Letërsia në Kosovë

Letërsia në Kosovë - literatura që qarkullon dhe krijohet në Kosovë, kryesisht janë krijime në gjuhën shqipe dhe përkthime të veprave të ndryshme në gjuhën shqipe.

Zakonisht literatura krijuese rrjedh nga anëtarët të organizuar në Klube Letrare, si individ apo anëtarëve të Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës. Sa i përket literaturës së teksteve mësimore, krijimi, përpilimi dhe shpërndarja e saj është nën qeverisjen e Ministrisë së Kulturës. Më parë ka ekzistuar Enti i teksteve dhe mjeteve mësimore për nxjerrjen e teksteve mësimore ndërsa sot kjo veprimtari është modifikuar. Botues i literaturës krijuese janë shtëpi të ndryshme të shtypit, të cilat siç duket merren edhe me shpërdarjen e librave që i prodhojnë.

Literatura e Kosovës përbëhet nga tekste të shkruara në gjuhën gjuhën shqipe, serbe, boshnjake dhe gjuhen turke, kryesisht nga autorë nga Kosova. Pas luftës, tekstet shkollore ishin kryesisht në gjuhën sërbe për shkak të rrethanave historike; pasi Serbia pushtoi Kosovën tekstet në gjuhën shqipe u hoqën. Nën pushtetin e Aleksandar Ranković, kushdo që e blinte gazetën Rilindja, regjistroheshin nga policia sekrete. Gjuha dhe kultura shqiptare u lejuan nga kushtetuta Jugosllave ne vitin 1974. Në këtë periudhë, gjuha dhe kultura shqipe lulëzuan.

Dialektet

Ka dy dialekte të dallueshme në shqipen moderne. Priftërinjtë katolikë shkruan pjesën më të madhe të letërsisë shqipe në dialektin Toske dhe Geg që flitet në Shqipërinë e veriut dhe në Kosovë. Gjithashtu flitet në Shqipërinë Veriore, Maqedoni dhe në disa pjesë të Malit të Zi. Çdo zonë e Shqipërisë së Veriut ka nën-dialektin e vet: Tiranë, Durrës, Elbasan dhe Kavajë; Kruja dhe Laçi; Mati, Dibra dhe Mirdita; Lezhë, Shkodër, Krajë, Ulqin; etj. Malësia e Madhe, Rugova dhe fshatrat e shpërndara përgjatë bregut të Adriatikut formojnë sot nën-dialektin e northmetëve të Shqipërisë. Ka shumë nën-dialektë të tjerë në rajonin e Kosovës dhe në pjesë të Malit të Zi jugor dhe në Republikën e Maqedonisë. Nën-dialektet e Malësisë së Madhe dhe Dukagjinit pranë Shkodrës po humbasin sepse gjeneratat e reja preferojnë të flasin nën-dialektin e Shkodrës. Dialekt tjetër është Toskë që flitet në Shqipërinë jugore. Kur gjuha shqipe u standardizua në vitin 1972, ishte më shumë i bazuar në Toskën se Geg. Dallimi midis këtyre dy dialekteve është kryesisht gjuhësor, por kemi edhe faktorë kulturorë. Shqiptarët mund të ndahen në dy dialekte kryesore, Geg dhe Tosk. Lumi Shkumbin është përafërsisht linjë ndarëse, me Gheg folur në veri të Shkumbinit dhe Toskut në jug të saj. Gjuha letrare Gheg është dokumentuar që nga viti 1462. Derisa komunistët nuk morën pushtet në Shqipëri, standardi bazohej në Gheg. Megjithëse versionet letrare të Toskut dhe Gegut janë të kuptueshme reciprokisht, shumë prej dialekteve rajonale nuk janë. Sidoqoftë, literatura e gjuhës shqipe nga Kosova është shkruar kryesisht në dialektin Geg.

