Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.
New York a l’é la prima sità djë Stat Unì d'América, con pi che 8,1 milion d'abitant.
Geografìa
La zòna oraria 'd New York a l'é sinch ore a òvest dël meridian ëd Greenwich.
La sità as treuva për na part an sla tèra-fërma e për n'àutra part ansima a ìsole, a la boca dël fium Hudson ant l'océan Atlàntich.
A l'é la nos ëd na dësmisurà costeilassion ëd na senten-a 'd sità ch'a spantia da Boston a Filadelfia, ant un teritòri trasformà an na manera ancreusa da l'urbanisassion.
L'aglomerà urban ëd New York a së spantia an doi stat, New York e New Jersey e a argropa 17 contà an quatr aree metropolitan-e.
La sità ëd New York as treuva ant l'ùnich pont dla còsta atlàntica an corispondensa d'un passage còmod ant la caden-a dj'Apalachi, visadì an corispondensa dla comba anté ch'a scor ël fium Hudson ch'a consent le comunicassion con la region dij Gran Lagh e la pian-a dël Mississippi.
A nòrd, travers la comba dël fium Richelieu, as riva a Montréal e a la comba dël San Lorens.
La topografìa dla zòna a l'é caraterisà dal fond-se ëd tèra e mar.
Na gròssa ìsola, Long Island, a coata l'ansediament da j'orissi dl'est e dël nòrd-est; un cordon dla rivera, Sandy Hook a fonsion-a da strompa-onde a sud.
A l'anterior a-i é n'ansem ëd gòlf ancreus, la strèita 'd Long Island e ij doi branch dël Hudson (Hudson River e East River) a ambrasso l'ìsola ëd Manhattan e as artaco torna për formé ël pì gròss ëspecc d'eva dël pòrt, an tra New Jersey e Staten Island.
Clima
J'invern a New York a son longh e rèid (ëd sòlit, quatr mèis, da dzèmber a l'ancamin d'avril).
Soa posission an sël fianch oriental dël continent a l'é la càusa d'un clima continental.
La temperadura media a gené a l'é ëd 0 gré; d'invern a-i son soens ëd tormente, ch'a peulo anterompe le comunicassion për vàire ore.
Sbassament a l'amprovista dla temperadura a peulo porté sota ij -20 gré.
D'istà, la temperadura media a resta dzora ij 20 gré, con ponte fin-a a 35 gré.
Stòria
La stòria dla sità a ancamin-a cand dël 1626 Peter Minuit a l'é stàit nominà diretor dle colònie olandèise e, rivà a Manhattan, a l'ha catà l'ìsola antrega da j'indian, për vintequatr dòlar ëd valor an përlin-e e bindej.
Minuit a l'ha fabricà un fòrt a la ponta meridional e a l'ha ciamalo Neuv Àmsterdam.
La sità a l'é stàita ancorporà ant ij Neuv Pais Bass dël 1653.
An col ann, a contava eut-sent abitant.
La sità a l'é stàita conquistà da j'anglèis a j'8 dë stèmber 1664.
A l'ha cangià sò nòm an Neuv York, an onor dël duca ëd York.
La statua dla libertà a l'é stàita dëscoatà ai 6 d'otóber 1886.
