Przejdź do zawartości

Wojna domowa w Finlandii

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Wersja do druku nie jest już wspierana i może powodować błędy w wyświetlaniu. Zaktualizuj swoje zakładki i zamiast funkcji strony do druku użyj domyślnej funkcji drukowania w swojej przeglądarce.
Wojna domowa w Finlandii
I wojna światowa
Ilustracja
Tampere zniszczone przez działania wojenne
Czas

27 stycznia – 15 maja 1918

Miejsce

Finlandia

Wynik

zwycięstwo Białych, pogłębienie podziałów społeczno-politycznych

Strony konfliktu
Królestwo Finlandii Biała Gwardia
 Cesarstwo Niemieckie

Brygada Szwedzka
Legion Polski w Finlandii

Czerwona Gwardia
 Rosyjska FSRR
Dowódcy
Carl Gustaf Mannerheim
Ernst Linder
Ernst Löfström(inne języki)
Martin Wetzer(inne języki)
Karl Wilkman(inne języki) 		Ali Aaltonen(inne języki)
Eero Haapalainen
Eino Rahja(inne języki)
Adolf Taimi
Evert Eloranta(inne języki)
Kullervo Manner
Siły
80 000–90 000 Finów
13 000 Niemców
1700 Polaków z Legionu Polskiego
550 ochotników ze Szwecji 		80 000–90 000 Finów
4000–10 000 Rosjan
Straty
Biali
3414 zabitych w walce
1400–1650 zamordowanych
46 zaginionych
4 zmarłych w obozach
Niemcy
450–500 zabitych 		Czerwoni
5199 zabitych w walce
7000–10 000 zamordowanych
2000 zaginionych
11 000–13 500 zmarłych w obozach
Rosjanie
700–900 zabitych
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons

Wojna domowa w Finlandii (fiń. Suomen sisällissota) – wewnętrzny konflikt zbrojny w dopiero co powstałym Królestwie Finlandii w pierwszej połowie 1918 roku pomiędzy siłami Czerwonych (punaiset), wspieranych przez radziecką Rosję a siłami Białych (valkoiset), wspieranych przez Niemcy.

Geneza

Głównym czynnikiem, który wpłynął na wybuch wojny domowej, była I wojna światowa. To pod jej wpływem Imperium Rosyjskie przeszło kryzys, który poskutkował rewolucją lutową, a następnie październikową roku 1917. Kryzys spowodował wybuch walk o władzę w dużej części Europy Wschodniej, w tym w Wielkim Księstwie Finlandii. Finlandia była o tyle ważnym elementem dotychczasowego Imperium, o ile dostarczała surowce, produkty przemysłowe, żywność i siłę roboczą dla ciągle rozrastającej się stolicy Rosji, Piotrogrodu (Sankt Petersburg)[1].

Kraj jeszcze przed 1918 rokiem stał się miejscem ścierania się wpływów Cesarstwa Niemieckiego i Rosjan. Niemcy, dążąc do destabilizacji Imperium Rosyjskiego, wspierali finansowo ruchy rewolucyjne dążące do likwidacji samodzierżawia (w tym Partię Socjalistów-Rewolucjonistów i bolszewików), ale również ugrupowania separatystyczne, co w przypadku Finlandii ograniczyło się do ugrupowań głoszących hasła proniemieckie i pangermańskie[2] (odnoszące się do szwedzkojęzycznej mniejszości w Finlandii). Niemcy w łatwy sposób mogli wpływać na sytuację wewnętrzną Finlandii, wykorzystując do tego konflikt fińsko-rosyjski, który narodził się u progu XX wieku. Konflikt wywołała rusyfikacja, która spotkała szczególny opór ze strony fińskich Szwedów (do dzisiaj są dość liczną mniejszością narodową w Finlandii), którzy skupieni w grupach anarchistycznych utworzyli antyrosyjski ruch oporu. Niemcy w trakcie wojny przeszkolili i wykorzystali w antyrosyjskich działaniach bojowych grono ochotników pochodzenia fińskiego i szwedzkiego. Z ochotników fińskich Niemcy sformowali 27 Królewski Pruski Batalion Jegrów. Niemcy nawiązali też potajemnie kontakt ze szwedzką grupą nacjonalistyczną Svecoman[3].

Wzrost napięcia politycznego

Główną przyczyną wzrostu napięcia politycznego pośród Finów była autokratyczna struktura rządów imperatorskich oraz pogłębiający się kryzys na wsi[4]. Znaczna była różnica kulturowa między Finami a słowiańskimi Rosjanami[5]. Duży wpływ na kształtowanie się fińskiej tożsamości narodowej miały nowe ideologie, szczególnie socjalizm, socjalliberalizm i nacjonalizm[6]. Dużym poparciem cieszyła się czerpiąca zarówno z socjalizmu jak i fińskich tradycji narodowych oraz religijnych, Socjaldemokratyczna Partia Finlandii. Partia zrzeszała coraz liczniejszą klasę robotniczą i stawiała opór względem postępującej rusyfikacji kraju[7]. Kręgi robotnicze stały się szczególnie silne po wojnie rosyjsko-japońskiej i rewolucji 1905 roku – wydarzenia te umożliwiły organizację strajku generalnego. Strajk zmusił władze carskie do ustępstw wobec Finów, a partię socjaldemokratyczną uczynił najpotężniejszym (względem odsetku populacji) ruchem socjalistycznym na świecie. Największe grono zwolenników socjalistów stanowili pracownicy przemysłowi i rolni[8].

