Zapadni svijet

Za ostala značenja, vidi Zapadni svijet (razvrstavanje).

Zapadni svijet, ili jednostavno Zapad ili, rjeđe, Okcident (od occidens, latinske riječi za "zapad"), izraz je koji, ovisno o historijskom, političkom, kulturnom ili nekom drugom kontekstu, može imati različita značenja, ali koji u najširem smislu označava države i kulture koje u većoj ili manjoj mjeri i na razne načine svoje porijeklo mogu pronaći u zapadnoj Evropi početkom srednjeg vijeka. Za kulturna dostignuća zapadnog svijeta se koristi izraz zapadna kultura ili zapadna civilizacija.

Područja svijeta koja pripadaju tzv. "zapadnoj civilizaciji" su u tamno plavoj, a ona usko vezana s njome u tirkiznoj boji, prema Samuelu Huntingtonu. Raspodijela u Evropi odgovara rasprostranjenosti zapadnog i istočnog kršćanstva. Prema francuskom diplomatu i naučniku Alain Rouquié, zemlje Latinoamerike jesu "Treći svijet Zapada".

Među historičarima vlada konsenzus da Zapad svoje korijene može pronaći u civilizacijama antičke Grčke i antičkog Rima koje su u starom vijeku uspjele apsorbirati cijeli ili dijelove drevnog Bliskog Istoka, odnosno proširiti se na područja centralne i zapadne Evrope. Zapadna civilizacija se u današnjem smislu se, prema većini tumačenja, počela jasno uobličavati tek s podjelom Rimskog Carstva na zapadni i istočni dio. U zapadnom dijelu Carstva, kome se već ranije kao dominantna religija nametnulo kršćanstvo, nastaje tzv. zapadno kršćanstvo koje će se i nakon propasti Carstva u srednjem vijeku u obliku katoličanstva proširiti na sjever i postati jedno od temelja zapadne kulture. Zapadni svijet je u tom periodu bio ograničen isključivo na područja Evrope, a njegova civilizacija zaostajala u odnosu na ne-zapadne. Međutim, na prelazu iz 15. u 16. vijek zahvaljujući renesansi i reformaciji dolazi do naglog procvata nauke, kulture i tehnologije koji se odražava kroz tzv. Komercijalnu, naučnu i industrijsku revoluciju, dok će ekspedicije Doba otkrića omogućiti zapadnim državama da stvore kolonije u drugim dijelovima svijeta; tako se uz evropska područja zapadnim svijetom smatraju obje Amerike, Južna Afrika, Australija i Novi Zeland. Od polovice 20. vijeka se pod Zapadnim svijetom podrazumijevaju i neke u kulturnom smislu "ne-zapadne" države kao što su Japan, Južna Koreja, Tajvan i Singapur i to prije svega zbog političke vezanosti uz vodeće zapadne države, odnosno nominalnog opredijeljenja za "zapadne" vrijednosti kao što su demokracija i slobodno tržište.

Različita značenja i evolucija pojma

Historijski razvoj pojma "Zapad" je relativno teško pratiti, s obzirom da se on u svom današnjem smislu počeo pojavljivati relativno kasno, tek u 19. i 20. vijeku.

Civilizacija koja se smatra izvorom današnjeg zapadnog svijeta je bila antička Grčka, iako sami drevni Grci nisu koristili izraz "Zapad" u tadašnjem smislu, s obzirom da su zajednički kulturni identitet stvorili prvenstveno kako bi se razlikovali od ne-grčkih "barbara" kojih je bilo na svim stranama svijeta. Kao ključni događaj za taj proces se navode grčko-perzijski ratovi u 5. vijeku pne., a potom ujedinjenje grčkih polisa pod makedonskim kraljem Filipom II čiji je sin Aleksandar Veliki svojim velikim pohodima proširio makedonsku vlast, a preko nje i antičku kulturu na široka područja Bliskog Istoka i Mediterana. Tako nastala helenistička civilizacija je počela spajati elemente starogrčke sa drugim ne-grčkim kulturama, ali i sve više uticati na ne-grčke narode i države. U tom je procesu najviše blagodati imao antički Rim, koji će, usprkos toga što je grčke i najveći dio helenističkih država stavio pod svoju vlast, absorbirao njihovu kulturu, odnosno stvorio grčko-rimsku kulturu koju će u prvim vijekovima 1. milenijuma, u većoj ili manjoj mjeri, prihvatiti mnogi narodi koji su dotada postali podanicima Rimskog Carstva.

