Wikipedija

Šipak

Šipak, mogranj, nar, granat, granat-jabuka, uličar (lat. Punica granatum) grm je ili drvo koje uspijeva u krajevima s toplijom klimom. Šipak je polulistopadna biljka, tj. za blažih zima će zadržati dio svojih listova, dok će za oštrijih zima izgubiti sve listove. Biljka ima uspravne i razgranate grane, a stanište joj je osunčano s visokim temperaturama, tlo vodopropusno, jer biljka ne voli mnogo vlage. Cvjetovi su zvonoliki a plod veličine jabuke je žućkasto-crvene boje. Kora ploda je kožasta i ne jede se. Unutar ploda nalaze se jestive, slatke i sočne sjemenke koje imaju po jednu ovalnu košticu. Koristi se za izradu želea i sokova. Bogat je fosforom, kalijem, kalcijem i željezom, a sadržava i vitamin B3 (niacin), te vitamine B1, B2, B6 i B5 (pantotensku kiselinu).

Šipak
Plod pitomog šipka
Naučna klasifikacija
Carstvo: Plantae
Divizija: Magnoliophyta
Razred: Magnoliopsida
Podrazred: Rosidae
Red: Myrtales
Porodica: Lythraceae
Rod: Punica
Vrsta: P. granatum
Dvojni naziv
Punica granatum
L.

100 ml šipka sadrži čak 16% potrebne dnevne količine vitamina C za odraslu osobu i također je dobar izvor pantonenske kiseline, kalija i antioksidantnih polifenola. Preliminarna znanstvena istraživanja su otkrila da sok od šipka umanjuje faktore rizika od srčanih bolesti koji mogu voditi arterosklerozi i kardiovaskularnim bolestima. Izraelski znanstvenici su pak otkrili da uzimanje 2 unce (oko 56 grama) soka od šipaka dnevno u periodu od godinu dana dovodi do smanjenja gornjeg krvnog pritiska za oko 21% i znatno pojačava tok krvi u srce.

Nar je poreklom iz regiona koji se proteže od Irana do severne Indije,[1] i gaji se od davnina u čitavom mediteranskom regionu. U špansku Ameriku je uveden krajem 16. veka, a u Kaliforniju su ga doneli španski naseljenici 1769. godine.[1]

Ovo voće je obično u sezoni na severnoj hemisferi od oktobra do februara,[2] a na južnoj hemisferi od marta do maja. Kao netaknuti sarkotest ili sok, nar se koristi u pečenju, kuvanju, mešavinama sokova, garnirima za obroke, smudijima i alkoholnim pićima, poput koktela i vina.

Danas se široko gaji širom regiona Bliskog istoka i Kavkaza, severne i tropske Afrike, Indijskog potkontinenta, Centralne Azije, suvljih delova jugoistočne Azije i delova Sredozemnog basena.[1] Takođe se gaji u delovima Arizone i dolini San Hoakin u Kaliforniji.[3] U 20. i 21. veku on je postao češće zastupljen u prodavnicama i na tržištima Evrope i zapadne hemisfere.[1][3]

Podrijetlo

uredi

Ovisno o raznim autorima, podrijetlo ove biljke se različito interpretira. Pojedini autori je izvorno svrstavaju u regiju Irana, Pakistana, Afganistana i sjeverne Indije,[1] dok je drugi svrstavaju u autohtonu mediteransku biljku.

Nar Bajrami festival

  Nematerijalna svjetska baština
 
  Azerbejdžan
Regija: Evropa
Godina upisa: 2020.
ID: 01511
Ugroženost:
Poveznica: UNESCO


Opis

uredi

Grm ili malo drvo koje raste 5–10 m (16–33 ft) visoko, nar ima više bodljikavih grana i izuzetno je dugovečan, a neki primerci u Francuskoj prežive 200 godina.[1] Listovi P. granatum su nasuprotni ili približno nasuprotni, sjajni, uski, duguljasti, dugi 3-7 cm i široki 2 cm. Cvetovi su svetlo crveni i prečnika 3 cm (1 1⁄4 in), sa tri do sedam latica.[1] Neke besplodne sorte gaje se samo radi cvetova.

Voće, sarkotesta i seme

uredi

Ljuska ploda nara je crveno-ljubičaste boje i ima dva dela: spoljni, tvrdi perikarp i unutrašnji, sunđerasti mezokarp (beli „albedo”), koji obuhvata unutrašnji zid ploda za koji je vezano seme.[4] Membrane mezokarpa su organizovane kao nesimetrične komore koje sadrže seme unutar sarkoteste, koje nisu vezane za mezokarp.[4] Sarkotesta je opkoljena tankom membranom epidermalnih ćelija semena i sadrži sok.[5][6] Broj semena nara može da varira od 200 do oko 1.400.[7]

Botanički gledano, jestivi plod je bobica sa semenom i pulpom nastao iz plodnika jednog cveta.[5] Plod je srednje veličine između limuna i grejpfruta, prečnika 5–12 cm, zaobljenog oblika i guste crvenkaste ljuske.[1]

