Seobe (roman)

Za ostale upotrebe, v. Seobe (razvrstavanje).

Seobe je roman Miloša Crnjanskog napisan 1929. godine. Druga knjiga Seoba ili „Seobe 2“, roman Miloša Crnjanskog koji se pojavio 1962, nije nastavak romana „Seobe“ iz 1929, već je sasvim autonomno delo. Govori o teškom životu Srba posle velike seobe u Habzburškoj monarhiji. Glavni lik Vuk Isaković je istorijska ličnost. Prvi deo je adaptiran u igrani film iz 1989. snimljen u jugoslovensko-francuskoj koprodukciji, dok film rađen po drugom delu nije bio u potpunosti završen.

Nastanak romana

Roman Seobe Miloša Crnjanskog se sastoji iz dva dela, koji su nastali u različito vreme. Prvi se pojavljuje 1929. godine, a drugi 1962. godine. Mi ćemo se zadržati na prvom delu. Prvobitni plan Miloša Crnjanskog bio je da napiše šest romana o srpskim seobama i to:

• Prva knjiga: o Vuku Isakoviču i Slavonsko - podunavskom puku,
• Druga knjiga: obuhvata vreme selidbe u Rusiju;
• Treća knjiga: doba Prvog srpskog ustanka, sudbina dva Srbina iz Austrije, oficira koji su pošli u Srbiju,
• Četvrta knjiga: o 1848. godini, o prelazu Srba,
• Peta knjiga: o emigraciji kneza Miloša i kneza Mihaila,
• Šesta knjiga: o povratku Isakoviča sa ruskim dobrovoljcima 1876.

Iako naslov romana sugerise na određena zbivanja u samom romanu, roman nam donosi jedno stanje. Ovde seobe ne znače prelazak iz jednog mesta u drugo, već neprekidno ljudsko kretanje, pokrenuto unutrašnjim nemirima i nesigurnošću. Vreme romana je smešteno u periodu od proleća 1744. do leta 1745. godine, a prostor su Srem, močvare kraj Dunava, zatim evropski gradovi i bojišta. Inspiraciju za svoj roman Crnjanski je crpio iz tri razlićita izvora:

1. u memoarima Simeona Piščevića: Crnjanski se odlučio da napiše Seobe nakon čitanja memoara Simeona Piščevića. Piščević, rodom iz Šida, kao trinaestogodišnji dječak učestvovao je u pohodu na Francusku, postao austrijski oficir, da bi se zatim preselio u Rusiju i, u vojnom činu napredovao do general –majora.
2. u istorijskim seobama Srba (1690. i 1739.): Plašeći se od odmazde Turaka mnogi Srbi su, pod vođstvom patrijarha Arsenija III Čarnojevića, krenuli 1690. godine u Veliku seobu ka Ugarskoj. Austrougarska im je garantovala crkvenu autonomiju ali su oni bili izloženi svakodnevnim pritiscima unijaćenja. Takođe, srpski narod je poslužio Ausrougarskoj u njenim zapletima i sukobima sa Evropom.
3. iz ličnog iskustva, jer je i sam bio primoran da se kao vojvođanski Srbin bori na strani Austrougarske za vreme Prvog svetskog rata.

Delo Seobe je roman o tri ličnosti: o Vuku Isakoviču, o njegovoj ženi Dafini i o njegovom bratu Aranđelu. Vuk polazi u ratni pohod, daleko ka Rajni ka Francuskoj, i u tome ratu je sve više udaljen od svoje žene, sve je umorniji i gorči pod pritiskom iskustva i saznanja o besmislu takvih ratovanja i za njega i za njegov narod. Aranđel i Dafina se prividno zbližavaju, u stvari očajnički traže neku sreću, u ljubavnoj strasti ili u osećanju materijalne sigurnosti i nalaze odmah nesreću, neku tajanstvenu, užasnu nesreću.

Roman Seobe je delo o stradanju nacionalnog bića, porodice Isakoviča i ljudskih života. Ovo je roman i o prolaznosti fizičke lepote, mladosti i sreće, o prostorima ljudske sreće za kojima se traga, o bekstvu čoveka iz jave u san i imaginaciju kao kompenzaciju za sva stradanja, lutanja i grubosti.

Radnja

Radnja se dešava u 18. veku, vremenski period od proleća 1744. do početka leta 1745. godine. To je period od godinu dana, čime se vremenski krug Seoba zatvara. Da bi pokazao kakva su i kolika bila stradanja Srba u Vojvodini, u to vreme, Crnjanski u središte radnje stavlja porodicu Isakovič: braću Vuka i Aranđela Isakoviča, povezanu kako krvnim srodstvom, tako i prisustvom žene u liku gospođe Dafine, čime se oblikuje trougao ljudskih i porodičnih odnosa.

Kroz deset poglavlja romana javljaju se naizmjenično dva toka pripovedanja. Prvi tok prati sudbinu kolektivnog junaka - kretanje Slavonsko-podunavskog „polka“ do reke Rajne i nazad. Drugi tok pripovedanja prati odnos gospođe Dafine i Aranđela Isakoviča u njegovoj zemunskoj kući, a nakon odlaska Vuka Isakoviča u rat. Ovaj se tok vezuje za mirnodopski život.

