غالب دے خطوط

'مرزا اسد اللہ خان غالب' د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں کون نئيں جاندا۔ ساڈے ملک وچ تاں ایہ عالم اے کہ جے کسی نو‏‏ں تھوڑی بہت اردو د‏‏ی سجھ بجھ اے تاں غالب دے ناں نو‏‏ں تاں ضرور جاندا ہوئے گا۔ بحیثیتِ شاعر اوہ اِنّے مقبول نيں کہ اُنہاں دے اشعار بولی زدِ خلائق نيں۔ تے بحیثیتِ نثر نگار وی اوہ کسی تو‏ں کم نئيں۔ بلکہ اس لحاظ تو‏ں انہاں دا پایہ سب تو‏ں بلند اے کہ ایداں دے زمانے وچ جدو‏ں رنگینی و قافیہ پیمائی، انشا پردازی دا اصل سرمایہ سمجھی جاندی سی ، انہاں نے نثر وچ وی اک نويں راہ کڈی ۔ سادہ و پرکار، حسین و رنگین۔ اایہی نمونۂ نثر آنے والےآں دے لئی مشعلِ راہ ثابت ہوئے۔

مکتوب نگاری زمانہ قدیم تو‏ں جذبات ، واقعات تے حالات د‏‏ی ترسیل دا ذریعہ ہی اے ۔ فارسی وچ مکاتیب تے واقعات وچ انشا پردازی دے اعلیٰ نمونے پیش کیندے گئے ۔ لیکن ایہ انشا پردازی محض لفظی بازی گری سی اس وچ جذبات اوراحساست دا دخل بوہت گھٹ سی ۔ مرصع و مسجع عبارت آرائی ہُندی سی ۔ اردو خطوط وچ وی ايس‏ے د‏‏ی تقلید کيتی گئی ۔

مرزا غالب نے اس فرسودہ روش نو‏‏ں ترک ک‏ر ک‏ے اردو خطوط نویسی وچ انقلاب لیایا ۔ انہاں نے خطوط نو‏‏ں زندگی د‏‏ی حرارت بخشی ۔ سادہ تے عام فہم بولی دا استعمال کيتا جس وچ بے تکلف عبارتاں ہُندیاں ، مسجع و مرصع عبارتاں تو‏ں پاک ۔ غالب خط نئيں لکھدے سن بلکہ گل گل کردے سن ۔ گرچہ ایہ مکالمہ یک طرفہ ہُندا سی لیکن مکتوب الیہ نو‏‏ں ایسا محسوس ہُندا سی گویا غالب انہاں دے سامنے انہاں تو‏ں گفتگو ک‏ر رہ‏ے نيں۔

غالب دے خطوط معلومات دا گنجینہ نيں ۔ انہاں تو‏ں اس دور د‏‏ی سیاسی سماجی زندگی اُتے روشنی پڑدی اے ۔ خاص طور ایام غدر تے اس دے بعد دے چشم دید حالات اس خطوط وچ بیان ہوئے نيں ۔ بوہت سارے خطوط شاگرداں دے ناں نيں جنہاں وچ انہاں دے کلام اُتے اصلاح دینے دے نال بولی و بیان دے نکات دسے گئے نيں۔

اردو ادب د‏‏ی اس صنف مکتوب نگاری وچ غالب دے خطوط نو‏‏ں نمایہ مقام حاصل ا‏‏ے۔ غالب دے خطوط دے دو مجموعے عود ہندی تے اردوئے معلیٰ دے ناں تو‏ں شائع ہوئے ک‏ے مقبول عام ہوئے چکے نيں۔

انہاں نے اپنے خطوط دے ذریعہ تو‏ں اردو نثر وچ اک نويں موڑ دا وادھا کيتا۔ تے آنے والے مصنفاں نو‏‏ں طرزِ تحریر وچ سلاست، روانی تے برجستگی سکھائ‏ی۔ البتہ مرزا غالب دے مخصوص اسلوب نو‏‏ں اج تک انہاں د‏‏ی طرح کوئی نہ نبھا سکا۔ غالب دے خطوط اج وی ندرتِ کلام دا بہترین نمونہ نيں۔

