Kropywnycki

Kropywnycki
Кропивницький
	; Poczta Główna przy ulicy Hoholia
Herb	Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	kirowohradzki
Burmistrz	Andrij Rajkowycz
Powierzchnia	103 km²
Wysokość	124 m n.p.m.
Populacja (01.01.2022); • liczba ludności	; 219 676
Nr kierunkowy	+380 522
Kod pocztowy	25000-490
Tablice rejestracyjne	BA
	Położenie na mapie obwodu kirowohradzkiego Kropywnycki
	Położenie na mapie Ukrainy Kropywnycki
	48°30′N 32°16′E/48,500000 32,266667
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Kropywnycki (ukr. Кропивницький, Kropywnyćkyj; do 1924 Jelizawetgrad, w latach 1924–1934 Zinowjewsk, 1934–1939 Kirowo, 1939–2016 Kirowohrad) – miasto w centralnej części Ukrainy, około 250 km na południe od Kijowa. Stolica obwodu kirowohradzkiego. Miasto leży na obszarze historycznego Zaporoża.

Opis

Przez miasto przepływa rzeka Inguł (dopływ Bohu). Kropywnycki posiada kompleksowy węzeł komunikacji osobowej: połączenia autobusowe, kolejowe i lotnicze. Jedną z lepiej prosperujących dziedzin przemysłu jest górnictwo – na peryferiach miasta znajduje się kopalnia uranu. Wokół miasta przebiegają ważne drogowe trakty komunikacyjne łączące południe z północą (Odessa – Kijów) oraz wschód z zachodem (Dniepr – Winnica).

Nazwa

Nazwa	Rok przyjęcia
Jelizawetgrad	1784 rok
Zinowjewsk	1924 rok
Kirowo	1934 rok
Kirowohrad	1939 rok
Kropywnycki	2016 rok

Pierwotna nazwa założonego w 1784 miasta Jelizawetgrad (ros. Елисаветград, Jelisawietgrad; ukr. Єлисаветград, Jełysawethrad) nawiązuje do sąsiadującej z miastem Twierdzy świętej Elżbiety. Twierdza istniała od roku 1752 i została założona przez cesarzową Rosji Elżbietę Romanową, córkę Piotra Wielkiego, w ramach jej planów budowania umocnień na ziemiach hetmanatu zaporoskiego przyłączonych do Imperium Rosyjskiego.

Pośrednio więc (poprzez patronkę) nazwa miasta upamiętniała cesarzową Elżbietę, podobnie jak nazwa Sankt Petersburg upamiętniała jej ojca.

Po przewrocie bolszewickim zaczęto usuwać nazwy miejscowe nawiązujące do caratu i religii prawosławnej. I tak w styczniu 1924 dokonano zmiany nazwy Piotrogród na Leningrad, a kilka miesięcy później na VII partyjnej konferencji podniesiono kwestię zmiany nazwy Jelizawetgradu. Wśród proponowanych nowych nazw były Iljicz (otczestwo Lenina), Trocki i Lewgrad (na cześć Lwa Trockiego) i inne. W końcu w sierpniu 1924 roku miasto przemianowano na Zinowjewsk (ros. Зиновьевск; ukr. Зінов'євськ, Zinowjewśk) na cześć Grigorija Zinowjewa, ówczesnego członka Biura Politycznego WKP(b), który urodził się w 1883 w Jelizawetgradzie.

Po zabójstwie 1 grudnia 1934 roku Siergieja Kirowa, pierwszego sekretarza Komitetu Miejskiego WKP(b) w Leningradzie, w Związku Sowieckim rozpoczął się okres tzw. wielkiej czystki. Józef Stalin wykorzystał to wydarzenie do rozprawienia się z zagrażającymi jego władzy członkami władz partii. Pierwszą ważną ofiarą czystki stalinowskiej był Grigorij Zinowjew, który został aresztowany już w grudniu 1934 roku i oskarżony o spisek na życie Kirowa (został osądzony w procesie pokazowym i stracony w 1936 roku). 27 grudnia 1934 roku władze partyjne podjęły decyzję o przemianowaniu Zinowjewska na Kirowo (ukr. Кірово, ros. Кирово), choć sam Kirow nigdy nie był w mieście i nie miał z nim nic wspólnego. Natomiast 10 kwietnia 1939 roku zmieniono nazwę miasta na Kirowohrad (ukr. Кіровоград, ros. Кировоград, Kirowograd), aby odróżnić od innych miast na terenie ZSRR noszących nazwę Kirowo.