Likovi

Glavni likovi u "Seobama" Miloša Crnjanskog su braća Vuk i Aranđel Isakovič, Vukova žena Dafina, Vukov sluga Arkadije i Aranđelov sluga Ananija. Likovi nose simbolična imena, koja određuju i njihovu sudbinu u romanu. Vuk je magijsko srpsko ime, koje se daje detetu da se odagna smrt. S druge strane, vuk je životinja koju su posebno poštovali stari Sloveni, pridavali joj mitska svojstva, a Srbi Svetog Savu smatraju vučjim svecem. Aranđel nosi ime po arhangelu Mihailu, koga u narodu zovu Aranđel, koji u ruci nosi mač i tas, što se u romanu dovodi u vezu sa Aranđelovim zanimanjem (trgovac). Arkadija je mitska zemlja blaženstva i sreće, prostor idiličnosti, priroda bez civilizacije, čemu teži Vukov sluga), dok Ananija predstavlja biblijskog junaka koji je krio novac od apostola i pokušao da prevari Hristosa. Dafina znači lovor, a Stana (žena Vukovog sluge Arkadija) je staro slovensko ime koje znači zastati, stati. To ime se davalo da se zaustavi pomor ili, pak, rađanje dece.

Likovi braće Isakoviča su suprotsavljeni u svemu: Vuk je debeo, visok, ogroman, crven u licu, izgleda kao medved, ima trbuh kao meh, kosmat je, neposredan, prek, pust, rasipan, idealista, pri kraju romana razočaran i depresivan, po zanimanju vojnik, pobornik daljih seoba u Rusiju. Karakterišu ga žute oči sa crnim tačkicama, kakve, inače, imaju zveri.Veći deo romana Vuk Isakovič pogleda u nebo i uz pomoć oblaka naslućuje ili tumači događaje. Aranđel Isakovič je mršav, suv, onizak, retke crne kose, spletkaroš, pokvarenih žutih zuba, sladostrasan, trgovac, zelenaš, bogataš, usmeren ka materijalnim vrednostima, uporan, suzdržljiv, hladan, proračunat, tvrdica, zagovornik rada i ukorenjivanja Srba u Banatu.

Sluge su slične gospodarima, pa, samim tim, međusobno suprotstavljeni. Vukov sluga Arkadije je debeo, uspavan (valja napomenuti da je Zevs mitskog Arkada pretvorio u Malog medveda), vojnik, voli prirodu, uživa u jelu i piću, žena Stana ga vara (i ne zaustavlja se u tome), kao i Dafina Vuka, ludo gine u ratu, pokušavajući da spase konje. Aranđelov sluga Ananije je nizak, škrt (novac krije od drugih u posebnom spremištu u pojasu, slično svom biblijskom imenjaku), spletkaroš je, srebroljubiv, uhodi gazdu i ogovara ga, plašljiv je, lopov, proračunak, svodnik (koji podvodi svoje kćeri). Dafina je mlada, putena Grkinja iz Trsta, koja je, bez svoje volje, ali i bez volje mladoženje, udata za Vuka Isakoviča. Ne zna jezik, u romanu progovara svega dve reči - "Umreću! Umreću!" Ako njenu sudbinu izvedemo iz njenog imena, mogli bismo da kažemo da su se braća Isakoviči, svaki na svoj način, "ovenčala" njome. Dafina sa Vukom ima dve kćeri, ali nije zainteresovana za njih, pogotovo nakon razočarenja u muža, koji ju je opet ostavio i otišao u još jedan besmisleni rat. Njena priroda je podvojena: prema mužu je neposredna, strasna, nemoćna, voli ga, a prema deveru je lažljiva, lukava, suzdržana, vlasna, ona određuje dinamiku razvoja njihovog odnosa i poigrava se njegovim osećanjima.

Srpski vojnici u romanu su animalizovani: imaju ogromna stopala i šake, urlaju, siluju, urliču, zavijaju kao vukovi kad pevaju, žive u zemunicama, ne mogu da se uvedu u red, ne poštuju komande niti komandire, Vuk ih pujda u sklopu vežbi jedne na druge, kao zveri su. Sa druge strane, habsburški vojnici, predstavljeni npr. kroz barona Berenklaua, su feminizirani: on nosi bermude sa podvezicama, čipke, periku, napuderisan je, spava u svilenoj spavaćici sa dve sijamske mačke. Ovakvom generalizacijom Crnjanski je metaforički prikazao odnos Evrope prema Balkanu, kao i odnos Balkana prema Evropi. Koliko su pogledi jednih na druge nepomirljivi, očituje se u sceni susreta Vuka Isakoviča i Kraljice Majke, kada je on sapet u vrpce, svilu, perje, trake, ukrase, a ona izgleda kao strašilo.

Filmska i televizijska adaptacija

Krajem 1980-ih je u tadašnjoj Jugoslaviji prvi deo romana ekranizovan u obliku igranog filma Seobe u jugoslovensko-francuskoj koprodukciji i režiji uglednog sineasta Aleksandra "Saše" Petrovića. Iako je u njega uložen izuzetan novac, Seobe se danas smatraju jednim od najopskurnijih naslova jugoslovenske kinematografije, a razlog je spor između jugoslovenskih i francuskih producenata, zbog kojih je premijera Seoba bila odgođena sve do iza raspada Jugoslavije, kada je u zapadnoj javnosti često osuđivan zbog navodnog velikosrpskog nacionalizma. Od dela materijala koji se bavio drugim delom romana je godine 1994. napravljena i televizijska miniserija od dve epizode.

Literatura

• Novica Petković, "Lirske epifanije Miloša Crnjanskog", Beograd, 1996.
• Petar Džadžić, "Prostori sreće u delima Miloša Crnjanskog", Beograd, 1976.
• Milo Lompar, "O završetku romana", Beograd, 1998.
• Nikola Milošević, "Roman Miloša Crnjanskog", Beograd, 1970.
• "Biblija", "Novi zavjet", "Djela apostolska", 5, 1-4