Historia e vonshme

Pak dihet në fushën e letërsisë nga vendet që dikur ishin pjesë e bllokut sovjetik. Politika e rreptë dhe obscurantizmi ua ndalonin autorëve që lirisht t'i shprehnin mendimet e tyre për vite, dhe ishte e pamundur që ata të shihnin veprat e tyre të botuara dhe të fitonin përparësi në botën letrare. Megjithatë, pas rënies së Bashkimit Sovjetik, Evropa tani po zbulon një interes të ri për Europën Lindore. Jo vetëm në aspektin e udhëtimeve dhe marrëdhënieve të huaja, por edhe nga perspektiva kulturore. Kosova sigurisht qëndron si ndër kombet më të veçanta të formuara nga shpërbërja e Jugosllavisë. Deri më sot, Pavarësia e Kosovës si shtet ende është e hapur për debat, dhe Bashkimi Evropian ende nuk ka shprehur një opinion mbi këtë çështje. Me një situatë kaq të papërcaktuar, mund të pyesim nëse ka një zë kulturor që e definon këtë vend dhe përgjigja nuk është e përcaktuar. E vërteta është se askush nuk flet për "Letërsinë Kosovare" por është më shumë e mundshme të dëgjosh "Letërsinë Shqiptare të Kosovës", sepse kjo është ajo që është. Por pavarësisht se kjo letërsi është definuar përmes përdorimit të termit "shqip", ajo ende ka një veçori që e bën atë pak të huaj ndaj veshit shqiptar. 1990-të ishin një kohë e vështirë për Kosovën dhe në vitet që çuan në luftën e vitit 1999, disidentët e vendit mund të kërcënoheshin ose të keqen. Diskriminimi dhe rreptësia e sundimit serb nuk e lejonin këtë gjeneratë të shkrimtarëve shqiptarë që të shprehnin veten. Përveç kaosit dhe shtypjes që po ndodh në Kosovë, mendjet intelektuale të vendit kishin probleme gjuhësore për të kapërcyer: pasi u është mohuar qasja në gjuhën shqipe si një gjuhë si pjesë e sistemit arsimor në Kosovë, barrierat mund të gjendeshin në formë letrare.

Pas Luftës së dytë Botërore

Esad Mekuli

Letërsia shqiptare në Kosovë u nis nga poeti Esad Mekuli (1916-1993), i cili ishte themeluesi i Jeta e Re në periudhën 1949, edhe pse nuk ishte aktive deri në vitet 1960. Përveç kësaj, romancieri Adem Demaci, i cili kaloi njëzet e tetë vjet si një i burgosur politik i qeverisë jugosllave, gjithashtu luan një rol të madh në avancimin e revistës Jeta e Re, e cila më vonë u botua si libër, si dhe koleksionet e suksesshme Njifyell ndër meshkuj (1953, një flaut në male), dhe Kânga e vërrinit (1954, këngën e kullotave të fushës) nga Martin Camaj i cili u bë një studiues kryesor i studimeve shqiptare në Mynih dhe Romë. Më 1974, më shumë liri dhe një pamje barazie iu dha shqiptarëve të Kosovës nga kushtetuta jugosllave për herë të parë, dhe literatura u lulëzua në Plain e Blackbird në dekadën e ardhshme. Nga disa shkrimtarë kryesorë prozë, disa që vlen të përmenden janë Anton Pashku (1937-1995), Rexhep Qosja (b.1936), veçanërisht për romanin e tij eksploziv politik Vdekja më vjen prej syve të tillë (1974), Nazmi Rrahmani, i cili ishte romanciar prolifik (b. 1941) dhe Teki Dervishi (1943). Poezia e Kosovës ka qenë shumë më kreative dhe eksperimentale krahasuar Shqipërinë. Ndërmjet kryesuesve të tij janë Din Mehmeti (1932), Besim Bokshi (1932), Azem Shkreli (1938), Rrahman Dedaj (1939), Ali Podrimja (1942), Eqrem Basha (1948), Sabri Hamiti (1950), dhe Basri Çapriqi (1960).