Reformy, które nastąpiły po strajku, były krokiem w stronę liberalizacji politycznej i społecznej Wielkiego Księstwa Finlandii - utworzono jednoizbowy parlament, a obywatele (w tym kobiety) zyskali prawa wyborcze. W wyborach do fińskiego parlamentu socjaldemokraci uzyskali aż 50% miejsc. Odwilż nie trwała jednak długo. Gdy car opanował sytuację rewolucyjną na większości obszarów Imperium, wznowił proces rusyfikacyjny Finów, ponadto rozwiązał parlament i zarządził nowe wybory[9].

Rewolucja lutowa

 Osobny artykuł: rewolucja lutowa (1917).

Proces rusyfikacji został zatrzymany poprzez abdykację cesarza Mikołaja II w następstwie rewolucji lutowej. Bezpośrednim powodem upadku samowładztwa był kryzys spowodowany porażkami wojennymi w wojnie z Niemcami i zmęczeniem wojną mieszkańców kraju. W miejsce władcy władzę objął parlament, Duma i Rząd Tymczasowy Rosji zdominowany przez prawicę. Legalność nowego rządu została zakwestionowana przez Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, co z kolei zapoczątkowało okres dwuwładzy[10]. Rząd Tymczasowy przywrócił Finom autonomię. Scena polityczna Finlandii była wówczas mocno podzielona. Lewica składała się głównie z partii socjaldemokratycznej, do której należeli zarówno reformiści i rewolucyjni socjaliści. Prawica była jeszcze bardziej zróżnicowana, dzieliła się na liberałów (ci z kolei dzielili się na liberałów gospodarczych i socjalliberałów) i konserwatystów. Szwedzi reprezentowani byli głównie przez konserwatywną Szwedzką Partię Ludową broniącą praw dawnej szlachty. Istniała też agrarystyczna Partia Centrum. Bolszewizm wśród Finów był stosunkowo mało popularny i był popierany głównie pośród robotników, szczególnie tych na emigracji zarobkowej w Piotrogrodzie[11].

W nowym parlamencie i senacie absolutną większość zdobyła partia socjaldemokratów, która władzą podzieliła się z prawicą i centrum[12]. Dużymi wpływami cieszyły się też radykalne grupy robotnicze, które tworząc rady robotników i żołnierzy podważały autorytet parlamentu[13]. Środowiska te wykorzystały chaos porewolucyjny do walki o poprawienie bytu robotników, organizując szeroko zakrojoną serię demonstracji i strajków, żądając ośmiogodzinnego dnia pracy[14]. Rząd nie przyjął postulatów strajkujących, a jego funkcjonowanie zostało poważnie utrudnione przez wstrzymanie importu zboża z rozpadającej się Rosji. Obawiając się klęski głodu senat wprowadził racjonowanie i kontrolę cen żywności. Kryzys żywnościowy wywołał kolejne protesty mieszkańców[15].

Bitwa o przywództwo

W lipcu 1917 roku jeden z liderów socjaldemokratycznych, Oskari Tokoi uchwalił w Senacie ustawę o władzy, która rozpoczęła walkę o władzę między socjaldemokracją a konserwatystami[16] którzy nie mogli się pogodzić z tak dużą przewagą lewicy w parlamencie i senacie[17]. Ustawa zwiększyła władzę parlamentu, w którym zdecydowaną większość stanowiła lewica oraz zmniejszyła wpływ Rosji na krajowe sprawy autonomii fińskiej. Socjaldemokraci zdecydowali, że Tymczasowy Rząd Rosji będzie określać tylko zagraniczną i wojskową politykę Finlandii. Ustawę socjaldemokratów poparli agraryści, niektórzy działacze prawicy i inni niesocjaliści żądający fińskiej suwerenności. Ustawie sprzeciwili się tylko konserwatyści i niektórzy przedstawiciele bardziej prawicowych grup. Konserwatyści zbojkotowali następnie działania parlamentu i zrzekli się swoich mandatów[18].

