 pandemisinin ruh sağlığı ve insan psikolojisine olumsuz etkileri oldu. Anketlerde ABD'de her üç vatandaştan biri klinik depresyon ve anksiyete belirtisi olduğunu belirtti. Pandemi tüm yaş gruplarını etkilerken özellikle okullarından uzak kalan ve ekonomik belirsizlikle karşı karşıya kalan öğrenciler için durum daha zor hale geldi. Evde çocuklarına bakmak zorunda kalan yetişkinler ise iş ve evde eğitim arasında bir denge kurmanın zorluklarını yaşadı. Salgınla mücadelede öne çıkan sağlık çalışanları ise başka hayatları kurtarmak adına hayatlarını tehlikeye attılar. Türkiye'de sağlık çalışanlarının izinleri iptal edilirken istifa etmeleri ise engellendi.[100] June Gruber ve Jonathan Rottenberg ortak bir makalelerinde virüsün insan vücuduna ölümcül etkisi kadar zihinsel sağlığa da ölümcül bir etkisinin olabileceği ihtimalini göz önünde bulundurdular. Bazı tahminler ise zihinsel ya da ruh sağlığı nedenli ölümlerin doğrudan virüs etkisiyle ölenlerle kıyas edilebileceğini gösterdi. ABD'de Well Being Trust'un bir çalışmasına göre ülkede Covid-19'dan ölenlere Mayıs 2020 itibarıyla 27,644 ila 154,037 arasında insan ölümü daha eklenebilir ve bu ölümlerin temel noktası Covid-19'un tetiklediği umutsuzluk, toplu işsizlikler, sosyal izolasyon, depresyon, anksiyete bozukluğu gibi nedenler olabilir.[101]
Çevre Kirliliği
[değiştir | kaynağı değiştir]Covid-19 pandemisi sırasında ekonomik faaliyetlerin azalmasına bağlı olarak dünyanın farklı şehirlerindeki hava kalitesini önemli ölçüde iyileştiği; sera gazı emisyonunu, su kirliliğini ve gürültünün azaldığına dair çeşitli raporlar yayımlanmıştır. Ancak bunların yanı sıra tıbbi atıkların artması, dezenfektanların, maskelerin ve eldivenlerin insanlar tarafından gelişigüzel kullanımı ve kullanım sonrasında çevreye atılması, çabuk bozulan gıdaların gereksiz yere stoklanması gibi çevre kirliliğini artıran bazı sonuçlar da görülmüştür.[102]
Plastik Kullanımı Artışı
[değiştir | kaynağı değiştir]COVID-19 pandemisi sırasında dünyada plastik ürün ve poşetlerin imalat ve kullanımında artış görüldü.
- Plastik üretimi, Avrupa'da birçok ülke tarafından ‘hayati öneme sahip sektör’ olarak tanımlandı ve plastik sektörleri salgın sırasında ülkelerin karantina kapsamındaki önlemlerin dışında bırakıldı.[103] Fransa'da da plastik sektörü Covid-19'dan önceki döneme göre yüzde 30 daha çok ürettiği; Almanya'da bilhassa gıda, ilaç, temizlik ve dezenfektan ürün ambalajı üreticilerinin üretiminin arttığı bildirildi [104]
- Türkiye'de poşet üretimi artışı, Türk Plastik Sanayicileri Araştırma ve Geliştirme Eğitim Vakfı (PAGEV) başkanı tarafından Nisan 2020'de yapılan açıklamada şu sözlerle ifade edilmiştir: "Tesislerimizde özellikle poşet üretimi son bir ayda yüzde 25 oranında arttı. Bazı ürün gruplarında bu artış çok daha fazla." [105] Salgın sırasında market alışverişlerinde ürünlere temas etmenin tehlikeli bulunması, plastik torbaların kullanılmasındaki artışı arttıran faktörlerden birisi oldu. Ülkede 1 Ocak 2019'dan itibaren marketlerde plastik poşetlerin e ücretlendirilmesi uygulanmasına geçilmesi ile market alışverişlerinde torba kullanılması bir sene arasında yüzde 70 düşmüş iken, salgın sırasında tüketiciler arasına market ürünlerini taşımak için evlerindeki bez çantaları kullanmak yerine tek kullanımlık plastik poşet kullanımı yeniden yaygınlaştı.