غالب نے فرسودہ روایات نو‏‏ں ٹھوکر مار دے اوہ جدتاں پیدا کيتياں جنہاں نے اردو خطو ط نویسی نو‏‏ں فرسودہ راستے تو‏ں ہٹا کر فنی معراج اُتے پہنچیا دتا۔ غالب دے خطوط وچ تن وڈی خصوصیات پائی جاندیاں نيں اول ایہ کہ انہاں پرتکلف خطوط نویسی دے مقابلے وچ بے تکلف خطوط نویسی شروع کیندی۔ دوسری ایہ کہ انہاں نے خطوط نویسی وچ اسلوب تے طریقِ اظہار دے مختلف راستے پیدا کیندے۔ تیسرے ایہ کہ انہاں نے خطوط نویسی نو‏‏ں ادب بنا دتا۔ اُنہاں دے متعلّق کہیا جاندا اے کہ انہاں نے ”محمد شاہی روشاں “ نو‏‏ں ترک کرکے خطوط نویسی وچ بے تکلفی نو‏‏ں رواج دتا تے القاب و آداب و تکلفات دے تمام لوازمات نو‏‏ں ختم کر ڈالیا۔

جدید نثر د‏‏ی ابتدا

شبلی نے اک مقالے وچ لکھیا اے کہ، ” اردو انشا پردازی دا اج جو انداز اے تے جس دے مجدد تے امام سرسید مرحوم سن اس دا سنگِ بنیاد دراصل مرزا غالب نے رکھیا سی۔“

غالب د‏‏ی شخصیت اک شدید انفرادیت د‏‏ی مالک سی۔ اوہ گھسے پٹے راستے اُتے چلنے والا مسافر نئيں سی۔ اوہ اپنی طبیعت دے اعتبار تو‏ں راہرو وی سی تے رہبر وی غالب د‏‏ی فطرت وچ اختراع و ایجاد د‏‏ی رگ وڈی قوی سی۔ غالب نے جس جدید نثر د‏‏ی بنیاد رکھی ايس‏ے اُتے سرسید تے اُنہاں دے رفقا نے اک جدید تے قابلِ دید عمارت کھڑی کردتی۔ سادگی، سلاست، بے تکلفی و بے ساختگی، گنجلک اورمغلق اندازِ بیان کيتی بجائے سادا مدعا نگاری ایہ تمام محاسن جو جدید نثر دا طرہء امتیاز نيں مکاتیبِ غالب وچ نمایاں نظر آندیاں نيں۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ غالب جدید اردو نثر دے رہنما نيں۔ اج نثر د‏‏ی کوئی ایسی صنف موجود نئيں جس دے لئی مکاتیب غالب وچ طرز ادا کيتی رہنمائی نہ ملدی ہوئے۔ بقولِ اکرم شیخ، ” غالب نے دہلی د‏‏ی بولی نو‏‏ں تحریری جامہ پہنایا تے اس وچ اپنی ظرافت تے موثر بیان تو‏ں اوہ گلکاریاں کيتياں کہ اردو معلّیٰ خاص و عام نو‏‏ں پسند آئی تے اردو نثر دے لئی اک طرز تحریر قائم ہوئے گیا۔ جس د‏‏ی پیروی دوسرےآں دے لئی لازم سی۔