Biała Gwardia, 1918 rok

Działania fińskich socjaldemokratów znalazły poparcie Lenina i bolszewików, którzy spiskowali przeciwko Rządowi Tymczasowemu. Lenin po kryzysie czerwcowym schronił się nawet na terenie Finlandii. Rząd Tymczasowy Rosji odrzucił ustawę o władzy i zwiększył obecność wojskową na terenie autonomii. Rosjanie we współpracy z fińskimi konserwatystami ogłosili nowe wybory i rozwiązali zdominowany przez lewicę parlament. W wyborach, które odbyły się w październiku tego samego roku, socjaldemokraci stracili absolutną większość. Doprowadziło to do radykalizacji ruchu robotniczego i niechęci socjalistów do nowego parlamentu[19].

Wraz z narastaniem sporu między socjaldemokratami a konserwatystami powstały dwa zwalczające się ugrupowania paramilitarne. Biała Gwardia została zorganizowana przez konserwatywnych przemysłowców i właścicieli ziemskich, broń zapewnili im Niemcy. Czerwona Gwardia z kolei skupiła działaczy związków zawodowych i partii robotniczych, broń zapewnili im bolszewiccy Rosjanie[20].

Rewolucja październikowa

 Osobny artykuł: rewolucja październikowa.
Żołnierze piechoty Czerwonej Gwardii

Rewolucja październikowa zorganizowana przez towarzysza Lenina doprowadziła do przejęcia władzy w Rosji przez bolszewików. Nowy rząd Rosji zawarł z Niemcami pokój, kończąc tym samym udział kraju w I wojnie światowej (traktat brzeski)[21]. W wyniku rewolucji październikowej fiński parlament upadł, a porewolucyjny parlament zdominowany przez ruch robotniczy niemal natychmiast wprowadził ustawę o ośmiogodzinnym czasie pracy i powszechnym prawie wyborczym w wyborach samorządowych[22]. W opozycji do lewicy 27 listopada konserwatyści powołali swój gabinet, na czele którego jako premier stanął Pehr Evind Svinhufvud. Rząd zdobył poparcie Niemców i zaczął organizować siły Białej Gwardii. Niemcy sprzedali białogwardzistom 70 tysięcy sztuk karabinów i artylerii oraz zorganizowali przerzut fińskich ochotników walczących dotychczas z Rosjanami na teren kraju[23].

Utworzenie rządu podzieliło partię socjaldemokratyczną. Reformowani socjaliści zdecydowali się na działalność parlamentarną, radykalni z kolei domagali się rewolucji socjalistycznej. Wpływ na sytuację w Finlandii mieli również radykalni robotnicy fińscy pracujący w Piotrogrodzie, podatni na agitację bolszewicką[24]. Wzrost wpływów skrajnej lewicy łączył się z dużym wzrostem liczebnym członków Gwardii Czerwonej. Gwardia Czerwona była w dużej mierze grupami rewolucyjnymi działającymi w podziemiu, szczególnie na terenach ośrodków przemysłowych i dużych miast. Proces organizacyjny był o tyle łatwiejszy, że rewolucyjna organizacja o tej samej nazwie i podobnej strukturze istniała w Finlandii w okresie rewolucji 1905-1906[25].

Obecność w Finlandii dwóch przeciwstawnych sobie sił zbrojnych wprowadziła na terenie kraju stan dwuwładzy i stanowiła preludium do wybuchu wojny domowej. Jeszcze w tym samym roku doszło do pierwszych starć między biało- i czerwonogwardzistami[26].

Niepodległość Finlandii

Rozpad Imperium Rosyjskiego i upadek Rządu Tymczasowego umożliwiły Finlandii uzyskanie niepodległości[27]. Konserwatywny rząd w obliczu przejęcia władzy przez bolszewików w Rosji, w dniu 6 grudnia 1917 roku ogłosił deklarację niepodległości kraju[28]. W senacie przeciwko jej przyjęciu głosowali socjaldemokraci, którzy zaprezentowali alternatywną wersję deklaracji niepodległości. O ile oba ugrupowania zgadzały się co do celu uzyskania niepodległości, to ich wizje niepodległej Finlandii różniły się. Zarówno konserwatyści jak i socjaldemokraci wysłali swoje delegacje do przywódcy Rosji, Włodzimierza Lenina z prośbą o uznanie przez niego niepodległości kraju. Ostatecznie Lenin uznał niepodległość kraju, co ogłosił delegacji prawicy Svinhufvuda[29].

Rząd Finlandii uznały m.in. Austro-Węgry i Niemcy, z kolei Wielka Brytania, Francja i Stany Zjednoczone Ameryki nie zgodziły się na uznanie niepodległości widząc to, że rząd prawicy znajduje się w niemieckiej strefie wpływów[30].

Przebieg wojny

Rozpoczęcie konfliktu

Do ostatecznej eskalacji wojny doszło na początku stycznia 1918 roku. Linia frontu przecięła Finlandię ze wschodu na zachód na dwie części. Południową część kraju, z centrami przemysłowymi oraz dużymi farmami rolniczymi i posiadłościami ziemskimi, kontrolowali Czerwoni, zaś Północ, o wiele mniej uprzemysłowioną, z przewagą średnich i małych farm rolniczych, Biali. Na obydwu terytoriach istniały jednak enklawy, na których przewagę miała druga strona – na północy Finlandii były to przemysłowe miasta Varkaus, Kuopio, Oulu, Raahe, Kemi i Tornio, zaś na południu miejscowości Porvoo, Kirkkonummi i Uusikaupunki[31].