[104] Ayrıca markete gitmeyi enfeksiyon kapmak açısından tehlikeli gören tüketiciler, internetten sipariş vererek alışverişlerini eve getirmeye yöneldiler ve bu süreçte plastik torba kullanımını artırdı.[104] 6043 kişiye yapılan,[ne zaman?] Greenpeace Türkiye'nin anketine göre, bir yılda bir kişinin ortalama 196 ultra hafif poşet kullanmaktadır ve ankete katılan insanların yüzde 15'inin plastik kullanımının salgın döneminde arttığını söylediği gözlemlenmiştir[106] Sadece ankete katılanların kullandıkları ultra hafif poşetlerin, 1 milyon 184 bin poşetin doğaya savrulmuş olabileceğini gösterdiği ifade edilmiştir.[104]
Plastik Ambalaj Kullanımı Artışı
[değiştir | kaynağı değiştir]Geçmişte ambalajlı satılmayan bazı ürünlerin pandemi sürecinde ambalajlı satılmaya başlaması; hükûmetler tarafından zorunlu kılınan sokağa çıkma kısıtlamalarının paket yiyecek servis hizmetlerini kullanımındaki artış gibi birçok sebeple bu dönemdeki plastik ambalaj kullanımı artmıştır. Örneğin Mart 2020'de Türkiye'de yaş meyve ve sebzelerin tüketilerek seçilerek alınması Ticaret Bakanlığı tarafından yasaklandı ve yaş meyve ve sebzelerin ambalajla satılması zorunluluğu getirildi.[107] Yine Türkiye'de, Tarım ve Orman Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, ekmek ve unlu ürünlerde ambalaj kullanım zorunluğunu getirdi.[108] Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nın yayınladığı kılavuzda “İşyerlerindeki yemekhane ve dinlenme alanlarında kullanılan kaşık, çatal, bıçak ve bardak gibi malzemeler tek kullanımlık olacak şekilde sunulmalı” ifadeleri yer aldı.[109]
Koruyucu Ekipman Kullanımı Artışı
[değiştir | kaynağı değiştir]Salgın döneminde çevre sorunu oluşturan plastik atıkların ana kaynaklarından birisi dezenfektan, plastik eldivenler ve maskeler gibi koruyucu malzemelerdir.[104] Koruyucu ekipman imalatı ve kullanımındaki artışı gösteren bazı veriler şunlardır:
- Nisan 2020'de Türkiye'de tıbbi maske ve koruyucu kıyafet üreten firmaların sayısının pandemi döneminde beş kat arttığı (koruyucu kıyafet üreten ve ihraç eden firmaların sayısı 50'den 70'e, tıbbi maske üreten şirketlerin sayısı 80'den 380'e çıktı) raporlanmıştır.[110]
- Covid-19'un henüz Britanya'da etkisini göstermediği Şubat 2020'de el dezenfektanları satışında yüzde 225'lik bir artış gözlemlenmiştir.[111] Britanya'nın çöp ve atık şirketlerinden biri olan Business Waste, Nisan 2020'deki açıklamasında salgın süresince Britanya'da toplam 10 milyon el dezenfektanı ve sıvı sabun şişesinin çöpe gideceğini bildirmiştir.[112][113]
- Amerika Birleşik Devletleri'nde 2019 yılına göre 2020 yılında tuvalet kağıdı satışları yüzde 112, sıvı dezenfektan satışları ise yüzde 343 artış gösterdi.[114] Amerika'nın bazı eyaletlerinde ise, evdeki bez alışveriş çantanızla markete gitmeniz ‘virüs taşıyabileceğiniz’ gerekçesiyle yasaklandı.[115]
Doğada çözünemeyen ve geri dönüşümü olmayan malzemelerden üretilen [116] bu malzemelerin kullanımının artışı, geri dönüşüm planlarının yapılmadığı bir ortamda, plastiğin sulara ve toprağa karışması demektir.