Proza dhe poezia

Poezia lidhur me tema, si lufta dhe nevoja për liri kombëtare, u nis nga Esad Mekuli me përmbledhjen Per Ty, e cila konsiderohet si një frymëzim për shumë autorë të tjerë. Një lloj tjetër poezie është ai i Din Mehmeti dhe Ali Podrimja i cili është një formë e thirrjes. Përveç kësaj, Kurora Sonetike, e cila është e strukturuar nga Enver Gjereqeku, gjithashtu luan një rol të madh në letërsinë e Kosovës. Gjatë viteve '70 dhe '80, poezia më dominuese ishte ajo me sisteme unike poetike të sunduara nga Sabri Hamiti dhe Musa Ramadani. Sabri Hamiti formon një sistem të veprës poetike, ndërsa Musa Ramadani formon një lloj sistemi librash poetik. Neurosis, që është një përmbledhje e poezisë nga Musa Ramadani merret me tema vizuale avangarde. Megjithatë, një tjetër ngjarje e rëndësishme në letërsinë e Kosovës është Lum Lumi i Ali Podrimjes, i cili mbulon të gjithë dekadën e 8-të të shekullit të 20-të. Literatura kosovare ka ndarë prozën në dy linja: linja tradicionale dhe moderne. Tradicionale shprehet me frymën romantike dhe frymën moderne me rrymat letrare të modernizmit evropian. Proza zhvillohet edhe në dy shtigje: drejtimi modernist dhe tema sociale. Proza moderne me shenja simbolike autentike u themelua nga Anton Pashku. Fryma moderne me elemente postmoderne u krijua nga Rexhep Qosja dhe sidomos Musa Ramadani. Ndërkohë, Hivzi Sylejmani, Nazmi Rrahmani dhe Zejnullah Rrahmani kanë punuar në temën sociale; vlen të përmendet proza ​​e "kodit Hermetik" nga Zejnullah Rrahmani, Musa Ramadani, Beqir Musliu dhe Eqrem Basha. Në këtë rrjedhë, Adem Demaci krijon kodin kombëtar prozaik me romanin Gjaperinjt e gjakut (1958). Proza e kodimit të dyfishtë u shkrua nga Rexhep Qosja Nje dashuri dhe shtate fije, Bijte e askujt, duke vazhduar me Musa Ramadanin Antiprocesioni, Vrapuesja e Prizerenit dhe Eqrem Basha Lakorja e x-it, Marshi i kermilllit.

Kritika letrare

Bartësit e kritikës letrare në Kosovë ishin tre liderë, Rexhep Qosja, Ibrahim Rugova dhe Sabri Hamiti. Rexhep Qosja kalon në mënyrë sistematike vepra letrare sipas metodës integrale, ndërsa Ibrahim Rugova dhe Sabri Hamiti kalojnë kritikën bashkëkohore me metoda më të sofistikuara të frymëzuara nga shkollat ​​franceze. Këto dy të fundit u bënë ikona të letërsisë, kritikës dhe mendimit letrar për alfabetizmin shqiptar në përgjithësi.

Krijimet verbale shqiptare

Veprat verbale, të cilat shpesh quhen krijime tradicionale, si këngë, riddles, tregime apo të tjera quhen të tilla, sepse ato rrëfehen me gojë dhe na transferohen nga goja në gojë. Këto krijime janë të ndara në krijime lirike dhe krijime epike, ndërsa poezia tradicionale mund të gjendet si epike-lirike. Zakonisht, poezia me gojë shoqërohet me instrumente. Krijimet verbale kanë lindur më parë se krijimet e shkrimit. Në fakt, çdo krijim tradicional është një produkt i mendjes njerëzore, por përshtat me mjedisin me kalimin e kohës. Krijimet verbale krijohen duke u zgjeruar dhe duke u rritur më gjerë, dhe ndërsa ato ndryshohen ose përshtaten, ata humbasin autorësinë e tyre dhe bëhen krijim tradicional.

Autorët

Ali Podrimja

Ali Podrimja luan një rol të madh në letërsinë kosovare dhe madje edhe në shqip. Lindi në vitin 1942 në Gjakovë. Ai botoi prozë dhe poezi nga viti 1961 dhe ka publikuar dhjetë vëllime të poezisë së tij deri tani. Ndërsa në shkollë ai kishte publikuar tashmë koleksionin e tij të parë të poezive, Thirrje. Në librat e tij të mëposhtëm, ai zbuloi veten të ishte një simbolist i pjekur, i cili mund të përfitonte nga një shumëllojshmëri rimish dhe metrash. Një pikë kthese në punën e tij erdhi me koleksionin e poezisë Lum Lumi (1982). Kjo është një homazh për djalin e tij të vogël Lumi, i cili vdiq nga kanceri. Ai shqyrton temat e vetmisë, frikës, vdekjes dhe fatit. Tonja e Podrimjes, megjithatë, mbetet laik. Poezitë e tij shfaqin një strukturë të dendur, dhe luan me imazhe të fuqishme dhe shmang çdo prolipsitet artistik. Si mjeshtër i simboleve dhe alegorive të shfaqura, ai po ashtu shkruan elemente të poezisë folklorike shqiptare të transmetuara me gojë, metaforë të pazakonshëm dhe përdorim të gjuhës moderne në poezinë e tij, dhe surpriza lexuesin me struktura të papritura sintatike dhe me rime të hollë. Koleksioni i Podrimjes Ich sattle das Ross den Tod (1991, I vdekja e Shalës) ishte botimi i parë në gjuhën gjermane nga një poet bashkëkohor shqiptar. Në të, ai e kondenson përvojën e tij me kërcënimin e përditshëm, padrejtësitë dhe apatinë e Europës. Librat e Podrimjes u përkthyen edhe në gjuhë të tjera si: anglisht, frëngjisht, italisht, polonisht, rumun, turqisht, greqisht, serbisht, kroatisht, sllovenisht dhe gjithashtu ishin të pranishëm në shumë antologji në gjuhë të huaja.