U zrelom voću, sok dobijen kompresovanjem semena daje kiselkasti ukus zbog niskog pH (4,4) i visokog sadržaja polifenola,[8] što može prouzrokovati crvenu neizbrisivu mrlju na tkaninama.[9] Prvenstveno, pigmentacija soka od nara proizilazi iz prisustva antocijanina i elagitanina.[8][10]

Kultivacija

uredi

P. granatum se gaji zbog voćnih kultura i kao ukrasno drveće i grmlje u parkovima i baštama. Zreli primerci mogu razviti skulpturalne višestruke trupove od uvijene kore i prepoznatljiv sveukupni oblik. Nar je otporan na sušu i može se gajiti u suvim područjima sa mediteranskom zimskom klimom ili u letnjim kišnim klimatskim uslovima. U vlažnijim područjima mogu biti skloni propadanju korena od gljivičnih bolesti. Nar može da toleriše umereni mraz, do oko −12 °C (10 °F).[11]

Kao i mnoge voćne vrste nar napadaju lisne vaši i štitaste vaši.[12] Insekti štetočine nara obuhvataju još narskog leptira Virachola isocrates i listnu bubu Leptoglossus zonatus, a voćne muve i mrave privlači neobrano zrelo voće.[13] Nar se lako razvija iz semena, ali se obično razmnožava od 25 do 50 cm dugih reznica tvrdog drveta kako bi se izbegle genetske varijacije sadnica. Vazdušno poleganje je takođe opcija za razmnožavanje, dok kalemljenje ne uspeva.[1]

Podrazdioba vrste

uredi
  • Punica granatum var. spontanea - šipak u divljem stanju (poznat kao ljutun, naročito prisutan u dolini Neretve), niži i trnovitiji grm, sa manjim i kiselim plodovima.
  • Punica granatum var. sativa - pitomi šipak, jačeg i većeg rasta, krupnijih, slađih i jestivih plodova.
  • Punica granatum var. nana - ukrasni šipak, ukrasni grm, uzgaja se zbog svog patuljastog rasta i malih plodova. Boja cvjetova varira ovisno o podvrsti od bijele do crvene. Ima najbolje predispozicije za oblikovanje u bonsai.

Varijeteti

uredi

P. granatum var. nana je patuljasta sorta P. granatum koja se popularno sadi kao ukrasna biljka u baštama i većim kontejnerima, i koristi se kao bonsaj uzorak drveta. To bi mogao biti i divlji oblik različitog porekla. Naru je dodeljena nagrada za baštenske zasluge Kraljevskog hortikulturnog društva.[14][15]

Jedina druga vrsta u rodu Punica je Socotran pomegranate (P. protopunica), koja je endemska za Sokotranski arhipelag od četiri ostrva smeštena u Arabijskom moru, od kojih je najveće ostrvo poznato i kao Sokotra. Ta teritorija je deo Jemena. Razlikuje se po tome što ima ružičasto (ne crveno) cveće i manje, manje slatko voće.[16]

Zdravstvene pogodnosti nara

uredi

100 mililitara nara sadrži čak 16% potrebne dnevne količine vitamina C za odraslu osobu i takođe je dobar izvor pantonenske kiseline, kalijuma i antioksidantnih polifenola. Preliminarna naučna istraživanja su otkrila da sok od nara umanjuje faktore rizika od srčanih bolesti koji mogu voditi arterosklerozi i kardiovaskularnim bolestima. Izraelski naučnici su otkrili da uzimanje 2 unce (oko 56 grama) soka od nara dnevno u periodu od godinu dana dovodi do smanjenja gornjeg krvnog pritiska za oko 21% i znatno pojačava tok krvi u srce.

Nar u Azerbejdžanu

uredi

Kultura nara u Azerbejdžanu ima stoljetnu tradiciju u proizvodnji i obilnoj upotrebi. Čine je skup praksi, znanja, tradicija i vještina vezanih za uzgoj ovog voća, koje se koristi u kulinarstvu.

Nar se smatra nosiocem energije. Azerbejdžanske lokalne legende ga smatraju i simbolom ljubavi i strasti, dok ga religiozni ljudi vide kao simbol vječnosti. Prisutan je u poeziji, spominje se u zanatima, dekorativnoj umjetnosti, mitovima i pripovjedanju.

Festival Nar Bayrami je godišnji festival u oktobru/novembru u azerbejdžanskoj oblasti Gojčaj koji slavi nar i njegovu tradicionalnu upotrebu i simboličko značenje. Godišnja proslava ističe ponos na stoljetnu tradiciju ovog festivala i kulturu vezanu za voće i podstiče aktivnu razmjenu i komunikaciju među zajednicama i posjetiocima.