Sera gazı emisyonları
[değiştir | kaynağı değiştir]Salgın ve salgın nedeniyle dünya genelinde alınan kısıtlayıcı önlemlerin çevre ve iklim üzerinde çeşitli etkileri oldu. Örneğin söz konusu önlemler sera gazı emisyonları üzerinden hemen ve hızlı bir etki yarattı. Nisan 2020'de tespit edilen günlük düzeylerin önceki yıla kıyasla yüzde 17 düşüş gösterdi. Ancak bu düşüş kalıcı olmadı.[117]
Havacılık[118]
[değiştir | kaynağı değiştir]Uçuş Trafiğinde Yaşanan Azalmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]Eurocontrol kurumunun yayınlandığı raporlara göre uçuşlarda 2021 yılının Ocak ayında 2019 yılının Ocak ayına göre yüzde 61'lik bir düşüş gözlenmekte.[119] Flightradar24'un yayınladığı bilgilere göre Mart 2020'nin son haftası 2019'a göre ticari uçuşlarda yüzde 55'lik, toplam uçuş sayısında ise 2020 yılı Nisan ayında 2019'a göre yüzde 62'lik bir düşüş gözlenmekte.[120] 7 Ocak 2020 ile 7 Nisan 2020 arasında Çin'in bazı havalimanlarında olağan seviyelerden yüzde 60 daha düşük bir hava trafiği gözlemleniyor.[121]
Havacılık Şirketleri
[değiştir | kaynağı değiştir]2019 yılına göre 2020 yılında Yolcu gelirlerinin 252 milyar dolar düşük olacağı Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (IATA) Covid-19 raporunda söyleniyor.[122]
42 bin kişilik işgücüne sahip British Airways'in bu işgücünü 12 bine düşürmesi gündeme geldi.[123]
American Airlines şirketinde çalışan 700 pilot erken emekliliğe ayrılmayı kabul etti.[124]
Almanya hükûmeti'nin 10 milyar dolarlık yardım ile iflas etmekte olan Lufthansa'yı kurtarma planı var.[125]
Gelirleri yüzde 80 düşen Avianca, 10 Mayıs 2020 tarihinde Amerika Birleşik Devletleri'ne iflas yardımı başvurusunda bulundu.[126]
Air France-KLM şirketine, gelirleri 2020 yılının ilk çeyreğinde yüzde 15,5 düşüş yaşadığı gerekçesiyle Avrupa Birliği ve Hollanda Hükûmeti tarafından destek sağlanacak.[127]
Amerika Birleşik Devletleri'nde bazı bölgesel havayolu şirketleri 2020 Nisan ayında uçuş faaliyetlerini askıya aldı.[128]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- COVID-19 pandemisinden ölenler listesi
- COVID-19 pandemisinin spor organizasyonlarına etkisi
- Amerika Birleşik Devletleri'nde COVID-19 pandemisi
- Almanya'da COVID-19 pandemisi
- Birleşik Krallık'ta COVID-19 pandemisi
- Fransa'da COVID-19 pandemisi
- İtalya'da COVID-19 pandemisi
- İspanya'da COVID-19 pandemisi
- İran'da COVID-19 pandemisi
- Türkiye'de COVID-19 pandemisi
- Brezilya'da COVID-19 pandemisi
- Hindistan'da COVID-19 pandemisi
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ COrona VIrus Disease 2019 (2019 Koronavirüs Hastalığı)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "柳叶刀披露首例新冠肺炎患者发病日期，较官方通报早7天" [The Lancet disclosed the date of onset of the first patient with new coronary pneumonia, 7 days earlier than the official announcement] (Çince). 27 Ocak 2020. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2020.
- ^ a b "柳叶刀》刊文详解新冠肺炎 最初41案例即有人传人迹象" ["The Lancet" published an article explaining the first 41 cases of new coronary pneumonia with signs of human transmission] (Çince). 26 Ocak 2020. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2020.
- ^ "WHO: 10% of world's people may have been infected with virus". AP NEWS. 5 Ekim 2020. 5 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2020.
