Moskovski Kremlj

„Kremlj” preusmjerava ovdje. Za fortifikaciju, v. Kremlj (fortifikacija).

Moskovski Kremlj
Svjetska baština – UNESCO
Rusija
Registriran:	1990.
Vrsta:	Kulturno dobro
Mjerilo:	i, ii, iv, vi
Ugroženost:	no
Referenca:	UNESCO

Moskovski Kremlj (rus. мoскoскоий кreмлы) je istorijski utvrđeni kompleks u samom centru Moskve, okružen rekom Moskva (na jugu), Crvenim trgom (na istoku) i Aleksandrovom baštom (na zapadu). Jedan je od najpoznatijih kremalja (ruskih citadela) i uključuju četiri palate, četiri katedrale, a opasan je Kremaljskim zidom sa Kremaljskim kulama. Kompleks služi kao zvanična rezidencija predsednika Rusije.

Moskovski Kremlj i Crveni trg su 1990. godine uvršteni na listu UNESCO-ove svjetske baštine.

Istorija Kremlja

Uspenska saborna crkva-mesto krunisanja ruskih careva. (Izgrađena 1475-79)

Moskva je nastala i razvijala se oko utvrđenog sedišta vladara, na početku oblasnog, a po premeštanju prestonice u Moskvu i vladara ruske države.

Još u 11. veku javljaju se gradovi u dolini reke Volge, kao što su Vladimir i Rostov. Početkom 12. veka, Rusi počinju intenzivnije da kolonizuju dolinu Volge. Zbog pritiska nomadskih plemena, politički centar Rusije tog doba premešta se sa obala Dnjepra ka istoku, u gornji tok Volge. Najveća kolonizacija, za ovaj rad važne teritorije, počinje sredinom 12. veka, seobom ratničkih plemena na teritoriju kneževine Suzdalj, kojom je u to vreme vladao Jurij Dolgoruki, sin kijevskog kneza Vladimira Monomaha, sa sedištem u gradu Vladimiru. Prenošenjem centra države u dolinu gornje Volge otvoreni su novi trgovački putevi prema centralnoj Aziji, umesto starih, koji su spajali staru rusku prestonicu Kijev sa Konstantinopoljom i nemačkom Hanzom. Teritorija današnje Moskve je u to vreme ležala na raskrsnici važnih kopnenih i rečnih trgovačkih puteva. Taj prostor, okružen dvema rekama, rekom Moskvom i Neglinom, sa jedne strane i gustim šumama sa druge, predstavljao je prirodno utvrđenje koje je stanovništvu davalo veliku prednost u odbrani svog naselja od pljačkaša i osvajača. Tako povoljna geostrateška pozicija bila je presudna da se baš to naselje razvije u tako snažan gradski centar, dominantan nad susedima i konkurentskim gradovima.

Prvo zabeleženo pleme koje je živelo na ovom prostoru bilo je slovensko, pagansko pleme Vjatič, koje je među prvima primilo hrišćanstvo. Sam naziv Moskva se u ruskim istorijskim studijama vezuje za 1147. godinu. Postoje mnoge legende o nastanku tog imena, od kojih je jedna od najpopularnijih priča koja se prvi put sreće kod ruskih istoričara iz 16. veka, a koja govori o čoveku po imenu Mosok, koji se smatra za osnivača Moskve. Po toj priči, Mosok je imao ženu po imenu Kva, pa se odatle i izvodi ime grada Moskva.

Kao što je već napomenuto, grad je formiran oko poseda kneza i nalazio se na čvoru trgovačkih puteva. Kako je grad postajao sve važniji na trgovačkoj, pa samim tim i političkoj mapi, tako je postajao sve primamljiviji osvajačima i pljačkašima. Zbog toga je već sredinom 12. veka podignut drveni bedem sa istočne, najslabije zaštićene strane naselja, koji je spajao obale reka Moskve i Negline. Tako je po prvi put kompletiran i dan-danas prepoznatljiv kremaljski utvrđeni trougao. Naknadno je 1156. godine uz istočni bedem prokopan šanac koji je spajao obale dve reke.

