Niedźwiedź brunatny
| Ursus arctos[1] | |||||
| Linnaeus, 1758 | |||||
| |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Rodzina | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
niedźwiedź brunatny | ||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||||
 | |||||
| Zasięg występowania | |||||
 U. a. isabellinus U. a. beringianus | |||||
Niedźwiedź brunatny[3][4] (Ursus arctos) – gatunek drapieżnego ssaka z rodziny niedźwiedziowatych. Zamieszkuje Azję, Europę Północną i Amerykę Północną. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Sierść niedźwiedzia brunatnego ma barwę ciemnobrązową, choć u niektórych podgatunków może być jaśniejsza. W pozycji wyprostowanej Ursus arctos mierzy – w zależności od płci – od 1,8 do 3 m. Masa ciała poszczególnych osobników waha się między 80 a 780 kg[5]. Niedźwiedzica wydaje na świat co dwa lata dwoje-troje młodych. Ciąża trwa około 8 miesięcy. Poród następuje zwykle między grudniem a lutym.
Długość życia wynosi do 30–40 lat w stanie dzikim, do 50 lat w niewoli[6][7]. Jest wszystkożerny; żywi się nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, jajami ptaków, miodem, poluje także na zwierzynę leśną, łowi też ryby. Środowisko życia stanowią puszcze, tajga oraz zalesione rejony górzyste.
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Niedźwiedź brunatny ma duże, masywne ciało z nieznacznie wydłużoną głową, szyję grubą i krótką, ogon krótki i niewidoczny wśród okrywy włosowej. W trakcie chodzenia na podłożu stawia całą stopę[6].
Dane liczbowe niedźwiedzia brunatnego podgatunku nominatywnego (U.a. arctos):
- Długość tułowia z głową: samiec 160–280 cm, samica 150–210 cm
- Ogon: 6,5–21 cm[5]
- Wysokość w kłębie: 0,90–1,5 m[5]
- Masa ciała: w optymalnych warunkach samce średnio 389 kg, samice średnio 207 kg[5]
Występowanie
[edytuj | edytuj kod]Zamieszkiwał pierwotnie całą Europę, jednak w południowo-zachodniej Europie został wytępiony[8]. Podgatunek niedźwiedzia brunatnego, niedźwiedź grizli (U. a. horribilis), zamieszkuje Amerykę Północną, aż po północny Meksyk.
W Europie kontynentalnej według danych z lat 2010–2012 (z wyłączeniem Rosji, Białorusi i Ukrainy) żyło 17 tys. osobników[9]. Stałą obecność stwierdzono w 22 krajach, areał stałego zasięgu wynosił 485 400 km². W Polsce według danych z około 2011 roku populacja wynosiła 80 osobników, a w okresie 1950–1970 roczną populację szacowano na 10–14 osobników[10]. Największa populacja w Europie (bez Rosji i Ukrainy) zamieszkuje Rumunię, gdzie według danych z roku 2014 żyło około 6000 osobników[10], a według danych z roku 2018 około 8000[11].
Na terenie dawnego Związku Radzieckiego występuje około 120 tys. osobników[12].
W Polsce występuje tylko w Karpatach i na Podkarpaciu – w Tatrach i Beskidach (głównie w Bieszczadach[6]).
Według prof. Jana Korwin Kochanowskiego ostatniego niedźwiedzia w Polsce centralnej zabito pod koniec XVII w. w lasach bedońskich[13]. Na wielu obszarach Polski gatunek ten przetrwał jednak do XIX w. Spotykano go jeszcze wówczas w Górach Świętokrzyskich (ostatni okaz żyjący tam został zabity na Barczy), na Kurpiach Zielonych, na Mazurach i w Puszczy Białowieskiej.
W okresie międzywojennym w Puszczy Białowieskiej dokonano reintrodukcji tego zwierzęcia. Ostatecznie zakończyła się ona niepowodzeniem, podobno z powodu niefachowego kontynuowania jej przez Niemców podczas okupacji (wypuszczano do lasu oswojone okazy niedźwiedzi, które stały się zagrożeniem dla ludności).
Pokarm
[edytuj | edytuj kod]Niedźwiedzie brunatne żywią się ssakami (w tym gryzoniami), ptakami, ptasimi jajami, rybami, owocami, nasionami, grzybami, dżdżownicami, ślimakami, a w przypadku braku innego pożywienia także trawą. Z braku produktów naturalnych mogą wyrządzać znaczne szkody wśród bydła.
Legowiska
[edytuj | edytuj kod]Na zimę przygotowuje sobie legowisko zwane gawrą. Przebywa w nim od końca listopada do końca lutego[6]. Żyje samotnie, tylko w okresie godowym w parach. W zimie samica rodzi zwykle 2 lub 3 młode, którymi opiekuje się aż do następnego miotu.
Ochrona
[edytuj | edytuj kod]Niedźwiedź brunatny jest ściśle chroniony na obszarze całej Polski[14].