- ^ "COVID-19 Projections" [COVID-19 Tahminleri]. Institute for Health Metrics and Evaluation (İngilizce). 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2022.
- ^ "Koronanın ilk çıktığı yer için Avrupa şüphesi! Bilim dünyası 25 yaşındaki kadının peşine düştü". Haberler.com. 13 Temmuz 2021. 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2021.
- ^ "Is the World Ready for the Coronavirus?". The New York Times. 29 Ocak 2020. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ Fox, Dan (24 Ocak 2020). "What you need to know about the Wuhan coronavirus". Nature. doi:10.1038/d41586-020-00209-y. ISSN 0028-0836.
- ^ "China virus death toll rises to 41, more than 1,300 infected worldwide". CNBC. 24 Ocak 2020. 26 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2020.
- ^ a b Shih, Gerry; Lynch, David J.; Denyer, Simon. "Fifth coronavirus case confirmed in U.S., 1,000 more cases expected in China". The Washington Post. 27 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2020.
- ^ a b "Confirmed 2019-nCoV Cases Globally | CDC". www.cdc.gov (İngilizce). 30 Ocak 2020. 20 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2020.
- ^ "DSÖ: Avrupa artık koronavirüs krizinin merkez üssü haline geldi". 13 Mart 2020. 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2020.
- ^ "Coronavirus Update (Live) - Worldometer". www.worldometers.info. 29 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2020.
- ^ "DSÖ duyurdu: Covid-19 artık küresel bir acil durum değil". NTV. 6 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2023.
- ^ McPhillips, Jamie Gumbrecht,Jacqueline Howard,Deidre (5 Mayıs 2023). "WHO says Covid-19 is no longer a global health emergency". CNN (İngilizce). 5 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2023.
- ^ "Novel Coronavirus(2019-nCoV)" (PDF). World Health Organization (WHO). 22 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 31 Ocak 2020.
- ^ a b Hessen, Margaret Trexler (27 Ocak 2020). "Novel Coronavirus Information Center: Expert guidance and commentary". Elsevier Connect (İngilizce). 20 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2020.
- ^ Rothe, Camilla; Schunk, Mirjam; Sothmann, Peter; Bretzel, Gisela; Froeschl, Guenter; Wallrauch, Claudia; Zimmer, Thorbjörn; Thiel, Verena; Janke, Christian; Guggemos, Wolfgang; Seilmaier, Michael; Drosten, Christian; Vollmar, Patrick; Zwirglmaier, Katrin; Zange, Sabine; Wölfel, Roman; Hoelscher, Michael (30 Ocak 2020). "Transmission of 2019-nCoV Infection from an Asymptomatic Contact in Germany". New England Journal of Medicine. doi:10.1056/NEJMc2001468. ISSN 0028-4793.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2020.
- ^ Imai, Natsuko; Dorigatti, Ilaria; Cori, Anne; Riley, Steven; Ferguson, Neil M (17 Ocak 2020). "Estimating the potential total number of novel Coronavirus cases in Wuhan City, China (report 1)" (PDF). Imperial College London. 21 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Ocak 2020.
- ^ "China coronavirus: 'family cluster' in Vietnam fuels concerns over human transmission". South China Morning Post. 29 Ocak 2020. 14 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020.
- ^ "Philippines reports first coronavirus death outside China after travel ban". South China Morning Post (İngilizce). 2 Şubat 2020. 15 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2020.
- ^ "High Contagiousness and Rapid Spread of Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2". Emerging Infectious Diseases. 26 (7): 1470-1477. Nisan 2020. doi:10.3201/eid2607.200282. PMC 7323562 $2. PMID 32255761.
- ^ "Novel Corona virus - Information for Clinicians" (PDF). Australian Government - Department of Heathl. 6 Temmuz 2020. 2 Nisan 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020.
- ^ Leung, Gabriel; Wu, Joseph (27 Ocak 2020). "Real-time nowcast and forecast on the extent of the Wuhan CoV outbreak, domestic and international spread" (PDF). Wuhan-coronavirus-outbreak AN UPDATE. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Ocak 2020.