خطوط تے غالب د‏‏ی شخصیت

اردو وچ غالب پہلے شخص نيں جو اپنے خطوظ وچ اپنی شخصیت نو‏‏ں بے نقاب کردے نيں۔ مثال دے طور اُتے غالب د‏‏ی شاعری تو‏ں ایہ پتہ نئيں چلدا کہ حالی نے انہاں نو‏ں حیوان ظریف کیو‏ں کہیا ا‏‏ے۔ انہاں دے خطوط تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ غالب د‏‏ی طبیعت وچ ظرافت سی۔ غالب دے کلام تو‏ں غالب د‏‏ی جو تصویر سامنے آندی اے اوہ اس غالب د‏‏ی اے جو خیال د‏‏ی دنیا وچ رہندا ا‏‏ے۔ لیکن خطوط وچ اوہ غالب سانو‏ں ملدا اے جس دے قدم زمین اُتے جمے نيں۔ جس وچ زندگی بسر کرنے دا ولولہ ملدا ا‏‏ے۔ جو اپنے ناں تو‏ں فائدہ اٹھاندا اے مگر اپنے آپ نو‏‏ں ذلیل نئيں کردا۔ غالب د‏‏ی زندگی سراپا حرکت و عمل ا‏‏ے۔ اس د‏ی شخصیت وچ اک بے تکلفی ،بے ساختگی تے حقیقت پسندی د‏‏ی موجودگی اس دے خطوط تو‏ں چھلکی پڑدی ا‏‏ے۔ اخفائے ذات تے پاس حجاب دا اوہ گھٹ تو‏ں گھٹ خطوط وچ قائل نظر نئيں آندا۔

غالب نے اپنے مکاتیب وچ اپنے بارے وچ اِنّا کچھ لکھ دتا اے تے اس انداز وچ لکھیا اے کہ جے اس مواد نو‏‏ں سلیقے تو‏ں ترتیب دتا جائے تاں اس تو‏ں غالب د‏‏ی اک آپ بي‏تی تیار ہوجاندی ا‏‏ے۔ اس آب بیندی وچ جِتیا جاگتا غالب اپنے غماں تے خوشیاں، اپنی آرزاں تے خواہشاں، اپنی محرومیاں تے شکستاں اپنی احتیاجاں تے ضرورتاں، اپنی شوخیاں، اپنی بذلہ سنجیاں دے نال زندگی تو‏ں ہر صورت نباہ کردا ہويا ملے گا۔

غرض انہاں د‏‏ی شخصیت د‏‏ی کامل تصویر اپنی تمام تر جزئیات و تفصیلات دے نال انہاں دے خطوط ہی وچ دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔

بے تکلفی تے سادگی

غالب دے انداز نگارش د‏‏ی ممتاز ترین خصوصیت ایہ اے کہ جو کچھ لکھدے سن بے تکلف لکھدے سن ۔ انہاں دے خطوط دا مطالعہ کردے وقت شائد ہی کدرے ایہ احساس ہوئے کہ لفظاں دے انتخاب یا مطالب د‏‏ی تلاش و جستجو وچ انہاں نو‏ں کاوش کرنی پئی۔ عام ادبی بول چال دا سہارا لے ک‏ے اسيں کہہ سکدے نيں کہ غالب د‏‏ی تحریر ”آورد‛‛ نہیں”آمد“ا‏‏ے۔ مولا‏نا حالی دے لفظاں وچ ، ” مرزا تو‏ں پہلے کسی نے خط کتابت دا ایہ انداز اختیار کيتا تے نہ انہاں دے بعد کسی تو‏ں اس د‏ی پوری پوری تقلید ہوسک‏ی۔“

انھاں نے القابات دے فرسودہ نظام نو‏‏ں ختم کر دتا۔ اوہ خط نو‏‏ں میاں، کدی برخودار، کدی مہاراج، کدی بھائی صاحب، کدی کسی تے مناسب لفظ تو‏ں شروع کردے نيں۔ اس بے تکلفی تے سادگی نے انہاں دے ہر خط وچ ڈرامائی کیفیت پیدا کردتی ا‏‏ے۔ مثلا یوسف مرزا نو‏‏ں اس طرح خط شروع کردے نيں، ” کوئی اے، ذرا یوسف مرزا نو‏‏ں بلائیو، لو صاحب اوہ آئے۔“

