Željezno doba
| Željezno doba |
|---|
| ↑ Bronzano doba |
|
Drevni Bliski Istok (1300-600. pne.) Indija (1200-200. pne.) Evropa (1000. pne.-400. n.e.)
Kina (600-200. pne.) Japan (500. pne.-300. n.e.) Koreja (400-60. pne.) Nigerija (400. pne.-200. n.e.) |
|
Aksijalno doba |
| ↓Historiografija |
Gvozdeno ili željezno doba je najmlađi period praistorije, koji smenjuje bronzano doba i traje do početka nove ere. Ovo je doba kada je čovek ovladao proizvodnjom i upotrebom gvožđa, koje ulazi u široku primenu, metalurgijom i kada se javlja prvi novac.
Za početak gvozdenog doba se smatra 1000. godina pne. kada se znanje o topljenju gvožđa proširilo Bliskim istokom i Grčkom. U srednjoj i južnoj Evropi govzdeno doba počinje u 9 veku pne (u Grčkoj se završava protogeometrijski period). Pretpostavka je da se razvija samostalno. Obrada gvožđa hladnim kovanjem počinje negde na Bliskom istoku oko 6000. g. pne. U zapadnoj Evropi Kelti su bili prvi koji su upotrebljavali gvožđe. U francuskoj školi ovaj period se naziva "protoistorija".
Oko 4000. godine pne. pojavljuju se predmeti izrađeni od gvožđa iz meteorita. Razlika između meteoritskog i metalurškog gvožđa se vidi u većem sadržaju nikla kod meteoritskog. Ovakvo gvožđe se javlja u velikim civilizacijam (na primer u grobu carice Šubad u Egiptu krajem 4. milenijuma) U više grobova asirskih vladara javlja se gvozdeni nakit, u 2. milenijumu. Oko 1500. godine pne. Hetiti, koji su živeli na području današnje Turske, čuvali su tajnu obrade gvožđa. U Tel-Amarni kada su hetitski kraljevi poklonili Amenhotepu III i Ehnatopu (1418-1400. pne. ) predmete od gvožđa. Gvozdeni predmeti su pronađeni i u Tutankamonovoj grobnici. Ramzesu III (1317—1250. pne. ) su poklanjani gvozdeni mačevi, što nam je poznato sa glinenih pločica. Na freskama Ramzeza III u Mediket habu predstavljene su borbe "naroda sa mora" i Egipćana, vojske su različito naoružane, predstavljena su koplja različite boje - siva predstavlja gvožđe a oranž - bakar i bronzu. U Evropi se gvožđe prvi put javlja na grčkim ostrvima, u grobovima iz oko 1100 godine pne. Najčešće je to nakit, ogrlice i prstenje, ili bodeži od bronze sa gvozdenim nitnama. Gvožđe je pronađeno na Kritu na planini Idi (veza sa Hefestom i mitom po kome su patuljci topioničari radili u pećini). Smatra se da u Evropu stiže kasnije, preko Kavkaza, dolaskom Kimeraca.
Početkom ovog perioda, kada gvožđe ulazi u široku primenu, nakit i oružje postaju masivniji, keramika gubi dekorativnost. Eksploatacija rudnih bogatstava podstiče razvoj zanatstva i trgovine. Dolazi do pojačanih populacionih kretanja, što izaziva i nemire, sukobe.
Naselja se podižu na utvrđenim uzvišenjima, gradinama.
Nekropole se sastoje od grupa tumula. Češći oblik sarhanjivanja je inhumacija. Krajem ovog perioda javljaju se veliki tumuli sa složenim pogrebnim ritualom ograničenim brojem sahrana i velikim brojem priloga od srebra, zlata, oružija, metalnih posuda i keramike. Ovo dokazuje početak stvaranja plemenske aristokratije.
Osnovna podela izvršena je krajem 19. veka na dva perioda:
- starije gvozdeno doba Halštat (800-500 godina pne.)
- mlađe gvozdeno doba Laten (od 500 do kraja prvog milenijuma, odnosno dolaska Rimljana)
Montelius je podelio gvozdeno doba severne Evrope na 8 faza Rajneke je podelio starije i mlađe gvozdeno doba srednje evope na po 4 faze A-D.