- ^ Read, Jonathan M.; Bridgen, Jessica RE; Cummings, Derek AT; Ho, Antonia; Jewell, Chris P. (28 Ocak 2020). "Novel coronavirus 2019-nCoV: early estimation of epidemiological parameters and epidemic predictions". MedRxiv. ss. 2020.01.23.20018549. doi:10.1101/2020.01.23.20018549. 16 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2020.
- ^ Li, Q., Guan, X., Wu, P., Wang, X., Zhou, L., Tong, Y., Ren, R., Leung, K.S.M., Lau, E.H.Y., Wong, J.Y., Xing, X., Xiang, N., Wu, Y., Li, C., Chen, Q., Li, D., Liu, T., Zhao, J., Liu, M., Tu, W., Chen, C., Jin, L., Yang, R., Wang, Q., Zhou, S., Wang, R., Liu, H., Luo, Y., Liu, Y., Shao, G., Li, H., Tao, Z., Yang, Y., Deng, Z., Liu, B., Ma, Z., Zhang, Y., Shi, G., Lam, T.T.Y., Wu, J.T., Gao, G.F., Cowling, B.J., Yang, B., Leung, G.M., Feng, Z., 2020. Early Transmission Dynamics in Wuhan, China, of Novel Coronavirus–Infected Pneumonia 31 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. New England Journal of Medicine. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2001316 16 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "How does coronavirus spread?". NBC News. 28 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020.
- ^ Rothe, C., Schunk, M., Sothmann, P., Bretzel, G., Froeschl, G., Wallrauch, C., Zimmer, T., Thiel, V., Janke, C., Guggemos, W., Seilmaier, M., Drosten, C., Vollmar, P., Zwirglmaier, K., Zange, S., Wölfel, R., Hoelscher, M., 2020. Transmission of 2019-nCoV Infection from an Asymptomatic Contact in Germany. New England Journal of Medicine. https://doi.org/10.1056/NEJMc2001468 13 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Chan, J.F.-W., Yuan, S., Kok, K.-H., To, K.K.-W., Chu, H., Yang, J., Xing, F., Liu, J., Yip, C.C.-Y., Poon, R.W.-S., Tsoi, H.-W., Lo, S.K.-F., Chan, K.-H., Poon, V.K.-M., Chan, W.-M., Ip, J.D., Cai, J.-P., Cheng, V.C.-C., Chen, H., Hui, C.K.-M., Yuen, K.-Y., 2020. A familial cluster of pneumonia associated with the 2019 novel coronavirus indicating person-to-person transmission: a study of a family cluster. The Lancet. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30154-9 4 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Mers – CoV Hastalığı". 8 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2020.
- ^ "KORONAVİRÜS RİSKİNE KARŞI 14 KURAL" (PDF). T.C. Sağlık Bakanlığı. 21 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020.
- ^ "EVDE İZLEME (KARANTİNA) KURALLARI 14 GÜN KURALI" (PDF). T.C. Sağlık Bakanlığı. 21 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020.
- ^ AKGÜL, Eser (25 Mart 2020). "Corona virüsü hangi yüzeyde ne kadar süre yaşıyor?". Sözcü (gazete). 21 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020.
- ^ "Corona virüsü bulunduğu yüzeyde ne kadar yaşar? İnanılmaz sonuçlar!". Hürriyet (gazete). 18 Mart 2020. 15 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020.
- ^ "Corona virüsün kuluçka süresi 27 güne kadar çıkabilir (Corona virüste son durum)". NTV. 22 Şubat 2020. 21 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020.
- ^ "Corona virüsü belirtisi nelerdir? Corona virüs nasıl bulaşır?". [[Sözcü (gazete). 13 Mayıs 2020. 21 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020.
- ^ "Yeni coronavirus (2019-ncov) hakkında bilgi notu". Türkiye Tabipleri Birliği. 26 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2022.
- ^ "China confirms deadly Wuhan coronavirus can be transmitted by humans". Sky News. 22 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2020.
- ^ "Wuhan novel coronavirus (WN-CoV) infection prevention and control guidance". Gov.UK. 22 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2020.
- ^ "Wuhan pneumonia virus outbreak: What we know so far". CNA. 22 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2020.
