lalangawan

lalangawan (kamu nu Hulam: 文化)

kakiliman

lalangawan sa, napulungen tusa a sulit, lala' atu ngawan. kuizaway sa, anu malengawan i lala'ay a tuutuud, u lalangawan. sakamu sa ku babalaki. tina sulit nu lalangawan, nasanga'an ni Tiway Sayun.

sapuelac nu lalangawan

u lalangawan hananay namakayni i sinmung tu tapukuway sayaway nu luma patizeng tu Lating a cudadan (拉丁文) ci Sicaylu, u sakasa pasikul tu adingu nika uzipan a punu' atu nikayzaan, kya mananam tu sakay hekal, mapulung nika uzipan a punu’ atu nikayzaan, kya mananam tu sakay hekal, mapulung mauzip itini i kapulungan a hekal atu sapisanga’ tu kalisiw anikayzaan u zuma a nikasasawalan tu hekahekal a wayway.

u luma nu Tukuman cidekay, u lalangawan nay mukilul u sazikec

sakay "lalangawan" idaw ku nika sazumazumaay, u zuma a heci sa "masasunanam tu tadaheciyay anizatengan atu wayway nu tademaw kya salungan"; u tahap nu lalangawan mamin sa u cudad, u kamu, u pisaluma’, u kakanen, u gicu, u napunu’an, u nanam, atu nalimaan. pakaynihan i wayway nu nikauzip nu pinacadan ku sapangangan tu lalangawan.

ini nanaman kasumamadan (考古學) a "lalangawan" hananay sa unisubelidan nunuyzaan a mihecaan a nazipa’an, u pulung nisubelid tu tuutuud. malecad tu sapisanga', u sadikec, misanga' tu gicu sa malecaday a lalangawan. u lalangawan atu nikacakat a lahican zikecen sa inay’ ku wantan.

anu i layak tu u lalangawan hananay u ameday a kamu "a sapasubana’ nu tademaw". u aayaw sa kya izaw ku tademaw saka izaw ku nu lalangawan, u sakasa u syanac nu syakay tu sakasakamu nu tademaw; u "cudad" sa u angangan atu sazikec, pasukamu atu cudad; "sapasubana'" han nanay sa u ngangan nina kamu tuyniyan: u tada ngangan nina "sapasubana'" sa u ingay nu tademaw tu sasa ungay atu nu tuuday a kawaw aka pulungan mucuduh（malecad mududucen kina ingay a kawaw atu nu tuud a kawaw tu mamelaway tu a tada heci) u mukeliday tu a "sapasubana'" hananay sapalecad mududuc tu sasanga', sapakutay、sapatinak atu sakakilulan pakelid a kawaw.

lalangawan hananay pasudubu "nu tuud a lalangawan", ulic, ulic a lalangawan atu nadatengan, "ingay a lalangawan" tuluway kya, pulung han pasukamu, cudad, u nanam, u sadateng, icelang nu kanatal mapulung, kalazateng han musakamu u lalangawan kapulungan aca nu syakay.

mukilul u sazikec

u tademaw micaculi tu hekal atu paladay tu hekal, misanga' tu tuud a lalangawan, paamed han musakamu sa u sazikec, u cadung u kan u eneng u saculil cay kaynay’ a tuud, pasunuaydaay macakatay a kikay. sipakaynin nu tademaw ini sanga'an tu tuud a lalangawan, miala tu sakaudip a tuud.

mukilul u ulic

u sakangaay tu tu sakay tademaw, misanga' ku tademaw tu nu ulic a lalangawan, sasangaay ibalec, u daduducen nu syakay, u ulic nu syakay, u nanam tu lisin, nisaulic tu hulic. sipaedap nu tademaw i syakay (社會) ini kawaw tu lalangawan, malasasibutay tu nu syakay.

mukilul u nabalucu'

sakanay’ nu balucuay sakaytademaw, pazateng tu balucu' atu sinuay, misanga’ tu tademaw tu nu ingay a lalangawan. pasugicu, dadiw, giki, sacudad, tied tu lisin (宗教信仰). sipaedap nu tademaw i sapaheci i wayway kya matumes nu lipahek, kya matenes supice .

kakuniza nu lalangawan

kilulen tu mauzipay (按生物的種類劃分): ayam, buting, sicucuay (鳥類、魚類、哺乳動物) ......

kilulen tu kakitizaan (按地區或地理位置劃分): Ya-Cuo, O-Cuo, Fei-Cuo (亞洲、歐洲、非洲)......

kilulen tu lawad (按時間劃分): mabaaday a lawad, naaayaway, macibulay (遠古、原始、文明)......

kilulen tu lalekalan (按形成的原因劃分): lahad, saungay nu tademaw (自然、人為)......

kilulen tu kakuniza (按其形式來劃分): tuutuud (物質) mahicaay u tedus, luma', kakanen (陶瓷、建築、飲食)......, atu caay ku tuutuud (非物質) mahicaay u nisang'an nu lima, kamu, taneng (手藝、語言、能力)......

kilulen tu mihcaan (按生物的年齡劃分): mabalakiay, kapah, wawa (老年、青壯年、少年)......