U rimsko doba se, pak, prvi put pojavljuju pojmovi "Zapad" i "Istok", ali su oni prvenstveno imali političke, a manje kulturne konotacije. To se, međutim, promijenilo u doba kasne antike, odnosno u 4. vijeku kada je car Konstantin premjestio prijestolnicu iz Rima u Konstantinopol. To je bio odraz situacije u kojoj istočni dio Carstva, koji je ekonomski razvijeniji, koga je bilo lakše braniti od barbara i nad kome se efikasnije mogla održavati centralna vlast, postaje corpus separatum u odnosu na zapadni; zbog tih trendova se sve više naglašavaju i kulturne razlike, odnosno dominacija grčkog kao lingue france na Istoku, dok se na Zapadu govori latinski; lingvističke i političke razlike - koje su formalizirane podjelom Rimskog Carstva na Zapadno i Istočno (Bizant) 395. godine - će imati uticaja i na historiju kršćanstva, odnosno podjelu na zapadno i istočno kršćanstvo.

Kao jedan od ključnih događaja za konačno uobličavanje zapadnog svijeta se često navodi Velika seoba naroda, odnosno masovno doseljavanje pretežno germanskih naroda na područja zapadne Evrope koje su za posljedicu imala pad Zapadnog Carstva i stvaranje novih entiteta nad kojima preživjelo Istočno Carstvo nije moglo imati značajnijeg političkog uticaja; novopridošli narodi su donijeli i nove kulture koje zamijenjuju dotadašnji grčko-rimski svijet. Nakon kidanja političkih veza nekadašnjeg rimskog Zapada i Istoka su zahvaljujući pojavi islama i arapskim osvajanjima na Mediteranu u 7. vijeku pokidane i ekonomske i kulturne. "Mračno doba" koje je uslijedilo u određenoj mjeri smanjuje Karlo Veliki krajem 8. vijeka ali u to vrijeme se među novim zapadnoevropskim narodima već počela stvarati svijest o kulturnom zajedništvu, što u političkom smislu označava Karlova krunidba za rimskog cara, odnosno formalni raskid s Bizantom, a kasnije i Katolička crkva koja će se godine 1054. Velikim raskolom potpuno odvojiti od pravoslavlja.

Za tako stvorenu kulturnu sferu su u periodu, koji je kasnije poznat kao srednji vijek, nije koristio izraz "Zapad" nego kršćanski svijet, pri čemu se "kršćanstvo" odnosilo prije svega na katoličanstvo, odnosno religiju koja predstavlja temelj kulturnog zajedništva Zapadne Evrope. To je omogućilo Crkvi da postane politički najmoćniji faktor, kome su formalno i stvarno bili podređeni svi zapadnoevropski vladari; ta vlast, međutim, nikada nije mogla biti tako snažna kao na Istoku, i to prije svega zbog feudalnog sistema koji je priječio stvaranje centralizirane državne uprave. Tim su se procesima, s vremenom, počeli koristiti gradovi koji se pretvaraju u države i u kojima razvoj trgovine u tzv. visokom srednjem vijeku postepeno dovodi do pojave kapitalizma, ali i novih ideja koje će kasnije biti poznate kao humanizam.