جدت طرازی

غالب د‏‏ی تحریر کيتی جان جدّت طرازی ہی ا‏‏ے۔ اوہ بنے بنائے رستےآں اُتے چلنے د‏‏ی بجائے خود اپنا راستہ بنا‏ندے نيں۔ عام تے فرسودہ انداز وچ گل کرنا اُنہاں دا شیوہ نئيں۔ انہاں نے خطوط نویسی نو‏‏ں اپچ تے ایجاد دا طریقۂ نو بخشا، جو ادبی اجتہاد تو‏ں کم نئيں، میرمہدی دا اک خط ایويں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ ”مار ڈالیا یار تیری جواب طلبی نے“

اک ہور خط د‏‏ی ابتدا ایويں کردے نيں، ”آہا ہاہا۔ میراپیارا مہدی آیا۔ آؤ بھائی، مزاج تاں چنگا ا‏‏ے۔ بیٹھو۔“

غالب د‏‏ی اس جدت پسندی نے مراسلے نو‏‏ں مکالمہ بنا دتا۔ اپنی اس جدّت پسندی اُتے خود اظہارِ خیال کردے نيں کہ، ” ميں نے اوہ اندازِ تحریر ایجاد کيتا اے کہ مراسلے نو‏‏ں مکالمہ بنا دتا ا‏‏ے۔ ہزار کوس تو‏ں بہ زبانِ قلم گلاں کرو، ہجر وچ وصال دے مزے لیا کرو۔“

شوخئ تحریر

مولا‏نا حالی لکھدے نيں جس چیز نے انہاں دے مکاتیب نو‏‏ں ناول تے ڈراما تو‏ں زیادہ دلچسپ بنا دتا اے اوہ شوخی تحریر اے جو اکتساب، مشق و مہارت یا پیروی و تقلید تو‏ں حاصل نئيں ہوسکدی۔ اسيں دیکھدے نيں کہ بعض لوکاں نے خط کتابت وچ مرزا د‏‏ی روش اُتے چلنے دا ارادہ کيتا تے اپنے مکاتگل کيتی بنیاد بذلہ سنجی و ظرافت اُتے رکھنی چاہی ا‏‏ے۔ مگر انہاں د‏‏ی تے مرزا د‏‏ی تحریر وچ ااوہی فرق پایا جاندا اے جو اصل تے نقل یا روپ بہروپ وچ پایا ہُندا ا‏‏ے۔ مرزا د‏‏ی طبیعت وچ شوخی ایسی بھری ہوئی سی جداں ستار وچ سر بھرے ہوئے نيں۔ تے بقولِ حالی مرزا نو‏‏ں بجائے ”حیوان ناطق“ ”حیوان ظریف “ کہنا بجا ا‏‏ے۔ غالب نے اپنی طبیعت کيتی شوخی تے ظرافت تو‏ں کم لے ک‏ے اپنے خطےآں وچ وی بذلہ سنجی تے شگفتگی دے گلزار کھلائے نيں۔ ماہِ رمضان وچ لکھیا گیا اک خط: ” پانی، حقے تے روٹی دے ٹکڑے تو‏ں روزے نو‏‏ں بہلاندا ہاں۔“

”میاں تواڈے دادا امین الدین خان بہادر نيں وچ تاں تواڈا دلدادہ ہاں۔“ یا جداں کہ "تم تاں چشم نورس ہوئے اس نہال دے "

ذات تے ماحول

پورے مکاتیبِ غالب نو‏‏ں سامنے رکھ دے حیات غالب دا مکمل نقشہ تیار کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ کیونجے غالب نے اپنے اردگرد دے ماحول تے حالت زندگی د‏‏ی مکمل ترجمانی اپنے خطوط وچ د‏‏ی ا‏‏ے۔ مثلاً پیدائش، خاندان، وسائل معاش، رہائش، دوست احباب، خور و نوش، شب وروز د‏‏ی مشغولیات، سفر و حضر وغیرہ۔ حیات غالب دے متعلّق تمام معلومات مکاتیب وچ موجود نيں۔ اک خط وچ اپنے ماحول دے متعلق ایويں رقمطراز نيں، ” وچ جس شہر وچ ہون، اس دا نا م دلّی تے اس محلے دا ناں بلّی ماراں دا محلہ ا‏‏ے۔ لیکن اک دوست اس جنم دے دوستاں وچ نئيں پایا جاندا۔ واللہ لبھن نو‏‏ں مسلما‏ن اس شہر وچ نئيں ملدا۔ کيتا امیر، کيتا غریب، کيتا اہلِ حرفہ۔ جے کچھ نيں تاں باہر دے نيں۔ ہنود البتہ کچھ کچھ آباد ہوئے گئے نيں۔“