Sama reč kremlj, a vezano za Moskvu, se prvi put pominje u izveštajima o požaru u Moskvi 1331. godine. Posle toga sama reč se gubi i ne sreće se u narednih dva i po veka sve do 1589. godine kada je izgrađen zid i oko novopripojenog naselja koje se razvilo severno od Kremlja, nazvanog Belgorod. U tadašnjim izveštajima se za utvrđeno sedište cara u samom jezgru Moskve upotrebljava naziv Kremlj, koji od tada do danas postaje stalan i nezamenljiv.

Istorijski razvoj moskovskog Kremlja

Tokom više od osam vekova postojanja, izgled Kremlja se više puta menjao. Svaka epoha ruske istorije i vladari koji su ih obeležili, ostavili su svoj trag u izgradnji i razvoju zgusnutih kremaljskih građevina, od kojih su Ivan Kalita, Ivan III, Katarina II i Nikolaj I Romanov imali najviše zasluga za konačan izgled Kremlja.

Istorija Kremlja se može podeliti na tri perioda:

1. srednjovekovni Kremlj, period vladavine kneževa i mongolske dominacije, do Ivana III;
2. “Italijanski Kremlj”, kako je Artur Vojs nazvao Kremlj renoviran pod uticajem renesansne arhitekture;
3. moderni Kremlj, na čiji su razvoj najviše uticaja imali Katarina II i Nikolaj I, odnosno pseudoklasični i pseudoruski stil gradnje.

Srednjevekovni Kremlj

Za razvoj Moskve i Kremlja važan je period mongolske dominacije, koja je trajala sve do raspada Zlatne Horde 1405. godine. Taj period je važan zato što je tada nastala nova ruska država ujedinjena oko Velike moskovske kneževine.

Prvi veliki vladar “iz Kremlja” bio je Ivan Danilovič Kalita (1327-1341.), koji je od Zlatne Horde uspeo da izdejstvuje titulu velikog kneza i funkciju skupljača ruskog poreza za Hordu, što mu je omogućilo da stekne znatno veći materijalni dobitak, pa samim tim i političku moć u odnosu na ostale ruske plemiće. U tom periodu Moskva je zvanično i formalno preuzela titulu glavnog grada od Vladimira na Volgi. Ruski verski poglavar Petar i njegov naslednik Teognost premestili su sedište ruske eparhije iz Vladimira, u koji je premeštena iz Kijeva, u Moskvu, čime Moskva postaje duhovna i svetovna prestonica ruske države. Takav razvoj događaja dao je Kremlju centralni značaj u novoj ruskoj državi.

Detajl krova Blagovještanske saborne crkve. (1484-89)

Kalita je sve činio da od Moskve napravi veliki grad. Za vreme svoje vladavine je izgradio prve važne crkve i hramove u samom kompleksu Kremlja: crkve Samopomazanja, Arhanđela Mihajla, Jovana Lestvičnika, kao i crkvu Spasitelja iz Šume. Takođe je i obnovio i osnažio bedeme Kremlja. Umesto nejakih borovih klada koje su bile postavljene oko Kremlja, Kalita je podigao masivne zidova od hrastovih stabala i kule koje su služile kao osmatračnice. Crkva Spasitelja je jedina od građevina iz te i starijih faza razvoja Kremlja koja je uspela da se održi i do dan-danas. Sve ostale građevine stradale su u brojnim ratnim razaranjima koja je Kremlj pretrpeo za osam vekova postojanja. Ipak, ostati Kalitovih bedema nađeni su prilikom rekonstrukcije Velike Palate (1838-1848).

Prvi moskovski i ruski vladar koji je uspeo vojno da porazi Tatare bio je Kalitov unuk, Dmitrij Ivanovič Donski. Nadimak Donski dobio je posle pobede upravo nad Tatarima u bici kod Kulikova na Donu 1380. godine. Veliki knez Dmitrij Ivanovič postavio je 1367. godine temelje prvim kamenim zidinama grada Moskve, odnosno samog Kremlja. Tom prilikom je i proširio Kremlj za dodatnih 70-tak metara ka istoku. Za ovaj graditeljski poduhvat korišćen je klesani, beli, peščani kamen. Zid je građen kao snažno odbrambeno utvrđenje. Bedem se sastojao od dva potporna zida koji su bili ispunjeni šljunkom, radi veće otpornosti na udarce oružja osvajača, a na njemu se nalazilo odbrambeno oružje, kao i vojska koja je bila zaštićena snažnim, drvenim grudobranima. Celo utvrđenje je sa svoje kopnene strane bilo dodatno zaštićeno jarkom, a masivne drvene kapije, do kojih su preko jarka vodili mostovi, bile su okovane gvožđem.