- ^ "DOH monitors child from Wuhan, China who manifested flu-like symptoms". Yahoo (İngilizce). 22 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2020.
- ^ "Coronavirus | About | Prevention and Treatment" (İngilizce). CDC. 9 Ağustos 2019. 15 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2020.
- ^ "Wuhan pneumonia: Hong Kong widens net but can hospitals cope?". South China Morning Post. 17 Ocak 2020. 21 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2020.
- ^ "2019-nCoV Hastalığı" (PDF). Sağlık Bakanlığı. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ "China's coronavirus ground zero at Wuhan the destination for Matildas' Olympic qualifiers". ABC News. 22 Ocak 2020. 22 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2020.
- ^ "zh:懂球帝" 懂球帝. n.dongqiudi.com (Çince). 28 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ "China halts flights and trains out of Wuhan as WHO extends talks". CNA. 23 Ocak 2020. 13 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2020.
- ^ 武汉一线 | 菜价上涨，市民称白菜35一颗 [Wuhan First-line: Rising vegetable prices, napa cabbages 35 CNY each]. 澎湃新闻-The Paper (Çince). 23 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2020.
- ^ Global Times (23 Ocak 2020). 武汉公共交通暂停运营 医护人员反映出行遇到困难 [Medical staff complain about communiting troubles as Wuhan halts its public transit]. Sina News (Çince). 23 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2020.
- ^ "China cancels Lunar New Year events over deadly virus fears 12 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Deutsche Welle. 23 Ocak 2020. Erişim tarihi 24 January 2020.
- ^ Lum, Alvin; Sum, Lok-kei (25 Ocak 2020). "China coronavirus: Hong Kong leader hits back at delay criticism as she suspends school classes, cancels marathon and declares city at highest level of emergency 25 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". South China Morning Post. South China Morning Post. Erişim tarihi 26 Ocak 2020.
- ^ "Çin'in 1000 yataklı virüs hastanesinde son durum". CNNTURK. 27 Ocak 2020. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ "How China Can Build a Coronavirus Hospital in 10 Days". Wall Street Journal. 30 Ocak 2020. 10 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ "Çin'de yeni tip koronavirüs salgını yayıldıkça önlemler de artıyor". Anadolu Ajansı. 30 Ocak 2020. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ "Corona virüsü için Dünya Sağlık Örgütü uluslararası acil durum ilan etti (SARS benzeri yeni tip corona virüsü)". NTV. 31 Ocak 2020. 17 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ a b c Anderson RM, Heesterbeek H, Klinkenberg D, Hollingsworth TD (Mart 2020). "How will country-based mitigation measures influence the course of the COVID-19 epidemic?". The Lancet. doi:10.1016/S0140-6736(20)30567-5.
A key issue for epidemiologists is helping policy makers decide the main objectives of mitigation—eg, minimising morbidity and associated mortality, avoiding an epidemic peak that overwhelms health-care services, keeping the effects on the economy within manageable levels, and flattening the epidemic curve to wait for vaccine development and manufacture on scale and antiviral drug therapies.
- ^ a b "Community Mitigation Guidelines to Prevent Pandemic Influenza —United States, 2017". Recommendations and Reports. 66 (1). Centers for Disease Control and Prevention. 12 Nisan 2017. 3 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2020.
- ^ Qin, Amy (7 Mart 2020). "China May Be Beating the Coronavirus, at a Painful Cost". The New York Times. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2020.
- ^ Bangkok, Justin McCurry Rebecca Ratcliffe in; Kong, Helen Davidson in Hong (11 Mart 2020). "Mass testing, alerts and big fines: the strategies used in Asia to slow coronavirus". 20 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2020 – www.theguardian.com vasıtasıyla.