Czerwona część Finlandii została nazwana Fińską Socjalistyczną Republiką Robotniczą. Rządziła nią Rada Ludowa z siedzibą w Helsinkach, na czele której stanął Kullervo Manner. Socjalistyczna Republika Robotnicza nie zawarła sojuszu z Rosją Radziecką, a jedynie korzystała z jej pomocy militarnej w walce z Białymi[32]. Konstytucja FSRR wzorowana była na konstytucjach USA i Szwajcarii, wprowadzała system wielopartyjny i zapowiedziała socjalizację gospodarki. Ideologicznymi korzeniami ustroju państwa był socjalizm demokratyczny. Kierownictwo Czerwonych pozostawało dalekie od ustroju typowego dla dyktatury proletariatu w leninowskim stylu, a jej ideolodzy byli do poglądów Lenina nastawieni negatywnie[33].

15 stycznia były generał armii rosyjskiej, Carl Gustaf Mannerheim, został mianowany głównodowodzącym Białej Gwardii. 25 stycznia Senat przekształcił Gwardię w Armię Fińską. Głównodowodzącym czerwonoarmistami został Ali Aaltonen[34]. Biali byli podzieleni co do wizji przyszłej Finlandii, część z nich opowiadała się za monarchią, a część za republiką (zwyciężyła druga opcja). Obydwie frakcje w ruchu Białych pozostawały zgodne co do zmniejszenia roli parlamentaryzmu[35].

W propagandzie zarówno Czerwoni i Biali uważali się za jedyną ze stron dążącą do demokracji i wyzwolenia narodu[36].

Liczebność armii

Czerwoni oficerowie

Gwardia Czerwona i Biała liczyły po 80-90 tysięcy żołnierzy. Czerwona Gwardia składała się głównie z ochotników, podczas gdy Biała głównie z poborowych (wolontariuszy było od 11 do 15 tysięcy)[37]. Czerwoni zyskali wsparcie od 7 do 10 tysięcy zrewolucjonizowanych Rosjan będących dawnymi żołnierzami armii Imperium stacjonującymi na obszarze Finlandii[38]. Białych Finów – oprócz Niemców – podczas wojny wsparł też Legion Polski w Finlandii, składający się z ponad 1,7 tys. Polaków z armii carskiej pod dowództwem rtm. Stanisława Bogusławskiego. Szwedzcy ochotnicy skupieni byli w Brygadzie Szwedzkiej, liczącej około 550 żołnierzy.

Ofensywa Czerwonych i interwencja Niemiec

28 stycznia rozpoczęła się ofensywa Czerwonych, trwająca do połowy marca. Po jej załamaniu Biali podjęli 16 marca przeciwnatarcie w celu zdobycia silnego ośrodka przemysłowego Tampere. Walki o miasto, najkrwawsze podczas całej wojny domowej, trwały do 6 kwietnia, kończąc się całkowitym zwycięstwem Białej Gwardii. Jej straty wyniosły 700-900 zabitych i rannych, w tym 50 jegrów, podczas gdy Czerwonych 1-1,5 tys. zabitych i rannych, ale aż 11-12 tys. wziętych do niewoli. Od tej pory rozpoczął się odwrót sił Czerwonej Gwardii. 29 kwietnia Biali zdobyli Viipuri. Kolejnych 500-800 Czerwonych zostało zabitych i rannych, a 12-15 tys. poszło do niewoli[39].

 Osobny artykuł: Bitwa o Tampere.

Szalę zwycięstwa przesunęła na korzyść Białych interwencja Cesarstwa Niemieckiego zapoczątkowana w marcu 1918 roku. Białych wsparło 14 tysięcy niemieckich żołnierzy, wraz z nimi do Finlandii przybyli fińscy ochotnicy (należy odnotować, że pewna część z nich zdezerterowała i przeszła na stronę Czerwonych). 5 marca oddziały niemieckie z okrętów wylądowały na Wyspach Alandzkich. 3 kwietnia na Półwyspie Hanko została wysadzona 10-tysięczna Dywizja Morza Bałtyckiego gen. Rüdigera von der Goltza, zaś 7 kwietnia 3-tysięczny oddział Brandenstein płk. Otto von Brandensteina(inne języki) pod miastem Loviisa na południowo-wschodnim wybrzeżu Finlandii. Obie formacje uderzyły w kierunku Helsinek, zajmując je 13 kwietnia przy wsparciu niemieckiej floty wojennej. 8 kwietnia Rada Ludowa Czerwonych zbiegła do Viipuri, zaś ostatecznie przeniosła się 25 kwietnia do Piotrogradu. Tymczasem Oddział Brandenstein, rozbudowany do wielkości brygady, 19 kwietnia zaatakował Lahti, przecinając połączenia między wojskami Czerwonej Gwardii na wschodzie i zachodzie kraju. Natomiast Dywizja Morza Bałtyckiego uderzyła na północ, zajmując 21-22 kwietnia Hyvinkää i Riihimäki, zaś 26 kwietnia Hämeenlinna[40].

