Sòlid (fìsica)

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Un sòlid a l'é un còrp anté che j'àtom o le molécole a son posissionà conforma al prinsipi dla reitin-a spassial a formé 'n cristal. Coj sistema dont le part elementar a sodisfo nen sa condission dla reitin-a spassial (për esempi, ij véder) a son nen considerà antra ij còrp sòlid, bele ch'a n'abio cheidun-e dle propietà.

Ant ij sòlid, le molécole a son assè s-ciasse e le fòrse d'atrassion, d'adoss eletromagnética, a son grande a basta për ten-e le molécole an na conformassion regolar e goerné përparèj un volum e na forma definì. Ant la pipart dij sòlid j'àtom, o le molécole, a esisto nen tanme identità isolà, ma soe propietà a son modificà da j'àtom davzin.

Classificassion

Ij sòlid a son classificà conforma a la sòrt predominanta ëd liura. Ij tipo ëd sòlid pi arpresentativ a son:

Ij sòlid covalent. Ant un sòlid covalent j'àtom a son gropà ansema da liure diressionaj localisà dont l'orientassion e la natura a detèrmino la reitin-a cristalin-a. N'esempi tìpich a l'é 'l diamant. Ij sòlid covalent, an rason ëd soa strutura eletrònica rèida, a smon-o tante caraterìstiche macroscòpiche comun-e: a l'é motobin malfé deformeje; tuti a son dij cativ condutor ëd calor e d'eletricità përchè a-i son nen dj'eletron lìber për podèj trasporté l'energìa o la caria da 'n pòst a n'àutr. An dzorpì, a-i va n'energìa pitòst àuta për ecité dle vibrassion an tut ël cristal, a càusa dla rigidità dle liure, donca le vibrassion ëd tut ël cristal a l'han n'àuta frequensa. Ant l'istessa manera, l'energìa d'ecitassion eletrònica ant ij sòlid covalent a l'é dl'órdin ëd chèich eletronvòlt; për esempi, la prima energìa d'ecitassion eletrònica dël diamant a l'é d'anviron 6eV. Costa a l'é assè granda comparà con l'energìa térmica media (dl'órdin ëd $kT$ ) che a na temperadura ordinaria ëd 298°K a l'é d'anviron $2,4\cdot 10^{-2}eV$ . Donca ij sòlid covalent a son ëd sòlit an sò stat eletrònich ëd base. Tanti sòlid covalent a son trasparent, dzortut ël diamant, përchè sò prim ëstat eletrònich a l'é pi àut dj'energìe fotòniche ant lë spetr visìbil.
Ij cristaj jònich. Ij cristaj jònich a son a l'àutr estrem: a consisto ëd në schema regolar ëd jon positiv e negativ che a arzulto dal trasferiment d'un o pi eletron d'un tipo d'àtom a n'àutr. A l'é për esempi la situassion për ël NaCl e ël CsCl. Dagià che a l'han nen d'eletron lìber, ëdcò costi sòlid a son dij cativ condutor ëd calor e d'eletricità. Tutun, a d'àute temperadure ij jon a peulo guadagné un pò 'd mobilità, con l'arzultà ëd na mej condutività elétrica. Ij cristaj jònich a l'han n'àut pont ëd fusion dovù a le fòrse eletrostàtiche relativaman àute antra ij jon. Chèich cristaj jònich a surbisso la radiassion eletromagnética ant la region anfrarossa leugna dlë spetr. Costa propietà a l'é associà a l'energìa necessaria për ecité dle vibrassion dla reitin-a. St'energìa-sì a l'é ëd sòlit pi bassa për ij cristaj jònich che për coj covalent, a càusa ëd soe fòrse ëd liura relativaman pi déboj. La pipart dij cristaj jònich a son diamagnétich përchè ij jon a l'han gnun moment magnétich net.
Ij sòlid a liura d'idrògen. Na parentela s-ciassa con ij cristaj jònich a-l l'han ij sòlid a liura d'idrògen caraterisà da 'd molécole motobin polar con un o pi àtom d'idrògen, tanme l'eva ( $H_{2}O$ ) e l'àcid idrofluòrich (HF). Ij jon positiv dl'idrògen, bastansa cit, a peulo tiré j'estremità negativé d'àutre molécole, formand dle caden-e tanme ...(H⁺F^-)(H⁺F^-)(H⁺F^-)... Sòn a l'é an particolar anteressant ant ël cas ëd la giassa, andoa le molécole d'eva a l'han na sistemassion tetraédrica e soa strutura assè duverta a dà cont dël volum pi gròss ch'a l'ha la giassa rëspet a l'eva a lë stat lìquid.
Ij sòlid molecolar. Costi sòlid a son fàit ëd sostanse dont lë molécole a son nen polar. Tuti j'eletron a son cobià, parèj gnun-a liura covalenta antra àtom ëd molécole diferente a peul formesse. Le molécole an costa sòrt ëd sòlid a goerno soa andividualità. A son gropà ansema da j'istesse fòrse antërmolecolar ch'a esisto antra le molécole ant un gas o un lìquid: le fòrse ëd van der Waals, ch'a son motobin déboj e ch'a corëspondo apopré a le fòrse antra doi dipòlo elétrich. Sòn a peul esse spiegà përparèj: bele che, an media, coste molécole a l'han gnun moment ëd dipòlo përmanent, soa configurassion eletrònica a minca moment a peul fé s-ciòde un dipòlo elétrich anstantani; le fòrse ëd van der Waals a arzulto da l'antërassion ëd costi dipòlo elétrich anstantani. Për sòn, ij sòlid molecolar a son nen dij condutor ëd calor e eletricità, a l'han un pont ëd fusion motobin bass e a son motobin comprimìbij e deformàbij. Esempi ëd sòlid molecolar a son $CH_{4}$ , $Cl_{2}$ , $I_{2}$ , $CO_{2}$ , $C_{6}H_{6}$ a sò stat sòlid.
Ij metaj

A venta però ten-e da ment che costa classificassion a l'é nen rèida: a-i è dij sòlid ch'a son na mës-cia ëd pi d'un tipo. N'esempi anteressant a l'é la grafit, ch'a consist ëd seuli d'àtom ëd carbòni rangià an forma d'esàgon.