Życie w niewoli
[edytuj | edytuj kod]Niedźwiedź oswaja się łatwo, aczkolwiek nawet obłaskawiony bywa niebezpieczny dla swoich opiekunów. W XVI- i XVII-wiecznej Rzeczypospolitej organizowano szkoły dla niedźwiedzi – jedną z nich była tak zwana akademia smorgońska.
Rozród
[edytuj | edytuj kod]W trakcie rui, trwającej 10–30 dni, samica kopuluje z wieloma samcami. Okres rozrodczy trwa od maja do lipca. Porody odbywają się od stycznia do marca, po ciąży trwającej 180–266 dni. Młode po narodzeniu ważą 340-680 gramów. W wieku 6 miesięcy ważą około 25 kg. Okres laktacji trwa do 30 miesięcy, jednakże już 5-miesięczne młode mogą żywić się innym pokarmem. Stają się samodzielne w wieku co najmniej 2 lat. Mogą się rozmnażać po 4–6 latach[5].
Długość życia wynosi do 30–40 lat w stanie dzikim, do 50 lat w niewoli[6][7].
Podgatunki
[edytuj | edytuj kod]Wyróżniono kilkanaście podgatunków niedźwiedzia brunatnego[15][3]:
- niedźwiedź brunatny (U. arctos arctos) – podgatunek nominatywny
- U. arctos alascensis
- niedźwiedź kamczacki (U. arctos beringianus)
- niedźwiedź syberyjski (U. arctos collaris)
- U. arctos californicus
- U. arctos crowtheri
- U. arctos dalli
- U. arctos gyas
- niedźwiedź grizli, niedźwiedź szary (U. arctos horribilis) – zamieszkuje Amerykę Północną, jest większy od europejskiego, sierść ma barwy siwej do czerwonobrunatnej z połyskiem srebrzystym lub złocistym
- niedźwiedź himalajski (U. arctos isabellinus)
- niedźwiedź ussuryjski (U. arctos lasiotus)
- niedźwiedź kodiacki (U. arctos middendorffi)
- niedźwiedź tybetański (U. arctos pruinosis)
- U. arctos sitkensis
- U. arctos stikeenensis
- niedźwiedź syryjski (U. arctos syriacus)
- niedźwiedź japoński (U. arctos yesoensis)
- † niedźwiedź stepowy (U. arctos priscus)[16]
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]
Nazwa niedźwiedź, pierwotna forma prasłowiańska *medvēdis, a następnie *medъvědь[17] (por. rosyjskie медведь/miedwied, chorwackie medvjed, czeskie medvěd, słowackie i słoweńskie medved, białoruskie мядзьведзь, górnoserbskie/łużyckie mjedwjedź, dolnoserbskie/łużyckie mjadwjeź, serbskie медвед, kaszubskie miedzwiédz, staropolskie miedźwiedź, słowiańskie zapożyczenie w węgierskim medve i dla odmiany ukraińskie ведмідь[18]) oznacza zwierzę odżywiające się miodem (*medv-ĕdъ, czyli jedzący miód; *medh-u-s→ *medъ „miód”; *ēd- →*ěsti „jeść”). Nazwa ta była eufemizmem starszej nazwy praindoeuropejskiej, w formie *rktos (*r̥k'þos[19]) (od której bezpośrednio pochodzą; greckie árktos/άρκτος „niedźwiedź”, forma astronomiczna Arktos „gwiazdozbiór Wielka Niedźwiedzica”, oraz nazwa „Arktyka”, a być może również celtyckie imię Artur; oraz łacińskie ursus „niedźwiedź”, imię własne Ursus lub pochodne od przymiotnika ursinus: imię Ursyn, od którego utworzono nazwę dzielnicy warszawskiej Ursynów, lub imię żeńskie Urszula, etymologicznie oznaczające małą niedźwiedzicę[20], a także staroindyjskie r̥kṣa i hetyckie hartagga, oznaczające niebezpiecznego drapieżnika[21]).
W zastąpieniu pierwotnej nazwy określeniem „jedzący miód” można widzieć przejaw tabu językowego (tabuizacja[22]) zastosowanego w językach ludów północnej Europy (nie tylko Słowian, gdyż niemieckie Bär czy angielskie bear o znaczeniu „bury”, „szary”, i pochodzące od tego samego rdzenia duńskie i norweskie bjørn, oraz szwedzkie i islandzkie björn[23], litewskie lokys „kudłaty” lub „liżący”), dla których to zwierzę było groźne. Z tego powodu unikano jego wymawiania, aż w końcu stara nazwa zanikła. Nastąpiła też wtórna tabuizacja wyrazu „niedźwiedź” (kiedy zaczęła funkcjonować jako nazwa właściwa), jako zamienników zaczęto używać nowych wyrazów typu miś, mieszko, kosmacz, kudłacz, bartnik, mrówczarz[24] i stąd prawdopodobnie brak odpowiedników „niedźwiedź” w językach bułgarskim i macedońskim, gdzie na określenie tego drapieżnika używa się nazwy: мечка.