- ^ "Koronavirüs (Covid-19): Dünya Sağlık Örgütü koronavirüsü pandemi ilan etti - Pandemi nedir, ülkeleri nasıl etkiler?". Cumhuriyet. BBC News. 12 Mart 2020. 15 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Trump "ulusal acil durum" ilan etti". Deutsche Welle. 13 Mart 2020. 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "İspanya: Bütün ülke karantina altına alındı". Sputnik News. 14 Mart 2020. 15 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "İtalya'nın tamamı karantina altında". Deutsche Welle. 10 Mart 2020. 11 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Corona Virüsü 26 Can Aldı 13 Şehir Karantina Altında". Amerika'nın Sesi. 24 Ocak 2020. 19 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Fransa koronavirüs nedeniyle alarm seviyesini 3'e yükseltti; kafe, restoran ve mağazalar kapanıyor". Euro News. 14 Mart 2020. 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Attestation de déplacement dérogatoire et justificatif de déplacement professionnel". interieur.gouv.fr. 17 Mart 2020. 21 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2020.
- ^ "Avrupa'da hangi ülkeler koronavirüs sebebiyle karantina ve sokağa çıkma yasağı uyguluyor?". Euronews. 21 Mart 2020. 21 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2020.
- ^ "Son dakika: Bulgaristan'da bir ay OHAL ilan edildi!". A Haber. 13 Mart 2020. 13 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2020.
- ^ Ghareeb, Ali Makram (14 Mart 2020). "Musul'da koronavirüs salgını nedeniyle sokağa çıkma yasağı ilan edildi". Anadolu Ajansı. 15 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Kabe'de koronavirüs temizliği: Tavaf durdu". The Independent Turkish. 5 Mart 2020. 17 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Euro 2020 Avrupa Futbol Şampiyonası, koronavirüs nedeniyle 2021'e ertelendi". Euro News. 17 Mart 2020. 21 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Son dakika... 2020 Eurovision şarkı yarışması iptal edildi". 18 Mart 2020. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "2020 Tokyo Olimpiyatları Corona Virüsü salgını nedeniyle1 yıl ertelendi". 24 Mart 2020. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "Türkiye'nin Avrupa'ya açılan sınır kapıları yolcu giriş çıkışlarına kapatıldı". 18 Mart 2020. 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Türkiye'de bu gece yarısından itibaren tiyatro, sinema, lokanta ve kahvehaneler kapılarını kapattı". Euronews. Anadolu Ajansı. 16 Mart 2020. 16 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "UZAKTAN EĞİTİM 31 MAYIS'A KADAR DEVAM EDECEK". Milli Eğitim Bakanlığı. 29 Nisan 2020. 29 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
- ^ "Koronavirüs endişesiyle vatandaş marketlere hücum etti... Un, makarna ve temizlik rafları boşaldı". The Independent Turkish. 11 Mart 2020. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Koruyucu maskeler karaborsada". BirGün. 31 Ocak 2020. 1 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Ankara'da 40 metrelik kolonya kuyruğu". Sputnik News. 11 Mart 2020. 12 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ Çolak, Umut. "İstanbul'da Toplu Taşıma Kullanımı 7,4 Milyondan 2,9 Milyona Düştü". Amerika'nin Sesi | Voice of America - Turkish. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2020.
- ^ Şengül, Sefa (14 Mart 2020). "Türkiye 16 ülkeye kapılarını kapattı". Anadolu Ajansı. 15 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "DEZENFEKTAN ÜRETEN MESLEK LİSESİ SAYISI 44'E ÇIKARILDI". Milli Eğitim Bakanlığı. 16 Mart 2020. 17 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "65 Yaş ve Üstü ile Kronik Rahatsızlığı Olanlara Sokağa Çıkma Yasağı Genelgesi". İçişleri Bakanlığı. 21 Mart 2020. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
- ^ "İstanbul'da 6 Nisan'dan itibaren Metro seferleri 21.00'e kadar yapılacak". 4 Nisan 2020. 6 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2020.
- ^ "Ücretsiz maske siparişi E-Devlet ile nasıl verilir? PTT Maske başvuru formu ekranı". 7 Nisan 2020. 7 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2020.
- ^ "Karantina günlerinde aile içi şiddet arttı". 6 Nisan 2020. 7 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2020.
- ^ "Avukat Kara: Boşanmak için arayanların sayısı ocak ayına göre 4 kat arttı". 6 Nisan 2020. 7 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2020.
