Populacija (biologija)
Populacija je grupa jedinki iste vrste koja naseljava određeni prostor i mogu međusobno da se razmnožavaju dajući potomstvo. U prirodnim uslovima retko se mogu naći jedinke koje čitav život provode izolovano. Sve jedinke jedne vrste, koje naseljavaju jedno stanište, uspostavljaju određene međusobne odnose i odnose sa spoljašnjom sredinom. Tako čine biološki sistem koji se naziva populacija. Sve biološke vrste postoje u prirodi u obliku populacija, pri čemu je svaka vrsta predstavljena određenim brojem populacija. Tako npr., populaciju predstavljaju sve jedinke maslačka na jednoj livadi, divlje svinje u jednoj šumi ili slepi miševi u jednoj pećini.
Svaka populacija je vrlo pokretan, dinamičan sistem. Ona je u stalnom kretanju, kako u prostoru tako i u vremenu. Zato se i može govoriti o dinamici populacije, pri kojoj se pod uticajem spoljašnjih i unutrašnjih (tj. u populaciji) faktora menjaju mnoge bitne osobine same populacije.
Populacija ima niz bitnih osobina, kao što su:
- gustina (veličina)
- prostorni raspored
- natalitet
- mortalitet
- uzrasna struktura
- rastenje
Broj jedinki (ili njihova biomasa) po jedinici površine ili zapremine koju naseljavaju predstavlja gustinu populacije. Brojnost se izrazito menja tokom vremena, zavisno od uslova spoljašnje sredine. U nekim uslovima mnogi organizmi postižu ogromnu brojnost i mogu izazvati pustoš u prirodi, kakav je slučaj, npr., sa najezdama skakavaca, gubara ili leptira kupusara.
Svaka populacija poseduje unutrašnji potencijal za povećanjem broja jedinki koji se označava kao potencijal razmnožavanja (reproduktivni potencijal). On je kod nekih vrsta fantastično veliki i u idealnim uslovima sredine doveo bi do neverovatnog povećanja brojnosti jedinki i time i gustine populacije. Tako je izračunato da bi jedan jedini par domaće muve dao za godinu dana potomstvo koje bi brojalo 15 668 181 200 000 000 000 000 000 jedinki. Međutim, reproduktivni potencijal se ne može potpuno ostvariti jer mu se suprotstavlja otpor sredine; to je upravo onaj faktor koji ne dozvoljava maksimalno moguće razmnožavanje, odnosno maksimalnu brojnost populacije koju bi ta vrsta bila sposobna da postigne u idealnim uslovima.
Jedinke jedne populacije su na određeni način raspoređene u staništu koje naseljavaju. Taj raspored zavisi od ponašanja jedinki i od uslova koji vladaju u staništu.
Tako raspored jedinki u određenom prostoru može biti:
- neravnomeran
- ravnomeran
- grupni
Slučajan raspored je prisutan ako su uslovi u staništu ujednačeno povoljni. Ravnomeran raspored se retko sreće i javlja se samo ako su uslovi u staništu ujednačeno oskudni. Pošto su uslovi u staništu uglavnom povoljni samo na pojedinim mestima, jedinke se na njima okupljaju u najvećem broju. To dovodi do grupnog rasporeda, koji se u prirodi najčešće sreće.
Natalitet (rađanje) je produkovanje novih jedinki u populaciji (rođenih, ispilelih, isklijalih, postalih deobom ili na drugi način), koje se pridodaju već postojećim putem razmnožavanja. On je pozitivan faktor rasta populacije. Kapacitet produkovanja novih jedinki specifičan je za vrstu i zavisi od uslova sredine. Neki organizmi se razmnožavaju jednom godišnje (kao npr. vilin konjic), neki više puta (npr. glodari), a neki neprekidno (npr. bakterije u povoljnim uslovima sredine).
Mortalitet (smrtnost) predstavlja smanjenje broja jedinki u populaciji zbog uginuća ili umiranja u određenom vremenskom periodu. Smrtnost jedinki uslovljena je delovanjem ekoloških faktora (nedostatak vode, kiseonika, pojava grabljivica, bolesti i mnogi drugi) ali i genetičkim osnovama organizma.
Uzrasna struktura obuhvata brojčani odnos između jedinki koje se nalaze na različitim stupnjevima razvića. Kada u populaciji ima više mlađih jedinki, onda ona raste. Populacija stagnira ili opada (negativan rast) kada su najzastupljenije starije jedinke. Promena brojnosti jedne populacije u određenom vremenskom periodu je rastenje populacije. Rastenje populacije zavisi od ekoloških faktora, potencijala razmnožavanja i odnosa nataliteta i mortaliteta.
Ukoliko vrsta zauzima veća prostranstva i naseljava različita staništa, kao što je to slučaj sa ljudskom vrstom (Homo sapiens), onda je vrsta sastavljena od velikog broja populacija. Kada govorimo o humanim populacijama, onda možemo da mislimo na stanovnike jednog sela, jednog grada, jedne ulice, na jednu generaciju đaka i sl. Današnji čovek potiče iz male grupe ljudi koja se još pre 1-2 miliona godina pojavila negde na afričkom tlu. Savlađujući prirodne neprijatelje, prilagođavajući se na različite uslove sredine humana populacija je doživela eksplozivan razvoj u poslednja tri veka (broj ljudi se preterano mnogo povećao).
- Janković, M., Đorđević, V: Primenjena ekologija, Naučna knjiga, Beograd, 1981.
- Đukanović, Mara: Ekološki izazov, Beograd, 1991.
- Stanković, S: Ekologija životinja, Beograd, 1979.
- Janković, M: Fitoekologija, Beograd, 1986.