Podobne zjawisko występuje w gwarze góralskiej, gdzie jeszcze dziś starsi bacowie, a niegdyś także kłusownicy określali niedźwiedzia nazwą on (gw. uón, ó w gwarze podhalańskiej wymawia się inaczej niż u), co podkreślało pewien szacunek i strach przed tym zwierzęciem.
Drogę *medъvědь→ miedźwiedź→ niedźwiedź należy tłumaczyć tym, iż, w języku polskim obie spółgłoski d uległy zmiękczeniu, a początkowe m’ (ze znakiem miękkości spółgłoski), wymawiane w niektórych rejonach Polski jak m’n’ (patrz dialektalne kurpiowskie /mniasto/ zamiast miasto), zredukowało się w końcu do samego n’[25], lub też zamiana nagłosowego mie- w nie- mogła być spowodowana gwarowymi czynnikami fonetycznymi, jako przejaw hiperpoprawności, ale być może utrata pierwotnego związku między słowami miedźwiedź i miód spowodowała wyrównanie do form słowotwórczych z zaprzeczeniem nie-[26].
-
Samiec niedźwiedzia brunatnego -
Biegnący -
Jedzący łososia -
Na fińskim znaczku
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Charlie Russell – badacz niedźwiedzi
- Wojtek – oswojony niedźwiedź z armii generała Andersa
- ssaki Polski
- fauna Polski
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Ursus arctos, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ B.N. McLellan i inni, Ursus arctos, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2015, wersja 2015.1 [dostęp 2015-07-13] (ang.).
- ↑ a b Systematyka i nazwy polskie za: Włodzimierz Cichocki, Agnieszka Ważna, Jan Cichocki, Ewa Rajska, Artur Jasiński, Wiesław Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 152. ISBN 978-83-88147-15-9.
- ↑ K. Kowalski (redaktor naukowy), A. Krzanowski, H. Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 215, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ a b c d e Tanya Dewey & Liz Ballenger: Ursus arctos. Brown bear. Animal Diversity Web. University of Michigan. [dostęp 2013-11-08].
- ↑ a b c d e Jacek Dzwonkowski: Minikompendium. Przyroda polska. Mozaika, 2004, s. 236. ISBN 83-89200-84-8.
- ↑ a b Góry. Warszawa: Delta, 1997, s. 58. ISBN 83-86698-62-4.
- ↑ Podjęta została próba reintrodukcji w Pirenejach.
- ↑ Chapron G. et al., 2014: Recovery of large carnivores in Europe’s modern human-dominated landscapes. Science, 346 (No. 6216, 19 December 2014): 1517–1519. DOI: 10.1126/science.1257553.
- ↑ a b Chapron et al., 2014.
- ↑ Rumuńskie niedźwiedzie idą na rekord. Władze mają kłopot.
- ↑ Charles Fergus: Bears. Stackpole Books, 2005, s. 16. ISBN 978-0-8117-3251-2.
- ↑ Małgorzata Sienkiewicz: Niedźwiedzie pod nadzorem. national-geographic.pl, 2009-06-21. [dostęp 2022-04-09]. (pol.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r., poz. 2183). [dostęp 2017-01-16].
- ↑ Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.) Ursus arctos. w: Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. (ang.) [dostęp 30 sierpnia 2009]
- ↑ Dmitriy Malikov, Steppe brown bear Ursus arctos "priscus" from the Late Pleistocene of Europe [online], 2019 [dostęp 2024-06-06] (ang.).
- ↑ Katarzyna Staniewska, Zakazane słowo (wersja elektroniczna), artykuł pochodzi z „Wiedzy i Życia” nr 1/2000.
- ↑ Porównaj nieregularne zmiany wyrazów: polskie pokrzywa (*pokriva) i rosyjskie крапива, ukraińskie кропива i czeskie kopřiva albo dialektalne rosyjskie i ukraińskie маримух, choć oficjalnie мухомор, polskie muchomor.
- ↑ Zbigniew Gołąb, O pochodzeniu Słowian w Świetle faktów językowych, s. 184.
- ↑ Joanna Przyklenk, Etymologia wyrazu niedźwiedź na Poradnia Językowa Uniwersytetu Śląskiego.
- ↑ Zbigniew Gołąb, O pochodzeniu Słowian w Świetle faktów językowych, s. 184.
- ↑ Np. w polskich przysłowiach: Nie wywołuj wilka z lasu, albo O wilku mowa, a wilk tuż.
- ↑ Berō, *bernjō, [w:] Grzegorz Jagodziński, Nieindoeuropejskie słownictwo w germańskim.
- ↑ Katarzyna Wyrwas, Etymologia wyrazu niedźwiedź na Poradnia Językowa Uniwersytetu Śląskiego.
- ↑ Katarzyna Staniewska, Zakazane słowo (wersja elektroniczna).
- ↑ Joanna Przyklenk, Etymologia wyrazu niedźwiedź j.w.