Zakończenie wojny

2 maja Lahti zostało zdobyte przez Białych[41]. Wielu Czerwonych z kobietami i dziećmi próbowało za wszelką cenę przekroczyć granicę fińsko-rosyjską. Czerwona Gwardia trzymała się jeszcze silnie na obszarze pomiędzy miejscowościami Kouvola i Kotka. Atak Białych doprowadził do ich kapitulacji 5 maja. Wojna zakończyła się 15 maja, kiedy oddziały Białej Gwardii zdobyły Ino na Przesmyku Karelskim, byłą rosyjską bazę artylerii nadbrzeżnej. 16 maja na ulicach Helsinek, do których powrócił fiński Senat, doszło do uroczystej parady zwycięstwa. Łączne straty w fińskiej wojnie domowej wyniosły po stronie Czerwonych ok. 27 tys. ludzi, zaś po stronie Białych ok. 5,1 tys.[42][43]

Po ogłoszeniu rozejmu przez Niemcy 11 listopada, w wyniku czego zostały wstrzymane działania wojenne na froncie zachodnim I wojny światowej, wojska niemieckie 16 grudnia wycofały się z Helsinek. Był to ostatni akord związany z fińską wojną domową. Finlandia została stopniowo zunifikowana przez umiarkowane siły polityczne wywodzące się od lewej do prawej strony sceny politycznej[42].

Powojenny terror

Biali po zwycięstwie nad Czerwonymi rozpętali falę białego terroru wymierzonego w Czerwonych. Biali i wojska niemieckie osadziły 80 tysięcy osób (w tym 5 tysięcy kobiet, 1500 dzieci i 8000 Rosjan) w obozach. Część osób opuściła je później, duża część zmarła jednak w trakcie pobytu w nich lub została stracona. Do wysokiej śmiertelności w obozach przyczynił się niedobór żywności oraz kary, jakim byli poddawani osadzeni[44]. Późniejsze badania wykazały, że w wyniku białego terroru zostało osadzonych w obozach wiele osób niezwiązanych z Czerwonymi[45]. Ostatni więźniowie opuścili obozy w 1927 roku. Byli więźniowie, którzy przeżyli (11 600 osób), otrzymali w 1973 roku odszkodowania za lata niewoli. Propaganda aż do lat 50. przedstawiała przebieg wojny sympatyzując ze stroną Białych[46]. Biały terror przyniósł odwrotny skutek do zamierzonego i spowodował długotrwałe i stosunkowo wysokie poparcie idei lewicowych (w tym komunizmu) przez większą część Finów[47].

