Sukob u Afganistanu

Sukob ili rat u Afganistanu u najširem smislu označava niz povezanih oružanih sukoba, odnosno građanskih ratova u Afganistanu koji su započeli 1978. godine te koji, u većoj ili manjoj mjeri, traju do današnjeg dana.

Njihov se početak veže uz tzv. Saur revoluciju, odnosno puč kojom je godine 1978. marksističko-lenjinistička Narodna demokratska partija Afganistana nasilno svrgnula Mohameda Dauda Kana, tadašnjeg predsjednika Republike Afganistan te uspostavila režim Demokratske Republike Afganistan. Inzistiranje novih vlastodržaca da u zemlji uvedu komunistički sistem, koji je veliki dio stanovništva smatrao nespojivim sa islamom, je izazvao ustanak, koji su nakon nekog vremena počele podržavati SAD; to, kao i sve krvavi sukobi dvije frakcije u vladajućoj partiji - Halk i Parčama - je krajem 1979. potakao invaziju susjednog Sovjetskog Saveza, te početak višegodišnjeg afgansko-sovjetskog rata.

Time je dotada unutrašnji sukob dobio ne samo međunarodnu dimenziju, nego postao i segment Hladnog rata, prije svega zato što su antisovjetske afganistanske mudžahedine počela oružjem, novcem, opremom i na druge načine pomagati SAD preko tzv. operacije Cyclone. Nakon nekoliko godina se ispostavilo da sovjetske vojne snage nisu u stanju poraziti mudžahedine, a izrazita nepopularnost rata je nakon uvođenja politike Glasnosti natjerala i sovjetske vlastodršce na odluku o povlačenju, za koje je okvir dao Ženevski sporazum. Ono je okončano početkom 1989. godine, čime je formalno završio afganistankso-sovjetski rat.

To, međutim, nije značilo kraj rata, s obzirom da su mudžahedini, među kojima su važnu ulogu imali i strani dobrovoljci iz arapskih zemalja nastavili borbu sa ciljem da se potpuno ukloni komunistički režim. Tako je sa sovjetskim povlačenjem sukob ponovno postao građanski rat, koji će potrajati sljedeće tri godine. Komunistički režim je krajem 1991. godine zbog raspada SSSR ostao bez svog jedinog saveznika, a prijelaz komunističkog generala Ahmeda Rašima Dostuma je u proljeće 1992. godine doveo do ostavke predsjednika Mohammada Najibulaha i kolapsa komunističkog režima, čime su antikomunistički ustanici nakon više od jedne decenije borbi konačno ostvarili svoj cilj.

Završetak rata protiv komunista je, međutim, odmah doveo do početka novog građanskog rata, ovog puta između samih mudžahedina, kojima je nestanak zajedničkog neprijatelja uklonio potrebu da zatomljuju etničke, vjerske i ideološke razlike. Tako je ulazak pobjedničkih mudžahedina u prijestolnicu Kabul odmah doveo do borbi između različitih frakcija, koje su se uglavnom okupljale oko tadžičkog vođe Ahmeda Šaha Masuda, odnosno paštunskog vođe Gulbudina Hekmatjara. Iako su Hekmatjarove pristaše na kraju otjerane iz prijestolnice, a bivši mudžahedinski vođa Burnahudin Rabani bio međunarodno priznat kao predsjednik novoproglašene Islamske Države Afganistan, sukob se nastavio tokom sljeećih godina te donio strahovita razaranja i ljudske žrtve Kabulu i u afganistansko-sovjetskom ratu uglavnom pošteđenim područjima zemlje. Nijedna od strana nije mogla odnijeti jasnu prevagu, velikim dijelom zbog oportunističkih milicija drugih frakcija i gospodara rata. Nastavak krvoprolića i anarhija je, pak, kod velikog dijela stanovništva popularnom učinio alternativu u obliku militantnog fundmentalističkog pokreta zvanog talibani koji se 1994. godine preuzeo vlast u južnom dijelu zemlje, a potom, koristeći sve veću slabost svojih protivnika, ali i snažnu podršku susjednog Pakistana u jesen 1996. godine zauzeo Kabul te proglasio novu državu zvanu Islamski Emirat Afganistan.

Pad Kabula, međutim, nije označio kraj rata, s obzirom da su se dotada zavađene anti-talibanske snage konačno odlučile udružiti u tzv. Ujedinjeni front za spas Afganistana, kasnije poznat pod nazivom Sjeverni savez. One su još uvijek uživale formalno međunarodno priznanje (za razliku od talibanskog režima, koga su priznale jedino Saudijska Arabija, Pakistan i Ujedinjeni Arapski Emirati), te su im određenu financijsku i logističku pomoć pružali Iran i post-sovjetska Rusija. Novi rat je, međutim, išao uglavnom na stranu talibana koji su svoje neprijatelje do 2001. godine potisnuli na mali pojas na krajnjem sjeveroistoku zemlje. Talibanima su značajno pomogli i islamistički borci iz drugih zemalja, a na teritoriju Islamskog Emirata je djelovala i radikalna džihadistička grupa kasnije poznata kao al Qaeda.

Napadi 11. septembra 2001. godine, za koje je vlada SAD optužila al Qaedu, su doveli do američkog ultimatuma talibanskog režimu; njegovo odbijanje je poslužilo kao povod Amerikancima da pokrenu vojnu akciju kojom su, u suradnji sa snagama Sjevernog Saveza, uspjeli protjerati talibane iz Kabula i svih većih gradova, te tako de facto okončati njihovu vlast. Tako su stvoreni uvjeti da se prvi put u Afganistanu uvede vlast koja bi imala i međunarodno priznanje, ali i određeni demokratski legitimitet; pod okriljem UN je u Afganistan došla mirovna misija, odnosno snage NATO-a, ali i drugih država, koje su Amerikancima pomagale pri uvođenju reda i zakona, te stvorile uvjete za održavanje demokratskih izbora. Talibani su, međutim, sve vrijeme nastavili pružati otpor, odnosno izvoditi gerilske i terorističke napade na vladine i zapadne ciljeve u zemlji. Američkim naporima da se okonča rat je značajne poteškoće proizvela zauzetost ratom i okupacijom Iraka, ali i sve veća nepopularnost sukoba u zapadnoj javnosti. Godine 2014. su američke snage formalno okončale sukob prepustivši "sigurnosne operacije" Afganistanskoj nacionalnoj armiji.

Od 2015. je rat u Afganistanu ušao u novu fazu nakon što su se u borbu protiv vlade talibanima priključili i pristaše novoosnovane Islamske Države Iraka i Levanta.