Dmitrij Ivanovič Donski

Crkva 12 apostola (1654–56).

Takve zidine su, pored svoje očiglednog i primarnog praktičnog, imale i veliki politički i strateški značaj po Moskvu i njenog vladara Dmitrija Donskog. Naime, ovi snažni bedemi oslikavali su uticaj i nadmoć Moskve i velikog kneza nad ostalim ruskim gradovima i plemstvom, kako u političkom tako i u vojnom smislu.

Zidine su dokazale svoju svrsishodnost već godinu dana po izgradnji. Te 1368. godine litvanski knez Olgerd krenuo je u vojni pohod na Moskvu. Videvši nove zidine nije ni pokušao da ih zauzme, već je odmah tražio primirje. Ipak, uprkos svojoj masivnosti i lepom izgledu, Dmitrijeve zidine su probijene već 1368. godine prilikom tatarske opsada Moskve. Ovaj osvetnički pohod Tatara, za poraz kod Kulinova, vodio je kan Toktaniš, čija je vojska uništila sve unutar i oko Kremlja. Razaranje i pustošenje je bilo skoro potuno, kremaljske crkve i dvorci i svi važni pisani dokumenti iz tog i ranijeg period koji su se čuvali u Kremlju su spaljeni, a moskovska naselja su potpuno uništena.

Pobijeno je oko 24.000 Moskovljana. Međutim, uprkos tom strašnom razaranju, Kremlj je brzo obnovljen i nove građevine, podignute na temeljima starih, su velelepno ukrašene freskama i pozlatama od strane najboljih tadašnjih zanatlija i freskoslikara kakvi su bili Teofan, Prohor i najpoznatiji među njima Andrej Rubljov.

Oko zidina Kremlja nicale su nove gradske četvrti i naselja i to u koncentričnim krugovima. Zanimljivo je napomenuti da ukoliko se pogleda današnja mapa Moskve, vidi se da su moskovska naselja i danas raspoređena u koncentrične krugove u čijem se u samom središtu nalazi Kremlj. Izuzev severoistočnog ugla, koji je, zajedno sa novom ugaonom kulom dodatno dozidan krajem 15. veka, oblik Kremlja iz perioda vladavine Dmitrija Donskog zadržao se i do danas, što će reći da su svi budući radovi i gradnje izvođene u tadašnjim granicama Kremlja. Međutim, od zidina iz 14. veka nije ostalo ništa. Bele peščane stene od kojih su zidine građene ipak nisu bile dovoljno čvrst materijal koji bi izdržao brojne napade osvajača i požare koji su pustošili Moskvu u više navrata tokom tog perioda. Bukvalnom nestanku tih zidina doprinela je i činjenica da oni nikada nisu obnavljani ponovnom nadogradnjom kamenih blokova, već su popravljani isključivo drvenom građom. Takvo građevinsko rešenje uz česta nova oštećenja doveli su do toga da su kremaljski zidovi, sredinom 15. veka, po pisanju nekih zapadnjačkih, onovremenih putopisaca, izgledaju kao da su u potpunosti napravljeni od drveta.

Iako u ovoj fazi svog razvoja Kremlj nije dostigla svoj puni sjaj, ovo je možda i najvažniji period Kremlja u kome je učvršćen njegov centralni položaj u ujedinjenju, jačanju i širenju ruske države i kulture.

“Italijanski Kremlj”

U drugoj polovini 15. veka, Rusija je i dalje bila opkoljena neprijateljskim susedima. Litvanci i Šveđani sa severa i zapada zatvarali su izlaz na evropska mora. Iako se 1405. godine Zlatna Horda raspala zajedno sa jedinstvenom tatarskom državom, mada razbijena, preostala tatarska plemena i dalje su predstavljala opasnost sa istoka po rusku državu. Mnogi značajni gradovi i provincije bili su autonomni, nezavisni ili buntovni. Od sjaja “belokamenog Kremlja” velikog kneza Donskog nije ostalo skoro ništa. Takva nestabilnosti i izolovanosti od savremenih političkih i kulturnih tokova u Evropi tog doba dovelo je do toga da Rusiju zaobiđu prve decenije renesansnog kulturnog buđenja koje se odvijalo na Zapadu.