Sabri Hamiti

Duke pasur ndikim të madh në letërsinë kosovare, poeti dhe kritiku Sabri Hamiti, i lindur në Podujevë në vitin 1950, studioi literaturë krahasuese si në Zagreb, ashtu edhe në Ecole Pratique des Hautes Etudes në Paris, ku demigotët e strukturalizmit francez sollën influencën e tyre për ta mbajtur atë. Ai mbaroi doktoratën e tij në Universitetin e Prishtinës. Hamiti është autor i vëllimeve të shumta të prozës, poezisë dhe dramës, si dhe kritikave inovative. Ndër koleksionet më të fundit të tij janë: Thikë harrimi, Prishtinë 1975 (thikë e harresës); Trungu ilir, Prishtinë 1979 (stenda ilire); Leja e njohtimit, Priština 1985 (Letrat e identitetit); Kaosmos, Prishtina 1990 (Chaosmos) dhe ABC, Prishtina 1994. Ai ishte redaktor i gazetës "Rilindja" nga viti 1993 deri në vitin 2011, si dhe profesor në Universitetin e Prishtinës në të njëjtën periudhë kohore.

Eqrem Basha

Eqrem Basha, i lindur në vitin 1948 në Dibër, PR Maqedoni, është ndër shkrimtarët më të respektuar bashkëkohorë të Kosovës në vitet e fundit. Jeta e tij dhe prodhimi letrar janë të lidhura ngushtë me Kosovën dhe kryeqytetin e saj Prishtinë, ku ai ka jetuar dhe punuar që nga vitet 1970. Basha është autori i tetë vëllimeve të ajeteve inovative që përfshin vitet 1971-1995, tre vëllime të tregimeve të shkurtra dhe përkthime të shumta (në veçanti letërsia dhe drama franceze). Eqrem Basha është një poet enigmatik. I çuditur, interesante dhe e vështirë për t'u klasifikuar në një kuptim letrar, ai ia del mbanë t'i transmetojë një mistikë të caktuar lexuesit kureshtar. Në një moment ai duket logjikisht mirë dhe tregon një aftësi të admirueshme për të arsyetuar në mënyrë deduktive, dhe në momentin tjetër ai është kapërcyer nga fluturimet absurde të fancy në një botë surrealiste ku me sa duket asgjë nuk ka ndonjë kuptim. Ajeti i tij është i lehtë, bisedor dhe shumë më pak deklamues sesa ai i shumë paraardhësve të tij.

Anton Pashku

Anton Pashku u lind më 8 janar 1937 në Graždani (fshati afër Prizrenit). Ai mbaroi arsimin e mesëm në Prishtinë. Ai punoi si redaktor në revistën "Rilindja". Ai filloi botimin e shkrimeve të tij letrare që nga viti 1955 dhe shkroi prozë dhe dramë. Në historitë e tij ai dalloi tri rrethe tematike kryesore; rrethin e dashurisë, vetmisë dhe rrethin e dhunës ndaj individit. Edhe pse nuk kishte shumë shkrime, ato që ai shkruan nderojnë literaturë në përgjithësi. Romanët e tij më të mirë janë: Tregime (1961, Një pjesë e lindjes (1965), Kulla (1968), Sinkopa (1969), Oh (1971), Kjasina (1973) Gof (1976) dhe Lutjet e mbrëmjes (1978). Me vlerat artistike të padiskutuara, romani Oh ka pasur një ndikim të ngadalshëm por të fortë në prozë shqiptare. Ai u zgjodh anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Arteve në Kosovë dhe vdiq në Prishtinë.