Od 1990 roku trwały debaty o nowej nazwie, która nie nawiązywałaby do okresu komunizmu i stalinizmu. Próby zmiany nazwy nasiliły się zwłaszcza po uzyskaniu niepodległości Ukrainy. Proponowano między innymi nazwy nawiązujące do położenia geograficznego: Inhulśk, Inhułohrad (od nazwy rzeki Inguł), Stepohrad, Zołote Połe, Złatopil, albo do historycznego dziedzictwa kozaków zaporoskich: Słowjanopil, Buhohardiwśk, Nowyj Gard i inne. Podnoszono również propozycję przywrócenia pierwotnej nazwy Jelizawetgrad. Jednak w referendum, które odbyło się w 2000 roku, pozostawiono starą nazwę.

Zmiany nastąpiły dopiero po rewolucji na Majdanie. W lutym 2014 roku usunięto pomnik Kirowa z centralnego placu miasta, a 14 lipca 2016 zgodnie z ustawą o dekomunizacji miasto zostało przemianowane na Kropywnycki^[2], na cześć ukraińskiego pisarza, dramaturga realistycznego i aktora Marka Kropywnyckiego, współtwórcy ukraińskiego teatru zawodowego.

Marko Kropywnycki urodził się niedaleko od miasta i uczył się w miejskiej szkole.

Historia

Pieczęć czasów Ukraińskiej Republiki Ludowej

Mural „Ukraina to wolność” na jednym z budynków mieszkalnych, 2023

W XVI – I połowie XVIII w. ziemie współczesnego Kropywnickiego i tereny przyległe były w posiadaniu Siczy Zaporoskiej. Tutaj znajdowały się rozproszone zimowe kwatery Kozaków Zaporoskich: słobody i przysiółki. Kolonizacja miejscowości Zadniepru, jak wówczas nazywano tereny między Dnieprem a Południowym Bugiem, rozpoczęła się na przełomie XVII i XVIII wieku za sprawą Kozaków pułków myrodzkiego i połtawskiego^[3].

Miasto powstało pod nazwą Jelizawetgrad w pobliżu twierdzy św. Elżbiety zbudowanej przez ukraińskich Kozaków na zamówienie Rosjan w 1754 roku na południe od terytorium określanym ówcześnie jako Nowa Serbia^[4]. W 1769 roku twierdza była oblężona przez wojska turecko-tatarskie. Po zniszczeniu przez Rosję Siczy Zaporoskiej i aneksji Chanatu Krymskiego w 1775 roku znaczenie twierdzy straciło na znaczeniu, dlatego jej uzbrojenie przeniesiono do Chersonia^[5].

W maju 1919 doszło do krwawego pogromu żydowskiej ludności miasta. W przeciągu trzech dni oddziały atamana Hryhorjewa zamordowały od 1300 do 3000 osób, plądrując wraz z tłumem domy i sklepy. Prawie wszyscy spośród 50 tysięcy ówczesnych żydowskich mieszkańców Jelizawetgradu zostali zepchnięci w stan nędzy^[6].

Ogólnie w czasie wojny radziecko-ukraińskiej (1917-1921) miasto znajdowało się pod kontrolą różnych formacji wojskowych, jednak w 1920 r. ostatecznie zostało zdobyte przez Armię Czerwoną^[7].

W czasie Wielkiego Głodu i represji sowieckich zginęło kilka tysięcy mieszkańców miasta^[8]^[9]

W czasie II wojny światowej od 5 sierpnia 1941 r. do 8 stycznia 1944 r. miasto było okupowane przez hitlerowców^[10]

Po rozpoczęciu wojny rosyjsko-ukraińskiej wprowadzono politykę dekomunizacyjną, podczas której zmieniono nazwę miasta na cześć Marka Kropywnickiego^[11].

