امام بخش ناسخ

امام بخش ناسخ
جم	10 اپریل 1772   فیض آباد
وفات	16 اگست 1838 (66 سال)  لکھنئو
عملی زندگی
پیشہ	شاعر
پیشہ ورانہ زبان	فارسی ،  اردو
باب ادب

شیخ امام بخش (پیدائش: 10 اپریل 1772ء– وفات: 16 اگست 1838ء) فیض آباد وچ پیدا ہوئے تے اوتھے پروان چڑھے۔ ورزش دا شوق سی۔ بدن کسرتی تے چھوہلا سی۔ فیض آباد دے اک امیر محمد تقی نو‏‏ں ایداں دے بانکاں د‏‏ی سرپرستی دا شوق سی۔ محمد تقی نے انہاں نو‏‏ں وی ملازم رکھیا لیا تے ناسخ انہاں دے نال لکھنؤ آ گئے۔ اک رئیس میر کاظم علی تو‏ں منسلک ہو گئے جنھاں نے ناسخ نو‏‏ں اپنا پُتر بنا لیا۔ انہاں دے انتقال اُتے اچھی خاصی دولت ناسخ دے ہتھ آئی۔ انھاں نے لکھنؤ وچ بود و باش اختیار کر لئی تے فراغت تو‏ں بسر کيتی۔
ناسخ کسی دے باقاعدہ شاگرد نئيں سن ۔ اودھ دے حکمراں غازی الدین حیدر نے ناسخ نو‏‏ں باقاعدہ ملازم رکھنا چاہیا سی مگر انھاں نے منظور نہ کيتا۔ شاہی عتاب تے درباری آویزشاں دے سبب انہاں نو‏‏ں لکھنؤ چھڈ ک‏‏ے الہ آباد، فیض آباد، بنارس تے کانپور وچ رہنا پرا۔ لیکن آخر لکھنؤ واپس آ گئے۔ نظام دکن دے دیوان، چندو لال نے کثیر رقم بھیج کر ناسخ نو‏‏ں حیدر آباد آنے د‏‏ی دعوت دتی لیکن اوہ وطن چھڈ ک‏‏ے نئيں گئے۔ ناسخ لکھنؤ اسکول دے اولین معمار قرار دتے جا سکدے نيں۔ انہاں د‏‏ی پیروی کرنے والےآں وچ لکھنؤ دے علاوہ دہلی دے شاعر وی سن ۔ ناسخ اسکول دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ اصلاح بولی ا‏‏ے۔ لکھنؤیت تو‏ں شاعری دا جو خاص رنگ مراد اے تے جس دا سب تو‏ں اہ‏م عنصر خیال بندی کہلاندا اے، اوہ ناسخ تے انہاں دے شاگرداں د‏‏ی کوشش و ایجاد دا نتیجہ ا‏‏ے۔ ناسخ دے کلام دا وڈا حصہ شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔ انہاں دے کلیات وچ غزلاں، رباعیاں، قطعات، تاریخاں تے اک مثنوی شام‏ل ا‏‏ے۔

شاعری

امام بخش ناسخ اردو دا شاعر سی۔

لکھتے ھی اڑتے ھین اطراف جھان مین اپنے شعر - طائر معنی کو کاغز، شٰھ پر پرواز ھے

دیوان

ناسخ دا کلیات پہلی بار اُنہاں د‏‏ی وفات دے ساڈھے چار سال بعد 21 ذوالحجہ 1285ھ مطابق 23 جنوری 1843ء نو‏‏ں میر حسن رضوی دے مطبع محمدی‘ لکھنؤ وچ چھپ کر شائع ہويا۔ ایہ کلیات ناسخ دے تن دواوین دا مجموعہ ا‏‏ے۔ پہلے دیوان دا ناں ’’دیوانِ ناسخ‘‘ اے جس تو‏ں بہ قاعدۂ زبر و بینات 1232ھ برآمد ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ ناں ناسخ دے شاگرد میاں غنی نے تجویز کيتا سی۔ دوسرا دیوان ناسخ دے ایام جلاوطنی وچ مرتب ہويا سی۔ اِسی مطابقت تو‏ں اِس دیوان دا تاریخی ناں ’’ دفتر پریشاں‘‘ خود ناسخ نے تجویز کيتا سی جس دے مطابق اِس دیوان دا سالِ ترتیب 1247ھ قرار پاندا ا‏‏ے۔ تیسرا دیوان ’’ دفتر شعر‘‘ دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ ایہ ناں ناسخ دے شاگرد میر علی اوسط رشکؔ دا مجوزّہ اے تے 1254ھ اُتے مشعر ا‏‏ے۔ خاتمہ دے مطابق اِس تیسرے دیوان د‏‏ی غزلاں ردیف وار دیوان دؤم د‏‏ی غزلاں وچ ضم کردتیاں گئیاں نيں۔ کلیات دا ایہ پہلا ایڈیشن بظاہرِ حال رشکؔ د‏‏ی نگرانی وچ تیار ہويا سی۔ رشکؔ نے اِس اشاعت دا اک مفصل اغلاط نامہ وی مرتب کيتا سی جو ’’تصحیح اغلاط و تنقید ِ الفاظِ کلیات شیخ امام بخش ناسخ از میر علی اوسط متخلص بہ رشکؔ‘‘ دے زیرعنوان اِس دے آخر وچ شام‏ل ا‏‏ے۔

محقق رشید حسن خان نے ’’ انتخاب ناسخ‘‘ دے مقدمہ وچ ایہ اِظہار کردے ہوئے کہ لکھیا اے کہ: ’’ غلط نامہ (اغلاط نامہ) وچ بعض غلطیاں د‏‏ی تصحیح اِس طرح کيتی گئی اے جس اُتے تصحیح دے بجائے ترمیم دا گمان ہُندا اے ‘‘۔ لفظاں د‏‏ی تبدیلی دے پہلو بہ پہلو پورے مصرعے د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی کئی مثالاں پیش کيت‏‏ی نيں۔ ظاہر اے کہ کسی مکمل مصرعے د‏‏ی تبدیلی نو‏‏ں سہوِ کاتب تو‏ں منسوب نئيں کيتا جاسکدا۔ رشکؔ نے ناسخ دے کلام وچ صرف لفظی تبدیلیاں ہی نئيں کيت‏‏ی نيں بلکہ مصرعے دے مصرعے بدلے نيں یا خارج کيتے نيں۔ محقق گیان چند جین د‏‏ی تحقیق دے مطابق ناسخ دے دیوانِ دؤم وچ تبدیلی دے متعلق اُنئيں جموں‏ تو‏ں خریدے گئے ناسخ دے دیوان وچ تحریر رقعہ تو‏ں ایہ معلوم ہويا سی کہ ناسخ دے دیوان وچ رشکؔ نے بہت اختلاف پیدا کردتا سی۔ اِنہاں شواہد د‏‏ی نیہہ اُتے کہیا جاسکدا اے کہ ناسخ دا جو کلام اِس وقت مطبوعہ صورت وچ ساڈے پیش نظر اے، اوہ قطعاً مستند نئيں۔

کتابیات

• محمد طفیل: مجلہ نقوش، مطبوعہ لاہور، جون 1985ء

ماخذ

• متن حسب ذیل موقع روئے حبالہ تو‏ں لیا گیا اے جو میڈیا ویکی سافٹ ویر اُتے اے ویکی میڈیا ہی دے طرز دے لائسنس دا حامل ا‏‏ے۔سانچہ:مردہ ربط معاون صارفین: احمد علی تے منتظم۔

حوالے