- ^ "#evdekal evliliğinize zarar vermesin!". 8 Nisan 2020.
- ^ "COVID-19 Salgınında Türkiye'de Zirve Noktası ve Normalleşme Dönemine Kademeli Geçiş Zamanı Tahminleri". 20 Nisan 2020. 20 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2020.
- ^ "Senaryo Tablosu". 21 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2020.
- ^ "Cumhuriyet - "Singapur'dan çarpıcı araştırma: Türkiye'de koronavirüs salgınının ne zaman biteceği belirlendi!"". 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2024.
- ^ a b "How the Coronavirus Could Hurt Apple and Starbucks". nytimes. 29 Ocak 2020. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ Bitmez, Serdar; İbicioğlu, Said (1 Şubat 2020). "Katar Havayolları Çin uçuşlarını askıya aldı". Anadolu Ajansı. 7 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Hava yolu şirketleri Çin uçuşlarını durduruyor". Sözcü. 29 Ocak 2020. 29 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ "THY, Çin'e uçuşlarını azaltıyor". Milliyet. 30 Ocak 2020. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ "IKEA Çin'deki mağazalarını kapatıyor". Sözcü. 30 Ocak 2020. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
- ^ a b c "Dünyada dev şirketler teker teker kilit vuruyor! İşte Corona virüs sebebiyle üretim durduran fabrika kapatan şirketler". 18 Mart 2020. 18 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Toyota'da "corona" kararı... Üretim duruyor!". 18 Mart 2020. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2020.
- ^ "Sağlık çalışanlarına istifa ve izin yasağı". DW Türkçe. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2020.
- ^ June Gruber; Jonathan Rottenberg (29 Mayıs 2020). "Flattening the mental health curve is the next big coronavirus challenge" (İngilizce). The Conversation. 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2020.
- ^ Uyarcan, Müge; Kayardı S.; Bilgen A.; Ufuk A. I. "Covid-19 pandemi sürecinin kişisel koruyucu ekipman ve ambalaj atık yönetimine etkileri". Plastik Ambalaj Teknolojisi dergisi. 26 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Birden fazla
|yazar1=ve|soyadı1=kullanıldı (yardım) - ^ "Avrupa Ülkelerindeki Plastik Sektörünün Durumu". Türk Plastik Sanayicileri Araştırma Geliştirme ve Eğitim Vakfı web sitesi. 14 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2021.
- ^ a b c d e "'Salgın doğaya iyi geldi' iddiası: Plastik kullanımında artış ve 'normalleşme' planları ne anlatıyor? | Teyit". teyit.org. 18 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2021.
- ^ "Sektör, Şirket ve Gündeme Dair Diğer Haberler" (PDF). TSKB Ekonomik Araştırmalar Bülteni, 7 Nisan 2020. 16 Ocak 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 2 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
- ^ "300 firma maske üretimine girdi". Dünya.com 6 Nisan 2020. 6 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2021.
- ^ Berger, Tom. "Hand sanitiser sales soar 255% as UK coronavirus fears grow". Uk.Finance.YAhoo.com, 3 Mart 2020. 3 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2021.
- ^ Sangster, Kalila. "Coronavirus: 10 million hand sanitiser bottles heading to landfill". Yahoo.com, 21 Nisan 2020. 10 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2021.
- ^ "Six Bay Area counties ban use of reusable bags at grocery stores - SF…". archive.is. 8 Nisan 2020. 7 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2021.
- ^ "Marine plastics | IUCN". archive.is. 16 Mayıs 2020. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2021.
- ^ "United in Sicence 2020 Raporu". BM web sitesi, Eylül 2020. Erişim tarihi: 3 Mart 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2022.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 15 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ocak 2021.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Johns Hopkins Üniversitesi tarafından geliştirilen bulaşma haritası 29 Ocak 2020 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi
- Vaka/ölüm ve iyileşmeyi ülke bazlı istatistik olarak takip 21 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- COVID-19 pandemisine dair derleme, Parlak Jurnal Dergisi
- Koronavirüs Bulaşma haritası (Türkçe) 27 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (CSSE JHU)