Čovek koji je uspeo da oslobodi Rusiju stalne tatarske pretnje, da ujedini i proširi rusku državu i da je približi Evropi bio je Ivan III (1462-1505). Oženivši se vizantijskom princezom, kćerkom brata poslednjeg vizantijskog cara, koja je boravila u Rimu posle pada Carigrada, na svoj dvor je doveo mnoge rimske i carigradske arhitekte, slikare, pisce i mnoge druge majstore raznih grana umetnosti. Na taj način je u Kremlj preneta mešavina vizantijskog i italijanskog kulturnog uticaja, što se vrlo brzo odrazilo na izgled samog Kremlja.

Ivan III

Kremlj pod Ivanom III, slika Apolinarija Vaznjecova

Politički, društveni i kulturni napredak Rusije podržavala je i ideologija diktirana iz Kremlja po kojoj je Rusija bila zakonski naslednik Vizantije, a Moskva samim tim “Treći Rim”. Takođe je postojalo verovanje da su ruski vladari potomci rimskih imperatora. Koristeći raspoloženje u ruskom društvu stvoreno ovakvim stavovima, kruniše se za cara „ujedinitelja cele Rusije“. Takvi politički uslovi doveli su do početka velikih građevinskih radova u Kremlju, kome je sada, kao sedištu cara, bilo neophodno dati novi sjaj dostojan položaja.

U to vreme, tačnije 1485. godine, otpočela je velika rekonstrukcija Kremlja. Pre toga, 1474. godine, na podsticaj carice, car Ivan III je poslao misiju u Italiju predvođenu Simonom Tolbuzinom, carevim stručnjakom za arhitekturu, sa ciljem da pronađu i dovedu na Kremlj najboljeg dostupnog arhitektu. Već sledeće godine sa Tolbuzinom na Kremlj je stigao Ridolfo Firavanti Aristotele de Bolonja, jedan od najpoznatijih italijanskih majstora, ne samo arhitekture, već i metalurgije, inženjerstva, hidraulike i građenja vojnih utvrđenja. Ovakve misije su se u narednih dvadesetak godina još nekoliko puta ponovile, tako da su na rekonstrukciji i ponovnoj izgradnji Kremlja radili najpriznatiji i najbolji italijanski, renesansni majstori 15. veka.

U to vreme je podignut novi zid od crvene cigle sa osamnaest kula od čega je najpre bila izgrađena Tainitski kula, kao nagoveštaj izgleda novog utvrđenja. Za proizvodnju te cigle bilo je neophodno najpre izgraditi ciglanu i uputiti ruske zanatlije u tehnike i recepte pravljenja pogodnog građevinskog materijala, što je Firavanti i učinio. Na taj način je uticaj novog stila gradnje preko Kremlja, a posredstvom obučavanja ruskih stručnjaka, prenet u temelje ruske arhitekture tog vremena. Te kule su bile najupečatljiviji deo zidina. Bile su pokrivene drvenim krovom i oblik i visina su im varirali od 28 do 71 metar, u zavisnosti od položaja i namene. Iako je novim arhitektonskim rešenjima delimično očuvana specifičnost i neobičnost staro-ruske gradnje, uticaj sevrno-italijanske arhitekture je bio veoma prepoznatljiv na zidinama, ali posebno na dvorcima i palatama koje su neodoljivo podsećali na renesansne dvorce severne Italije. Potpuno drugi slučaj je bio sa crkvama i hramovima koji su se nalazili unutar Kremlja. Pri njihovoj izgradnji i rekonstrukciji insistirako se na arhitekturi ruske i vizantijske tradicije, što zbog nastojanja da se očuva tradicionalni ortodoksni-vizantijski stil, što iz straha od uticaja Rima i pape s kojim ruska autokefalna crkva nije bila u dobrim odnosima.