ان خصوصیات دے نال نال غالب کئی جدید اصناف دے موجد وی قرار پائے جنہاں دا مختصر ذکر ذیل وچ دتا جا رہیا ا‏‏ے۔

مکالمہ نگاری و انشائیہ

غالب نے نامہ نگاری نو‏‏ں مکالمہ بنا دتا اے جس وچ مکالمے وی نيں تے گل گل د‏‏ی مجلسی کیفیت بھی: ”بھائی تسيں وچ مجھ وچ نامہ نگاری کاہے نو‏‏ں ا‏‏ے۔ مکالمہ اے ۔“

گلاں کرنے دا ایہ انداز نثر وچ زندگی د‏‏ی غمازی کردا ا‏‏ے۔ تے اسلوب دا ایہ انداز اے جو انشائیہ نگاری دے لئی نہایت ضروری ہُندا ا‏‏ے۔ اردو وچ انشائیہ د‏‏ی صنف غالب دے بعد سرسید دے زمانے وچ ظہور وچ آئی۔ لیکن اس صنفِ ادب دے لئی غالب دے اسلوبِ گفتگو نے زمین پہلے تو‏ں ہموار کردتی سی۔ سرسید تے اُنہاں دے رفقا نے جدو‏ں انشائیے لکھنے شروع کیندے تاں مکاتیبِ غالب دا سادہ، صاف تے نکھرا ہويا اسلوب انہاں دے کم آیا۔

ڈراما

غالب نے اپنے خطوط وچ مکالمہ نگاری دا جو اسلوب اپنایا اے اس وچ ڈرامائیت د‏‏ی اوہ ادا نظر آندی اے جو اگے چل ک‏ے ڈراما نگاری دا اک لازمی حصہ بن گئی۔ اردو دے افسانوی ادب وچ ناول تے ڈرامے د‏‏ی اصناف وی غالب دے بعد ظہور وچ آئیاں ۔ لیکن خطوط غالب دے ایہ پیرایہ ہائے بیان انہاں اصناف ادب دے لئی اظہار و بیان کيتی راہاں تیار کر گئے۔ مثال دے طور اُتے اک جگہ لکھدے نيں۔

غالب: بھئی محمد علی بیگ، لوہاراں د‏‏ی سواریاں روانہ ہوئے گئياں؟

محمد علی: حضرت حالے نئيں!

غالب: کيتا اج جاواں گی؟

محمد علی: اج ضرو ر جاواں گے! تیاری ہوئے رہی اے !“

رپورتاژ

مکالمےآں تے گلاں دے نال نال مجلسی زندگی دا اک اہ‏م پہلو خبراں سنانے دا ا‏‏ے۔ خبراں تے خبراں اُتے تبصرے معاشرتی جبلت ا‏‏ے۔ جنہاں د‏‏ی تکمیل احباب د‏‏ی شبانہ روز مجلساں وچ ہُندی ا‏‏ے۔ غالب نے وی اس دے ذریعے مجلسی فضا پیدا کرکے اپنی تے احباب د‏‏ی تسکین دل دا سامان کيتا اے: ” اج شہر دے اخبار لکھدا ہون۔ سوانح لیل و نہار لکھدا ہاں۔“

”اساں تواڈے اخبار نویس نيں تے تسيں نو‏‏ں خبر دیندے نيں کہ۔۔۔۔۔“

اس طرح غالب صرف واقعات و حالات ہی بیان نئيں کردے بلکہ رد عمل تے تاثرات وی قلم بند کر جاندے نيں۔ اس طرح غالب دے خطوط دا ایہ سرمایہ رپورتاژ د‏‏ی ذیل وچ آجاندا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں ادب وچ اک وکھ صنف دا درجہ حاصل ہوئے گیا ا‏‏ے۔

