Wikipedija

Nader-šah Afšar

Nader-šah Afšar (perz. نادر شاه افشار; Dargaz, novembar 1688. ili 6. 8. 1698. – Habušan, 19. 6. 1747.), šah Irana i osnivač afšaridske dinastije. Jedan je od najvećih iranskih osvajača svih vremena i zbog brojnih pobjeda protiv Afganaca, Osmanlija, Rusa, Mogula, Uzbeka i Arapa u zapadnjačkoj se historiografiji oslovljava i „perzijskim Napoleonom”, „drugim Aleksandrom” i „posljednjim velikim osvajačem Azije”. Šah Nader je bio militarni genije i jako sposoban vojskovođa, ali i poznat po svojoj brutalnosti i beskrupuloznosti prilikom ekspanzija. U zadnjoj deceniji života postao je paranoidan, impulsivan i brutalan, te samim tim opasan i nepredvidljiv čak i svojim saradnicima. Ubijen je u zaveri 1747. u 59oj godini života. Iako je formirao itekako veliku imperiju, koja se prostirala od Delhija do Sirije, i od Rusije do juga arapskog poluostrva, iz neobjašnjivih razloga njegovo ime i status nisu preterano poznati zapadnim civilizacijama, tj. ljudi večinski nisu čak niti čuli za ovog velikog vojskovođu i ekspanzionistu epskih proporcija. Nakon serije pobedonosnih bitaka protiv Afgana i Osmanlija u kojima je bio glavni general, državnim udarom je došao na vlast 1736. i u narednih 11 godina je zaratio sa svakom okolnjom državom. Vrstan osvajač, političar i diplomata, Šah Nader je, kao manijakalni sadista izopačenog uma očito imao samo nezasitu želju za ekspanzijama i krvoprolićima. Ironično gledano, možda ga je upravo taj višak agresije, neuračunljivosti i sadističke naravi i stavio na marginu svetske istorije, zanemarivši strateške sposobnosti i činjenicu da je jedan od najvećih i azijskih, ako ne i svetskih vojskovođa i vladaoca. Ipak, u rodnom Iranu mu je ime visoko kotirano, uz Ismaila i Abasa Velikog njegovi sunarodnici ga gledaju kao jednog od najpreduzemljivijih monarha.

Nader-šah Afšar
نادر شاه افشار

Portret Nader-šaha u londonskom V&A muzeju
Iranski šah
Vladavina 8. 3. 1736. – 19. 6. 1747.
Krunidba 8. 3. 1736.
Prethodnik Abas III.
Nasljednik Adel-šah
Djeca Reza Koli,
Nasralah,
Imam Koli,
Mortaza Koli,
ostali
Dinastija afšaridska
Otac Imam Koli
Rođenje novembar 1688.
ili 6. 8. 1698.
Dargaz, Iran
Smrt 19. 6. 1747.
Habušan, Iran
Pokop Mašhad, Iran

Biografija

uredi

Rana karijera

uredi

Rođen je u horasanskom mjestu Dargaz na sjeveroistoku Irana, u skromnoj obitelji afšaridskog plemena koje je bilo lojalno safavidskim šahovima još od vladavine Ismaila I. (1502. – 1524.). Svoju vojničku karijeru izgradio je služenjem lokalnog plemenskog namjesnika Babe Ali-bega odnosno vladara Tahmaspa II. u borbama protiv Hotakija, pobunjenih paštunskih plemena koji su nakratko kontrolirali veće dijelove zemlje. Oduševljen nizom njegovih vojnih pobjeda, Tahmasp mu je darovao ruku svoje kćeri i proglasio ga namjesnikom istočnog Irana. Početkom 1730-ih šah Tahmasp II. na sjeverozapadu zemlje osobno pokreće pohod protiv Osmanlija i Rusa no njegov pohod ne samo da nije rezultirao vraćanjem izgubljenih teritorija već i dodatnim gubitcima, nakon čega ga Nader 1732. prisiljava da abdicira u korist svog malodobnog sina Abasa III. Nedugo kasnije Nader pokreće ofenzive na Osmansko i Rusko Carstvo te nizom vojnih pobjeda uspijeva vratiti sve ranije izgubljene teritorije. Zbog neizmjernih vojno-političkih zasluga i rodbinskih veza sa safavidskom dinastijom, Nader je odlukom vrhovnog vijeća 8. 3. 1736. okrunjen kao šah Irana.

Vladavina

uredi

Vladavina Nader-šaha kao i ranija vojnička karijera obilježena je brojnim uspješnim vojnim pohodima i osvajanjima, počevši s ofenzivom na preostale hotakijske pobunjenike na istoku. Godine 1738. uspješno opsjeda njihovu prijestolnicu Kandahar koja biva u potpunosti razrušena, te na njenim temeljima daje podići novi grad imenovan Naderabad. Zbog tolerantnog odnosa prema sunitima pridobio je simpatije i brojnih Paštunaca (Afganaca) koji su se priključili njegovoj vojsci.