Rifat Kukaj

Rifat Kukaj (25 tetor 1938 - 11 shtator 2005) ishte një shqiptar kosovar dhe një shkrimtar i suksesshëm në letërsinë shqipe për të rriturit dhe fëmijët. Ai lindi në rajonin e Drenicës të Mbretërisë së Jugosllavisë, në Kosovën e sotme. Ai u shkollua në Drenicë dhe Prishtinë. Rifat Kukaj ka botuar mbi dyzet libra. Romanet e tij më të mira janë Bardhi e Mirushja, Rrasa e zogut, Shkrepi i diellit, Lepuri me pesë këmbë, Vjollca magjike, Zogu i bardhë, Kokërrmeli e pilivesa, Gjeli në Drenë, Xhuxhi nga xhuxhishta. Rifat Kukaj është më i njohur për poezitë e tij për fëmijët. Ai ka botuar vëllimet e mëposhtme të poezive për fëmijët: Gjerdani i blertë, Lejlekët në Luhaja, Vallja e Kallinjve, Deti u bëftë kos, Çka fshin dhelpra me bisht, Pshurrani i gjyshit, Shtegu i laureshave, Trimëritë e qumështit, Zogu i Lasgushit. Ai gjithashtu ka publikuar shumë vëllime të tregimeve, ndër të tjera: Harmonika, Përqafimet e njoma, Rrëfenjëza, Ujku me kamerë, Djaloshi i zjarreve, Elefanti që fluturonte. Ai ishte shumë i njohur për humorin e tij të veçantë dhe u perceptua gjerësisht si pionier i kulturës humorit urban në Prishtinë. Rifaki Kukaj gjithashtu ka përkthyer një numër librash nga sllovani, serbishtja dhe kroatishtja në Albani.

Azem Shkreli

Azem Shkreli (1938-1997) është përshkruar si një poet i ideve të thella dhe gjykimeve kritike. Ai lindi në malet Rugova pranë Peć dhe u bë kreu i Studios Kosovare të Filmit në Prishtinë. Shkreli është një poet intelektual, i cili, megjithëse shumë shprehës, nuk është aspak i folur. Perceptimi i tij urban për gjërat ka dhënë një rëndësi të re për përvojën e tij në zakonet rurale midis fiseve të thyer të maleve të Rugovës me mençurinë dhe mënyrën e tyre të jetës. Vëllimet e hershme të tij të ajetit ofruan portrete mjeshtërore të këtyre banorëve legjendar malorë. Peizazhi idilik, megjithëse i organizuar në mënyrë specifike, që Azem Shkreli nuk e bën të verbër ndaj problemeve të etikës. Pjesa më e madhe e vargut të tij, një katarze morale me fjalë, i kushtohet popujve të shtypur të Botës së Tretë, duke shprehur një solidaritet poetik me ta kundër shfrytëzimit dhe vuajtjes. Shkreli është gjithashtu autor i koleksionit të shkrimit të shkurtër Sytë e Evës, Prishtina 1965, dhe romani Karvani i bardhë, Prishtina 1960. Për shumë vite ai ka qenë kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës dhe Drejtorit Themelues të Filmit Kosovar. Shkreli u ngjit në krye të poezisë së sotme shqiptare, dhe ai e konsolidoi dhe përforcoi këtë vend nga një vepër poetike në tjetrën, deri në punën e tij të fundit të quajtur Zogj dhe Gure, botuar në vitin 1997, e cila në atë vit vdiq.

Referime

Ky artikull është pjesë e Wiki Academy 2018 në Prishtinë, WikiAcademy është një projekt i cili do të mbledhë në një vend qytetarë aktivë online dhe ekspertë të përmbajtjes dhe do t'i ndihmojë ata të zhvillohen në redaktorë të aftë për të shkruar artikuj me cilësi të lartë dhe fotografi me cilësi të lartë për Kosovën në kategori . Nëse doni të jeni pjesë në këtë projekt, mund të redaktoni këtë artikull, ose të lexoni diçka më shumë në faqen e projektit, ku ndër të tjera, mund të bashkoheni me ekipin e projektit dhe/ose për të dhënë kontributin tuaj në faqen e diskutimeve.