Rekonstrukciju Kremlja je dovršio Vasilij III (1505-1533), sin Ivana III, koji je ponovo prokopao šanac između istočnog zida i požarom opustošene čistine, po tome i nazvane Požar - budući Crveni trg. Taj šanac je ponovo spojio reke Moskvu i Neglinu i imao je odbrambenu ulogu. Italijani su uneli potpuno drugačiji stil gradnje. Zidovi, kule, dvorci koje su oni izgradili stoje i dan-danas, izazivajući divljenje svakog ko dođe u kontakt sa njima.

Period modernog Kremlja

Plan Kremlja iz 1601.

Zlatno doba razvoja Kremlja je svakako bilo druga polovina 14. i i ceo 15. vek. U tom periodu Kremlj je postao sedište cara i dobio je sasvim nov, velelepan izgled, stvaran rukama najvećih majstora svog vremena, čije remekdelo predstavlja i dan-danas.

Osnovni oblik, koji je dobio u vreme vladavine Ivana III i njegovog sina Vasilija III, održao se tokom narednih vekova i pretrpeo je veći broj izmena, rušenja u više ratova i novih gradnji koje ipak nisu izmenile njegovu osnovnu strukturu. Najveća razaranja u svojoj novijoj istoriji Kremlj ja doživeo u vreme Napoleonovih osvajanja i za vreme nacističkih bombardovanja u Drugom svetskom ratu, kada je nemačka vojska došla na samo pedesetak kilometara od samog Kremlja. Zanimljivo je pomenuti da je Napoleon, osvojivši Moskvu, ušao u već zapaljen grad, spaljen od strane same ruske vojske koja nije htela simbol svoje istorije da ostavi u rukama osvajača. Videvši takav postupak i takvu odlučnost, Napoleon je shvatio da je, uprkos osvajanju i samog Kremlja, izgubio rat i uskoro je otpočeo povlačenje.

Svaki ruski vladar ili vlast ostavili su u kremaljskoj arhitekturi trag svog učešća u građenju istoriji Rusije. Pored italijanskog danas se u Kremlju mogu prepoznati uticaji nemačkog, engleskog i holandskog stila. Uticaji strane arhitekture su umnogome zavisili od orijentacije spoljne politike vladara.

Zidine Kremlja danas

Među vladarima koji su ostvarili značajniji uticaj na sam izgled Kremlja je i Ivan Grozni koji je u 16. veku ukrasio crkve, hramove i dvorce. Mihajlo Romanov je početkom 17. veka obnovio najveći deo tvrđave i dogradio oštećene delove zidina. Petar Veliki je bio prvi ruski vladar posle četiri veka koji je sedište trona izmestio iz Moskve i Kremlja. Nova ruska prestonica postao je Sankt Peterburg, čija je pozicija više odgovarala politici približavanja Rusije savremenim evropskim kulturnim i političkim tokovima.

Krajem 19. i početkom 20. veka, javila se ideja da se Kremlj, kao spomenik ruske istorije i kulture pretvori u džinovski muzej, ali je Oktobarska revolucija 1917. godine prekinula te planove. Marta 1918. godine prva sovjetska vlada preseljena je u Moskvu, u Kremlj. Od tog momenta pa sve do 1955. godine Kremlj je bio zatvoren za javnost. Nova komunistička vlada nije imala mnogo razumevanja za istorijsku i kulturnu vrednost nekih od verskih objekata koji su srušeni. Na njihovom mestu je podignuta zgrada Vojne škole. Umesto zlatnih orlova, na kremaljske kule su podignute crvene zvezde petokrake, koje i danas stoje. Zidine u blizini Lenjinovog mauzoleja su pretvorene u Kremaljske nekropole, gde se nalaze ostavi zaslužnih sovjetskih građana.

1990. godine Kremlj je uvršten u Svetsku kulturnu baštinu pod zaštitom Uneska, kao jedinstven kulturni i istorijski spomenik od izuzetne umetničke, kulturne i istorijske vrednosti.

Danas je Kremlj jedna od najvećih turističkih atrakcija Rusije, koji svake godine privuče ogroman broj turista. Međutim, Kremlj je i danas političko jezgro Rusije i sedište ruskog predsednika i vlade, čime je nastavljena viševekovna tradicija Moskve kao jezgra ruske države.

Vanjske veze

Moskovski Kremlj na Wikimedijinoj ostavi

• Šetnja oko Kremlja