Nematerijalna kulturna baština

uredi

Festival je na UNESCO-voj Reprezentativnoj listi nematerijalnog svjetskog naslijeđa čovječanstva kao element nematerijalnog kulturnog naslijeđa u Azerbejdžanu. [17] Odluku o upisu donio je Međuvladin komitet za očuvanje nematerijalnog kulturnog naslijeđa na zasjedanju koje je održano od 14. do 18. decembra 2020. u Parizu.[18]

Galerija

uredi
  •  
    Cvet nara pre pada latica
  •  
    Čašice nara i sušeći prašnici nakon oplodnje i opadanja latica
  •  
    Nastanak voća
  •  
    Nar
  •  
    Polu-oljušteni nar
  •  
    Sveže seme nara otkriveno ljuštenjem
  •  
    Plod nara
  •  
    Sveže seme nara otkriveno ljuštenjem

Reference

uredi
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Morton, J. F. (1987). „Pomegranate, Punica granatum L”. Purdue New Crops Profile. str. 352–5. Arhivirano iz originala na datum 2012-06-21. Pristupljeno 2012-06-14. 
  2. ↑ „Pomegranate”. Department of Plant Sciences, University of California at Davis, College of Agricultural & Environmental Sciences, Davis, CA. 2014. Arhivirano iz originala na datum 2 February 2017. Pristupljeno 29 January 2017. 
  3. ↑ 3,0 3,1 „Pomegranate”. California Rare Fruit Growers. Arhivirano iz originala na datum 2012-06-19. Pristupljeno 2012-06-14. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Stover, E.; Mercure, E. W. (2007). „The Pomegranate: A New Look at the Fruit of Paradise”. HortScience 42 (5): 1088–1092. DOI:10.21273/HORTSCI.42.5.1088. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Holland, D.; Hatib, K.; Bar-Ya’akov, I. (2009). „Pomegranate: Botany, Horticulture, Breeding”. Horticultural Reviews 35: 127–191. DOI:10.1002/9780470593776.ch2. ISBN 9780470593776. Arhivirano iz originala na datum 3 March 2016. Pristupljeno 19 November 2017. 
  6. ↑ Dahlgren, R.; Thorne, R. F. (1984). „The order Myrtales: circumscription, variation, and relationships”. Annals of the Missouri Botanical Garden 71 (3): 633–699. DOI:10.2307/2399158. JSTOR 2399158. Arhivirano iz originala na datum 12 October 2018. Pristupljeno 14 January 2018. 
  7. ↑ „Does a larger pomegranate yield more seeds?”. AquaPhoenix. Arhivirano iz originala na datum 4 November 2006. Pristupljeno 21 September 2006. 
  8. ↑ 8,0 8,1 Fernandes, L.; Pereira, J. A.; López Cortés, I.; Salazar, D. M.; Ramalhosa, E. C. (2015). „Physicochemical Changes and Antioxidant Activity of Juice, Skin, Pellicle and Seed of Pomegranate (cv. Mollar de Elche) at Different Stages of Ripening”. Food Technology and Biotechnology 53 (4): 397–406. DOI:10.17113/ftb.53.04.15.3884. PMC 5079168. PMID 27904374. 
  9. ↑ Jorgensen, SuzAnne; Brennand, Charlotte (June 2005). „Pomegranates”. Utah State University, Department of Food Safety. Arhivirano iz originala na datum 12 September 2014. Pristupljeno 17 June 2017. 
  10. ↑ Gómez Caravaca, A. M.; Verardo, V.; Toselli, M.; Segura Carretero, A.; Fernández Gutiérrez, A.; Caboni, M. F. (2013). „Determination of the major phenolic compounds in pomegranate juices by HPLC−DAD−ESI-MS”. Journal of Agricultural and Food Chemistry 61 (22): 5328–37. DOI:10.1021/jf400684n. PMID 23656584. 
  11. ↑ Ali Sarkhosh; Jeff Williamson (October 2018). „The Pomegranate”. UF/IFAS Extension. Pristupljeno 2020-05-07. 
  12. ↑ „BOLESTI I ŠTETNICI SMOKVE, NARA I KAKIJA”. Veleučilište u Rijeci. str. 28. Arhivirano iz originala na datum 15. 10. 2021. Pristupljeno 2021-10-15. 
  13. ↑ Ingels, Chuck (2007). The Home Orchard: Growing Your Own Deciduous Fruit and Nut Trees. University of California Agriculture and Natural Resources. str. 26. 
  14. ↑ „Punica granatum var. nana”. RHS Plant Selector. Royal Horticultural Society. Arhivirano iz originala na datum 15 May 2013. Pristupljeno 27 June 2013. 
  15. ↑ „AGM Plants - Ornamental”. Royal Horticultural Society. March 2020. str. 90. Arhivirano iz originala na datum 2020-05-03. Pristupljeno 2020-05-07. 
  16. ↑ „Punica granatum - the Drops of Blood from Garden of Eden”. Arhivirano iz originala na datum 2013-01-23. 
  17. ↑ UNESCO: Nematerijalna svjetska baština u Azerbejdžanu - ich.unesco.org - Pristupljeno 19.01.2023.(en)
  18. ↑ UNESCO: Nar Bajrami - ich.unesco.org, Pristupljeno, 7.01.2023(en)

Literatura

uredi

„All hail the Pomegranate, official symbol of Granada”. The Lecrin Valley. October 15, 2012. Arhivirano iz originala na datum 2013-06-09. Pristupljeno 2020-05-07. 

Vanjske poveznice

uredi
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Šipak&oldid=41909014