Demografia

Skład narodowościowo-etniczny na podstawie spisów powszechnych:

w 1897 roku^[12]:

Żydzi – 37,8%
Rosjanie – 34,6%
Ukraińcy – 23,6%
Polacy – 1,9%

w 2001 roku:

Ukraińcy – 85,8%
Rosjanie – 12,0%
Białorusini – 0,5%
Mołdawianie – 0,3%

Zabytki

Sobór Narodzenia Matki Bożej
Sobór Przemienienia Pańskiego
Cerkiew Opieki Matki Bożej
Wielka Synagoga
Gmach Akademickiego Teatru Muzyczno-Dramatycznego
Gmach dawnego sądu okręgowego
Poczta główna
Dworzec kolejowy
Dom Osmerkina
Kamienica Abrama Barskiego w stylu secesyjnym

Transport

W mieście znajduje się stacja kolejowa Kropywnycki na linii kolejowej Znamjanka – Pomiczna.

Religia

Miasto obecnie w przeważającym stopniu zamieszkane przez wyznawców prawosławia. Jest siedzibą eparchii kirowohradzkiej Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego (jej katedrą jest sobór Narodzenia Matki Bożej w Kropywnyćkim)^[13] oraz eparchii kropywnyckiej Kościoła Prawosławnego Ukrainy^[14]. W mieście znajduje się także kościół rzymskokatolicki, który w minionych czasach służył polskim wiernym. W Kropywnyckim istnieje niewielka społeczność żydowska, która dysponuje własną synagogą.

Kościół rzymskokatolicki
Grecki Kościół Prawosławny, lata 1910
Grecki Kościół Prawosławny, 2023
Plac główny, 2023

Urodzeni w mieście

Grigorij Zinowjew – polityk, czołowy działacz ruchu bolszewickiego
Michał Choromański – pisarz i dramaturg
Grzegorz Doliwa Dobrowolski – wojskowy
Włodzimierz Dunin-Żuchowski – wojskowy
Jewhen Konoplanka – piłkarz grający na pozycji pomocnika
Michaił Krasowski – wojskowy, funkcjonariusz radzieckich służb specjalnych
Jewhen Marczuk – generał, polityk, premier Ukrainy
Heinrich Neuhaus – pianista
Andrij Piatow – piłkarz grający na pozycji bramkarza
Świętosław Romanowski – matematyk, wykładowca w Politechnice Śląskiej, AGH oraz WSP w Krakowie^[15]
Arsienij Tarkowski – poeta i tłumacz
Adolf Wojciechowski – lekarz
Wołodymyr Wynnyczenko – polityk i pisarz

Miasta partnerskie

Dobricz, Bułgaria

Przypisy

↑ Number of Present Population of Ukraine, as of January 1, [w:] db.ukrcensus.gov.ua [online] [dostęp 2023-08-17] .
↑ ТСН: Нардепи нарешті декомунізували Кіровоград. tsn.ua, 2016-07-14. [dostęp 2016-07-16]. (ukr.).
↑ Поселення задніпрських місць до утворення Нової Сербії в документах середини XVIII століття / А. В. Пивовар. – К.: Академперіодика, 2003. – 336 с.
↑ на доповіді Сената «Генваря 4 дня 1752 года подписано Ея императорского Величества рукою тако: быть по сему, а данную генерал майору Глебову инструкцию велено оной крепости учинить наперед план и для рассмотрения прислать в военную коллегию». Центральний державний військово-історичний архів Росії Ф.349, інв.№ 9, спр.1445, стор.2-4.
↑ Матівос Ю. М. Місто на сивому Інгулі. – Історико-публіцистичний нарис. – Кіровоград. ТОВ «Діаграма», 2004 р. – c. 26.
↑ E. Heifetz: The slaughter of the Jews in the Ukraine In 1919. Thomas Seltzer, Inc, 1921. s. 243–248. [dostęp 2013-02-12]. (ang.). O. Budnitskii: Russian Jews Between the Reds and the Whites, 1917-1920. University of Pennsylvania Press, 2012, s. 218. ISBN 978-0-8122-4364-2. [dostęp 2013-02-12]. (ang.). Y. Arad: The Holocaust in the Soviet Union. Jad Waszem, 2009, s. 13–14. [dostęp 2013-02-12]. (ang.). Y. Slutsky: Kirovograd. Jewish Virtual Library, 2008. [dostęp 2013-02-12]. (ang.).
↑ Сергій Шевченко, Єлисаветградськими волами за українським паровозом, Вечірня газета, 7 травня 1993 р.
↑ Загальноукраїнський том Національної книги пам'яті жертв Голодомору 1932–1933 років в Україні.
↑ Національна книга пам'яті жертв Голодомору 1932–1933 років в Україні. Кіровоградська область.
↑ Інститут історії України НАНУ.
↑ Кіровоград перейменовано в Кропивницький [online], Українські новини, 14 lipca 2016 [zarchiwizowane z adresu 2016-07-18] .
↑ Demoscope Weekly – Annex. Statistical indicators reference [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-24] .
↑ Strona eparchii kirowohradzkiej UKP PM.
↑ Strona eparchii kropywnyckiej Kościoła Prawosławnego Ukrainy.
↑ Świętosław Romanowski – Historia AGH. historia.agh.edu.pl. [dostęp 2023-04-06].