Przypisy

  1. ↑ Upton 1980, s. 62–144, Apunen 1987, s. 47–404, Haapala 1995, s. 11–13, 152–156, Klinge 1997, s. 483–524, Meinander 2012, s. 7–47
  2. ↑ Upton 1980, s. 62–144, Apunen 1987, s. 47–404, Haapala 1995, s. 11–13, 152–156, Pipes 1996, s. 113–149, Klinge 1997, s. 483–524, Lackman 2000, s. 54–64, Lackman 2009, s. 48–57, Meinander 2012, s. 7–47
  3. ↑ Upton 1980, s. 13–15, 30–32, Alapuro 1988, s. 110–114, 150–196, Haapala 1995, s. 20–27, 230–232, Klinge 1997, s. 483–524, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, Lackman 2000, Jutikkala & Pirinen 2003, s. 397, Jussila 2007, s. 81–150, 264–282, Soikkanen 2008, s. 45–94, Lackman 2009, pp. 48–57, Ahlbäck 2014, s. 254–293, Haapala 2014, s. 21–50, Lackman 2014, s. 216–250
  4. ↑ Apunen 1987, s. 73–133, Alapuro 1988, s. 29–35, 40–51, Haapala 1995, s. 49–69, 90–97, Kalela 2008a, s. 15–30, Kalela 2008b, s. 31–44, Engman 2009, s. 9–43, Haapala 2014, s. 21–50
  5. ↑ Apunen 1987, s. 73–133, Alapuro 1988, s. 19–39, 85–100, Haapala 1995, s. 40–46, Kalela 2008a, s. 15–30, Kalela 2008b, s. 31–4
  6. ↑ Apunen 1987, s. 73–133, Haapala 1995, s. 49–69, 245–250, Klinge 1997, s. 250–288, 416–449, Kalela 2008a, s. 15–30, Kalela 2008b, s. 31–44, Haapala 2014, s. 21–50
  7. ↑ Apunen 1987, s. 242–250, Alapuro 1988, s. 85–127, 150–151, Haapala 1992, s. 227–249, Haapala 1995, s. 49–77, 218–225, Klinge 1997, s. 289–309, 416–449, Vares 1998, s. 38–55, Olkkonen 2003, s. 517–521, Kalela 2008a, s. 15–30, Kalela 2008b, s. 31–44, Tikka 2009, s. 12–75, Haapala & Tikka 2013, s. 72–84, Haapala 2014, s. 21–50
  8. ↑ Haapala 1995, s. 62–69, 90–97, Klinge 1997, s. 250–288, 428–439, Nygård 2003, s. 553–565, Kalela 2008a, s. 15–30, Payne 2011, s. 25–32, Haapala 2014, s. 21–50
  9. ↑ Apunen 1987, s. 242–250, Alapuro 1988, s. 85–100, 101–127, 150–151, Alapuro 1992, s. 251–267, Haapala 1995, s. 230–232, Klinge 1997, s. 450–482, Vares 1998, s. 62–78, Jutikkala & Pirinen 2003, s. 372–373, 377
  10. ↑ Upton 1980, s. 51–54, Ylikangas 1986, s. 163–164, Pipes 1996, s. 75–97, Jussila 2007, s. 230–243
  11. ↑ Alapuro 1988, s. 85–132, Haapala 1995, s. 56–59, 142–147
  12. ↑ Kirby 2006, s. 150
  13. ↑ Haapala 1995, s. 221, 232–235, Haapala 2008, s. 255–261
  14. ↑ Upton 1980, s. 95–98, 109–114, Haapala 1995, s. 155–159, 197, 203–225
  15. ↑ Upton 1980, s. 95–98, 109–114, Ylikangas 1986, s. 163–172, Alapuro 1988, s. 163–164, 192, Haapala 1995, s. 155–159, 203–225
  16. ↑ Upton 1980, s. 163–194, Alapuro 1988, s. 158–162, 195–196, Keränen et al. 1992, s. 35, 37, 39, 40, 50, 52
  17. ↑ Upton 1980, s. 163–194, Alapuro 1988, s. 158–162, 195–196, Keränen et al. 1992, pp. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala 1995, s. 229–245, Klinge 1997, s. 487–524, Kalela 2008b, s. 31–44, Kalela 2008c, s. 95–109, Siltala 2014, s. 51–89
  18. ↑ Keränen et al. 1992, s. 50, Haapala 1995, s. 229–245, Klinge 1997, s. 502–524, Kalela 2008b, s. 31–44, Kalela 2008c, s. 95–109, Jyränki 2014, s. 18–38
  19. ↑ Upton 1980, s. 163–194, Kettunen 1986, s. 9–89, Alapuro 1988, s. 158–162, 195–196, Alapuro 1992, s. 251–267, Keränen et al. 1992, s. 35, 37, 39, 40, 50, 52, Haapala 1995, s. 229–245, Klinge 1997, s. 502–524, Haapala 2008, s. 255–261, Kalela 2008b, s. 31–44, Kalela 2008c, s. 95–109, Siltala 2014, s. 51–89
  20. ↑ Upton 1980, s. 195–230 Alapuro 1988, s. 151–167, Manninen 1993c, Haapala 1995, s. 237–243, Hoppu 2009b, s. 112–143, Haapala & Tikka 2013, s. 72–84