Zapadna Evropa, koja je usprkos tome po svom tehnološkom i kulturnom razvoju u srednjem vijeku uglavnom zaostajala za islamskim svijetom i dalekoistočnim civilizacijama, u kasnom srednjem vijeku upada u duboku ekonomsku, političku i duhovnu krizu koja je u 15. vijeku ozbiljno načela dotada neupitan položaj Crkve kao i nagrizla feudalni poredak. Kao reakcija na takve procese se dotada politički rascjepkane zemlje Zapadne Evrope počinju organizirati u centralizirane apsolutne monarhije čiji vladari u nastojanju da riješe svoje ekonomske probleme potiču otvaranje novih trgovačkih ruta i stvaranje kolonija, a što je dovelo do procesa zvanog Doba otkrića; u 16. i 17. vijeku se javlja i Reformacija, zahvaljujući kojoj će mnoge zemlje Zapadne i Sjeverne Evrope odbaciti katoličanstvo i prihvatiti protestantizam; izum tiska omogućava brzo distribuiranje novih ideja, kao i sticanje novih informacija, a što će pogodovati razvoju naučne metode, kojoj filozofsku podlogu daju racionalizam i empirizam, koji će u 18. vijeku svoj vrhunac pronaći u ideologiji prosvjetiteljstva; praktična primjena svih trendova, pak, svoj odraz pronalazi u industrijskoj revoluciji zahvaljujući kojoj će zapadni svijet steći tehnološku nadmoć nad ostatkom svijeta. Zahvaljujući svemu tome, ideje koje su omogućile ili bile posljedice tih procese se počinju sve više smatrati karakteristikama "civiliziranog" ili "zapadnog" svijeta; one se počinju primjenjivati čak i na države koje u geografskom smislu ne pripadaju Zapadnoj Evropi, bilo da je riječ o bivšim kolonijama zapadnoevropskih država u Amerikama, Africi i Oceaniji, bilo da je riječ o zemljama koje su prošle kroz proces Zapadom nadahnute modernizacije, kao što je Rusija pod Petrom Velikim početkom 18. vijeka ili Japan u doba Meiji revolucije u 19. vijeku.

20. vijek je, pak, donio nova značenja pojma "zapadni svijet", odnosno "Zapad", zahvaljujući razvoju novih ideologija i sukoba koje su one potakle. Na samom početku je rasistički ideolozi nastojali Zapad definirati ne kao kulturnu, nego kao etničku sferu ograničenu na potomke svim ostalim narodima "superiorne" bijele, odnosno germanske rase. Međutim svjetski ratovi se nisu mogli definirati kao sukob Zapada sa ne-Zapadom. To, međutim, nije bio slučaj sa hladnim ratom koji je kroz koncept Prvog ili "Slobodnog" svijeta nastojao kao temelj pripadnosti Zapadu eksplicitno odrediti zalaganje za kapitalizam i demokraciju. Iako je završetkom hladnog rata, odnosno formalnim prihvaćanjem tih vrijednosti od strane postkomunističkih država takvo shvaćanje izgubilo na značenju, još uvijek se održalo u pojedinim krugovima koji nastoje održati razliku između "pobjednika" i "gubitnika" u hladnom ratu, odnosno stvoriti nove/stare definicije Zapada temeljene na starim religijskim i kulturnim kriterijima.

Povezano

Reference

Ankerl, Guy. Coexisting contemporary civilizations : Arabo-Muslim, Bharati, Chinese, and Western. INU societal research. Vol.1:. Geneva: INU Press. ISBN 978-2-88155-004-1.
J.F.C. Fuller. A Military History of the Western World. Three Volumes. New York: Da Capo Press, Inc., 1987 and 1988.
- V. 1. From the earliest times to the Battle of Lepanto;ISBN 978-0-306-80304-8.
- V. 2. From the defeat of the Spanish Armada to the Battle of Waterloo; ISBN 978-0-306-80305-5.
- V. 3. From the American Civil War to the end of World War II; ISBN 978-0-306-80306-2.