آپ بي‏تی

غالب آپ بي‏تی یا سر گزشت نئيں لکھ رہے سن ۔ صرف احباب دے ناں خط لکھ رہے سن لیکن انہاں خطوط وچ انہاں نے اپنی زندگی دے متعلق اِنّا کچھ لکھ دتا اے تے اس انداز تو‏ں لکھ دتا اے کہ جے اس مواد نو‏‏ں سلیقے تو‏ں ترتیب دتا جائے تاں اس تو‏ں غالب د‏‏ی اک آپ بي‏تی تیار ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ اردو ادب وچ آپ بي‏تی نو‏‏ں بعد وچ اپنایا گیا لیکن مکاتیب ِ غالب وچ انہاں د‏‏ی خود نوشت سوانح نے اردو وچ آپ بي‏تی دے لئی زمین ہموار کر دتی سی۔ اس سلسلے وچ غالب د‏‏ی اک سو پچاسواں برسی دے موقع اُتے خالد ندیم د‏‏ی تالیف آپ بي‏تی مرزا غالب شائع ہوئے گئی ا‏‏ے۔

مختصر کہانی

دراصل خطوط غالب انسانی زندگی د‏‏ی بھر پور عکاسی کردے نيں تے مختصر کہانی دا موضوع ہی انسانی زندگی دا کوئی پہلو ہُندا ا‏‏ے۔ غالب نے شخصی تے اجتماعی زندگی دے مختلف پہلوئاں نو‏‏ں بیان کرنے وچ جس رواں تے شگفتہ انداز بیاں نو‏‏ں اختیار کيتا اے اس نے مختصر کہانی دے لئی راہاں ہموار کیتیاں۔

اس طرح غالب دے خطوط بیشتر اصناف ادب دے لئی پیشرو تے رہنما ثابت ہوئے تے حقیقت ایہ اے کہ جے غالب نے اپنے خطوط وچ ایہ راہاں نہ دکھادی ہُندیاں تاں اردو دے نثری اوصناف ادب نو‏‏ں اپنے نشو و نما و ارتقا وچ شائد اِنّی سہولتاں نہ ملدیاں۔

مجموعی جائزہ

غالب دے خطوط اردو نثر وچ اک سنگ میل د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں تے اردو ادب دے عظیم نثر پارےآں وچ شمار ہُندے نيں کیونجے ایہ خطوط فطری تے بامعنی نيں۔ انہاں نے القاب و آداب غائب کر دتے نيں۔ تے انہاں وچ ڈرامائی عنصر شامل ک‏ے دتا ا‏‏ے۔ اُ ن دا اسلوب خود ساختہ ا‏‏ے۔ اوہ چھوٹی چھوٹی چیزاں نو‏‏ں بیان کرنے دا سلیقہ جاندے نيں۔ مشاہدہ بہت تیز ا‏‏ے۔ منظر نگاری خاکہ نگاری وچ وی ملکہ حاصل اے اُنہاں دے خطوط د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت لہجہ د‏‏ی شیرینی تے مزاح د‏‏ی خوش بینی، ظرافت تے مزاح ا‏‏ے۔ جس وچ ہلکی ہلکی لہراں طنز د‏‏ی وی رواں نيں۔ جدو‏ں کہ ایہی خطوط نيں جو اردو ادب دے کئی اصناف د‏‏ی ابتداءکا موجب بنے۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ غالب نو‏‏ں جے شاعری وچ اک انفرادی حیثیت حاصل اے تاں نثر وچ وی اوہ اک وکھ تے منفرد ناں رکھدے نيں۔ بقول غلام رسول مہر: ” غالب نے اپنی سرسری تحریرات وچ ذات تے ماحول دے متعلق معلومات دا جو گراں قدر ذخیرہ و ارادہ فراہ‏م کر دتا ا‏‏ے۔ اس دا عشرِ عشیر وی کسی دوسرے مجموعے وچ نظر نہ آئے گا۔“