  21. ↑ Keränen et al. 1992, s. 36, Pipes 1996, s. 113–149, Lackman 2000, s. 86–95, Lackman 2009, s. 48–57
  22. ↑ Upton 1980, s. 264–342, Keränen et al. 1992, s. 66–67, Haapala 1995, s. 235–243
  23. ↑ Upton 1980, s. 264–342, 383–466, Keränen et al. 1992, s. 59, 62–63, 66, 68, 70, Manninen 1993b, s. 96–177, Manninen 1993b, s. 393–395
  24. ↑ Upton 1980, s. 264–342, Ketola 1987, s. 368–384, Rinta-Tassi 1989, s. 83–161, Keränen et al. 1992, s. 70, Siltala 2014, s. 51–89
  25. ↑ Manninen* 1993a, s. 324–343, Manninen* 1993b, s. 393–395, Jussila 2007, s. 282–291
  26. ↑ Upton 1980, s. 317–342, Alapuro 1988, s. 151–171
  27. ↑ Alapuro 1988, s. 89–100, Haapala 1995, s. 49–73, 156–159, 243–245, Klinge 1997, s. 483–524, Jussila 2007, s. 9–10, 181–182, 203–204, 264–276, Kalela 2008a, s. 15–30, Kuisma 2010, s. 13–81, Meinander 2010, s. 108–173, Ahlbäck 2014, s. 254–293, Haapala 2014, s. 21–50, Lackman 2014, s. 216–250, Siltala 2014, s. 51–89
  28. ↑ Keränen 1992, s. 73, Haapala 1995, s. 236
  29. ↑ Upton 1980, s. 343–382, Alapuro 1988, s. 189–192, Keränen et al. 1992, s. 78, Manninen 1993c, Jutikkala 1995, s. 11–20
  30. ↑ Upton 1980, s. 343–382, Keränen et al. 1992, s. 79, Pietiäinen 1992, s. 252–403, Jussila 2007, s. 183–197
  31. ↑ Upton 1980, s. 390–500, Manninen* 1993c, s. 398–432, Hoppu 2009a, s. 92–111, Siltala 2014, s. 51–89, Tikka 2014, s. 90–118
  32. ↑ Upton 1981, s. 262–265, Pietiäinen 1992, s. 252–403, Manninen 1995, s. 21–32
  33. ↑ Rinta-Tassi 1986, s. 417–429, Keränen et al. 1992, s. 102, Piilonen 1993, s. 486–627, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, s. 108, Suodenjoki 2009a, s. 246–269, Payne 2011, s. 25–32, Siltala 2014, s. 51–89
  34. ↑ Upton 1980, s. 390–500, Lappalainen 1981a, s. 15–65, Keränen et al. 1992, s. 80–87, Manninen* 1993c, s. 398–432
  35. ↑ Upton 1981, s. 62–68, Vares 1998, s. 38–46, 56–115, Vares 2009, s. 376–394
  36. ↑ Piilonen 1993, s. 486–627
  37. ↑ Hämäläinen 1974, s. 117–125, Lappalainen 1981a, s. 154–176, Haapala 1993, Manninen 1993b, s. 96–177, Haapala 1995, s. 123–127, Manninen 1995, s. 21–32, Vares 1998, s. 85–106, Haapala 2014, s. 21–50, Lintunen 2014, s. 201–229, Tikka 2014, s. 90–118
  38. ↑ Arimo 1991, s. 19–24, Manninen 1993a, s. 24–93, Manninen 1993b, s. 96–177, Upton 1981, s. 107, 267–273, 377–391
  39. ↑ Upton 1981, s. 317–368, Ahto 1993, s. 180–445, Ylikangas 1993a, s. 103–295, 429–443, Aunesluoma & Häikiö 1995, s. 92–97, Hoppu 2008b, pp. 96–161, Tikka 2014, s. 90–118
  40. ↑ Upton 1981, s. 62–144, Keränen et al. 1992, s. 108, Lackman 2009, s. 48–57, Roselius 2014, s. 119–155
  41. ↑ Keränen et al. 1992, s. 123–137
  42. ↑ a b Keränen et al. 1992, s. 123–137, Jussila 2007, s. 190–191, Kolbe & Nyström 2008, s. 144–155
  43. ↑ National Archive
  44. ↑ Paavolainen 1971, Manninen 1992–1993, Eerola & Eerola 1998, s. 114, 121, 123, Westerlund 2004a, s. 115–150, Linnanmäki 2005, Suodenjoki 2009b, s. 335–355
  45. ↑ Paavolainen 1971, Kekkonen 1991, Keränen et al. 1992, s. 140, 142, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, s. 112, Tikka 2006, s. 161–178, Suodenjoki 2009b, s. 335–355, Haapala & Tikka 2013, s. 72–84, Jyränki 2014, s. 177–188, Pekkalainen 2014, s. 84–244, Tikka 2014, s. 90–118
  46. ↑ von Bagh 2007, s. 15–55, Varpio 2009, s. 441–463, Tepora 2014, s. 390–400
  47. ↑ Upton 1973, s. 105–142, Upton 1981, s. 447–481, Jussila, Hentilä & Nevakivi 1999, s. 112, Suodenjoki 2009b, s. 335–355, Saarela 2014, s. 331–363