- Halštat A-B - pozno brozano doba
- Halštat C-D - gvozdeno doba
- Laten A 500 – 400. pne. rastavne fibule sa maskama na luku
- Laten B 400 – 300. pne. fibule sa podignutom nogom
- Laten C 300 – 100. pne. tumuli - kneževski grobovi , a u srednjoj Evropi ravne nekropole
- Laten D 100 – 0
Tisler je podelio Laten na osnovu materijala iz Nemačke, južne Frnacuske, srednje Evrope po nalazima fibula i mačeva na tri faze:
- I 400 – 300. pne. - karakteristične su fibule rastavnog tipa, javlja se kratak mač
- II 300 – 100. pne. - karakteristčno je da noga fibule dodiruje luk, javlja se i produženi mač
- III 100 - 0 - fibule su sastavnog tipa, javljaju se opidumi
Starije gvozdeno doba je dobilo ime po velikoj i bogatoj nekropoli Halštat u gornjoj Austriji. Prova sistematska iskopavanja rađena su 1846-1864. godine. Istraženo je oko 2500 grobova sa veoma bogatim prilozima, na osnovu kojih je izvršena podela na
- stariju fazu (800-600 godine pne.)
- mlađu fazu (600-400 godine pne.)
Konstatovana su dva načina sahranjivanja, inhumacija i kremacija, paraleno praktikovane.
Gvožđe se koristi za izradu oružija, u Halštatu C se javljaju gvozdeni mačevi, neki sa baličkom od slonovače ukrašeni ćilibarom. Javljaju se i bodeži, vrhovi kopalja i strelice.
Bronza se zadržava u upotrebi, izrađuju se mačevi, sekire, brijači, ukrasni predmeti: igle, fibule, privesci.. Posebno su interesantne bronzane antrpomorfne figurine,kao i plastika u obliku životinja i ptica. Zlatni nakit se retko pojavljuje, ali otkriven je veći broj zlatnih posuda, pehara, zdela, koji pripadaju Halšatatu D. Bakarne i bronzane posude, kaldroni i situle su ukrašene iskucanim ornamentom ili figuralnim prestavana u horizontalnim frizovima.
Keramika nije rađena na vitlu. Kakarteristične su savršeno glačane posude koje imitiraju metlane. Ornamet je urezivanje, a ređe slikanje crnom i crvenom bojom. Najčešđe se koriste jednostavni pravolinijski motivi. Obilici:
- savršeno uglačane posude
- zoomorfne i ornitomorvne vaze kultnog karaktera
Matično područje Halštatske kulture je Alpska oblast. Halštat zahvata gornje i srednje Podunavlje, kao i veći deo srednje i jugozapadne Evrope. U ovo doba formiraju se etničke grupe. U zapadnoj Evropi dominiraju Kelti, a u istočnoj Skiti. Na Balkanu su prisutni Iliri i Tračani.
Na Kakvkazu su Kimerci imali utvrđene gradove sa metalurškim centrima.
Laten je dobio ime po sojeničarskom naselju u Švajcarskoj, gde je pronađen veliki broj metalnih predmeta i nekoliko votivnih ostava.
Značajne odlike latenske kulture su upotreba grnčarskog točka, masovna izrada usavršenog oruđa, oružija i vojne opreme, poput mačeva, noževa, kao i konjske opreme. Počinje da se kuje novac. Na područje Panonije i Podunavlja u ovom periodu dolaze Kelti. Posle pohoda na Delfe 279. godine pne, vraćaju se i stalno naseljavaju Podunavlje, Posavinu i Pomoravlje, zasnovavši plemensku zajednicu Skordiska, koja se zadržala sve do dolaska Rimljana.
Praktikuju se oba načnia sahranjivanja (inhumacija i kremacija), u oba slučaja prilozi su polagani u grobnu jamu, da bi se ovo postiglo, oružje je kod ratnika najčešće savijano.
- D. Srejović, Kulture gvozdenog doba na tlu Srbije Arhivirano 2008-06-17 na Wayback Machine-u
- Ilustrovana istorija - Gvozdeno doba
- Praistorija jugoslovenskih zemalja, 5. tom, Gvozdeno doba, Sarajevo, 1986.
- Benac A, O etničkim zajednicama starijeg gvozdenog doba, RJZ 5, 1987. st. 737-802