Osnažen u vojnom i političkom smislu, Nader-šah počinje kovati planove o stvaranju velikog svjetskog imperija ravnom Džingis-kanovom ili Timurovom, a na meti mu se našlo bogato Mogulsko Carstvo na Indijskom potkontinentu. Od mogulskog vladara traži da mu preda afganske pobunjenike koji u Indiji našli utočište, a odbijeni zahtjev koristi kao izgovor za opću invaziju sa 90.000 vojnika. Odlučujuća bitka odigrala se kod Karnala (110 km sjeverno od Delhija) 13. 2. 1739. gdje mu se suprostavila dvostruko brojnija mogulska vojska predvođena Muhamed-šahom. Iranci su izvojevali veliku pobjedu, zauzeli prijestolnicu Delhi i zaplijenili golemo bogatstvo koje uključuje brojne dragulje, neke od najvećih dijamanata i tzv. „Paunovo prijestolje”. Na incident u kojem su poraženi mogulski vojnici napali iranske, Nader-šah uzvratio je okrutnom naredbom da se svi pobunjenici pobiju i grad opustoši, što je zarobljenog mogulskog vladara nagnalo da moli za milost. Nader-šah imenovao je Muhamed-šaha svojim vazalom, oženio se jednom od njegovih kćeri, te se vratio u Mašhad s kolosalnim bogatstvom zbog kojeg je oslobodio čitavu monarhiju od poreza na pune tri godine.

Osiguravši Iransku visoravan i Indijski potkontinent, Nader-šah se početkom 1740-ih okreće prvo ka Centralnoj Aziji gdje niže pobjede protiv Uzbeka u Buhari i Hivi, a potom u kavkaskoj regiji protiv pobunjenih Dagestanaca. Istovremeno ulazi u nove okršaje protiv Osmanlija koje pobjeđuje kod Erevana (Armenija) i Nadžafa (Irak), a stečenim bogatstvom daje izgraditi i ratnu mornaricu koja mu je poslužila da porazi Arape na istočnoj obali Perzijskog zaljeva te zauzme Bahrein i Oman (uključujući prijestolnicu Muskat).

Smrt i ostavština

uredi

Posljednje godine svog života Nader-šah provodi u smirivanju učestalih pobuna širom zemlje koje su prije svega bile potaknute iznenadnim nametanjem visokih poreza. Osim problema s pukom, nevolje su mu zadavale i brojne nesuglasice unutar porodice i između vojnih klanova oko raspodjele moći na vladarskom dvoru. Dramatična situacija kulminirala je sredinom 1747. kada je prilikom pohoda protiv kurdskih ustanika u Horasanu grupa urotnika sastavljena od afšaridskih i kadžarskih časnika skovala plan o atentatu. U noći 19. 6. 1747. u vojnom logoru kraj Fatehabada (10-ak km od Habušana u Sjevernom Horasanu) Nader-šah proboden je prilikom spavanja. Prema predaji, neposredno prije smrti teško ozlijeđeni Nader-šah uspio je ubiti dvojicu urotnika. Nakon njegove smrti na vladarskom dvoru zavladao je kaos, a nasljednikom se ubrzo nametnuo njegov nećak Adel-šah kojem nije uspjelo očuvati sve osvojene teritorije.

Nader-šah ostao je upamćen kao vojni genije, ali i po osebujnom karakteru koje se za zadnjih godina života zbog bolesti opisuje i kao narcistoidno i paranoidno. Vodio je dinamičnu i neuravnoteženu ekonomsku politiku koja je zbog golemog vojnog proračuna državu umalo dovela do ekonomskog sloma, unatoč silnom bogatstvu stečenom u osvajanjima. Zbirka kraljevskih dragulja, velikim dijelom sastavljena od Nader-šahovog indijskog blaga, danas se čuva u iranskoj centralnoj banci u Teheranu i najveća je takve vrste u svijetu. Njegov odnos prema sunitima smatra se tolerantnijim nego u vrijeme safavidske vlasti, no pokušaji ublažavanja šijitsko-sunitskih razlika nisu na koncu urodili plodom pa su se sukobi nastavili nakon njegove smrti. Uz brojne vojne, ekonomske i društvene promjene, jedna od inovacija Nader-šahove vlasti bila je naredba o izradi zemljišnih knjiga poznatih kao Rakabat-e Nāderi. Mašhad, afšaridska prijestolnica, postao je vodećim ekonomskim čvorištem na Puta svile između Indije i Rusije, a u njemu se danas nalazi Nader-šahova grobnica uz pripadajući muzej i spomenik. Period nakon smrti Nader-šaha u kratkoročnom kontekstu obilježili su unutrašnji dinastijski sukobi, a u dugoročnom kraj ekspanzionizma u vanjskoj politici Irana.

Galerija

uredi

Veze

uredi
Prethodnik: Iranski šah
(afšaridska dinastija)
(8. 3. 1736. – 19. 6. 1747.)		 Nasljednik:
Abas III.
(safavidska dinastija)		 Adel-šah

Literatura

uredi
Ostali projekti
 U Wikimedijinoj ostavi ima još materijala vezanih za: Nader-šah Afšar
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Nader-šah_Afšar&oldid=41579866