Linki zewnętrzne

Radziecka mapa topograficzna 1:100 000. sunsite.berkeley.edu:8085. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-07-19)].
Elizabetgród, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 344 .

[1] Number of Present Population of Ukraine, as of January 1, [w:] db.ukrcensus.gov.ua [online] [dostęp 2023-08-17] .

[2] ТСН: Нардепи нарешті декомунізували Кіровоград. tsn.ua, 2016-07-14. [dostęp 2016-07-16]. (ukr.).

[3] Поселення задніпрських місць до утворення Нової Сербії в документах середини XVIII століття / А. В. Пивовар. – К.: Академперіодика, 2003. – 336 с.

[4] на доповіді Сената «Генваря 4 дня 1752 года подписано Ея императорского Величества рукою тако: быть по сему, а данную генерал майору Глебову инструкцию велено оной крепости учинить наперед план и для рассмотрения прислать в военную коллегию». Центральний державний військово-історичний архів Росії Ф.349, інв.№ 9, спр.1445, стор.2-4.

[5] Матівос Ю. М. Місто на сивому Інгулі. – Історико-публіцистичний нарис. – Кіровоград. ТОВ «Діаграма», 2004 р. – c. 26.

[6] E. Heifetz: The slaughter of the Jews in the Ukraine In 1919. Thomas Seltzer, Inc, 1921. s. 243–248. [dostęp 2013-02-12]. (ang.). O. Budnitskii: Russian Jews Between the Reds and the Whites, 1917-1920. University of Pennsylvania Press, 2012, s. 218. ISBN 978-0-8122-4364-2. [dostęp 2013-02-12]. (ang.). Y. Arad: The Holocaust in the Soviet Union. Jad Waszem, 2009, s. 13–14. [dostęp 2013-02-12]. (ang.). Y. Slutsky: Kirovograd. Jewish Virtual Library, 2008. [dostęp 2013-02-12]. (ang.).

[7] Сергій Шевченко, Єлисаветградськими волами за українським паровозом, Вечірня газета, 7 травня 1993 р.

[8] Загальноукраїнський том Національної книги пам'яті жертв Голодомору 1932–1933 років в Україні.

[9] Національна книга пам'яті жертв Голодомору 1932–1933 років в Україні. Кіровоградська область.

[10] Інститут історії України НАНУ.

[11] Кіровоград перейменовано в Кропивницький [online], Українські новини, 14 lipca 2016 [zarchiwizowane z adresu 2016-07-18] .

[12] Demoscope Weekly – Annex. Statistical indicators reference [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-24] .

[13] Strona eparchii kirowohradzkiej UKP PM.

[14] Strona eparchii kropywnyckiej Kościoła Prawosławnego Ukrainy.

[15] Świętosław Romanowski – Historia AGH. historia.agh.edu.pl. [dostęp 2023-04-06].

[krym-16] Sewastopol i Republika Autonomiczna Krymu zostały jednostronnie inkorporowane do Rosji w 2014 roku; na arenie międzynarodowej są uznawane za część Ukrainy.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[A]

Obwody	charkowski chersoński chmielnicki czerkaski czernihowski czerniowiecki dniepropetrowski doniecki iwanofrankiwski kijowski kirowohradzki lwowski ługański mikołajowski odeski połtawski rówieński sumski tarnopolski winnicki wołyński zakarpacki zaporoski żytomierski
Republika autonomiczna	Autonomiczna Republika Krymu^[A]
Miasta wydzielone	Kijów Sewastopol^[A]
Miasta obwodowe	Charków Chersoń Chmielnicki Czerkasy Czernihów Czerniowce Dniepr Donieck Iwano-Frankiwsk Kijów Kropywnycki Lwów Ługańsk Mikołajów Odessa Połtawa Równe Sumy Tarnopol Winnica Łuck Użhorod Zaporoże Żytomierz Symferopol^[A]