Bibliografia

  • Risto Alapuro, State and Revolution in Finland, Berkeley: University of California Press, 1988, ISBN 0-520-05813-5, OCLC 15221692.
  • Haapala, Pertti; Tikka, Marko (2013), Revolution, Civil War and Terror in Finland in 1918. w: Gerwarth Robert & Horne John (eds.) War in Peace. Paramilitary Violence in Europe after the Great War, s. 72–84, Oxford: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-968605-6
  • Haapala, Pertti (2014), The Expected and Non-Expected Roots of Chaos: Preconditions of the Finnish Civil War. In: Tepora, T. & Roselius, A. (eds.) The Finnish Civil War 1918. History, Memory, Legacy, pp. 21–50, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-24366-8
  • Hämäläinen, Pekka (1974), Revolution, Civil War, and Ethnic Relations: The Case of Finland. Journal of Baltic Studies, Vol. 5 Issue 2, pp 117–125.
  • Jussila, Osmo; Hentilä, Seppo; Nevakivi, Jukka (1999), From Grand Duchy to a Modern State: A Political History of Finland since 1809, C. Hurst & Co, ISBN 1-85065-528-6
  • Jutikkala, Eino; Pirinen, Kauko (2003), A History of Finland, WSOY, ISBN 951-0-27911-0
  • Kirby, David (2006), A Concise History of Finland, Cambridge University Press, ISBN 0-521-83225-X.
  • Lintunen, Tiina (2014), Women at War. In: Tepora, T. & Roselius, A. (eds.) The Finnish Civil War 1918. History, Memory, Legacy, pp. 201–229, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-24366-8
  • Stanley G Payne, Civil War in Europe, 1905–1949, New York: Cambridge University Press, 2011, ISBN 978-1-107-64815-9, OCLC 697612722.
  • Pipes, Richard (1996), A Concise History of the Russian Revolution, New York: Vintage, ISBN 0-679-74544-0
  • Roselius, Aapo (2014), Holy War: Finnish Irredentist Campaigns in the aftermath of the Civil War. w: Tepora, T. & Roselius, A. (eds.) The Finnish Civil War 1918. History, Memory, Legacy, s. 119–155, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-24366-8
  • Saarela, Tauno (2014), To Commemorate or Not: The Finnish Labor Movement and the Memory of the Civil War in the Interwar Period. In: Tepora, T. & Roselius, A. (eds.) The Finnish Civil War 1918. History, Memory, Legacy, s. 331–363, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-24366-8
  • Siltala, Juha (2014), Being absorded into an Unintended War. w: Tepora, T. & Roselius, A. (eds.) The Finnish Civil War 1918. History, Memory, Legacy, s. 51–89, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-24366-8
  • Tikka, Marko (2014), Warfare & Terror in 1918. w: Tepora, T. & Roselius, A. (eds.) The Finnish Civil War 1918. History, Memory, Legacy, s. 90–118, Leiden: Brill, ISBN 978-90-04-24366-8
  • Alapuro, Risto (1992), Valta ja valtio – miksi vallasta tuli ongelma 1900-luvun vaihteessa. w: Haapala, P. (ed.): Talous, valta ja valtio. Tutkimuksia 1800-luvun Suomesta, s. 251–267, Tampere: Vastapaino, ISBN 951-9066-53-5
  • Haapala, Pertti (1992), Työväenluokan synty. w: Haapala, P. (ed.): Talous, valta ja valtio. Tutkimuksia 1800-luvun Suomesta, s. 227–249, Tampere: Vastapaino, ISBN 951-9066-53-5
  • Haapala, Pertti (1993), Luokkasota, Historiallinen Aikakauskirja 2/1993
  • Haapala, Pertti (1995), Kun yhteiskunta hajosi, Suomi 1914–1920, Helsinki: Edita, ISBN 951-37-1532-9
  • Haapala, Pertti (2008), Monta totuutta. w: Hoppu, T., Haapala, P., Antila, K., Honkasalo, M., Lind, M., Liuttunen, A., Saloniemi, M-R. (eds.): Tampere 1918, s. 255–261, Tampere: Tampereen museot, ISBN 978-951-609-369-0
  • Haapala, Pertti (2009a), Yhteiskunnallinen kompromissi. In: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.) Sisällissodan pikkujättiläinen, s. 395–404, Helsinki: WSOY, ISBN 978-951-0-35452-0
  • Haapala, Pertti (2009b), Kun kansankirkko hajosi. In: Huhta, I. (ed.) Sisällissota 1918 ja kirkko, pp. 17–23, Helsinki: Suomen Kirkkohistoriallinen seura, ISBN 978-952-5031-55-3
  • Sisällissota 1918 ja kirkko, Ilkka Huhta, Helsinki: Suomen Kirkkohistoriallinen seura, 2009, ISBN 978-952-5031-55-3, OCLC 464740904.
  • Kalela, Jorma (2008a), Miten Suomi syntyi?. w: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, s. 15–30, Helsinki: Edita, ISBN 978-951-37-5321-4
  • Kalela, Jorma (2008b), Yhteiskunnallinen kysymys ja porvarillinen reformismi. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, pp. 31–44, Helsinki: Edita, ISBN 978-951-37-5321-4
  • Kalela, Jorma (2008c),' 'Suomi ja eurooppalainen vallankumousvaihe. In: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.) Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, pp. 95–109, Helsinki: Edita, ISBN 978-951-37-5321-4
  • Jukka Kekkonen, Laillisuuden haaksirikko, rikosoikeudenkäyttö Suomessa vuonna 1918, Helsinki: Lakimiesliiton kustannus, 1991, ISBN 951-640-547-9, OCLC 29391125.
  • Eino Ketola, Kansalliseen kansanvaltaan. Suomen itsenäisyys, sosiaalidemokraatit ja Venäjän vallankumous 1917, Helsinki: Tammi, 1987, ISBN 978-951-30-6728-1, OCLC 18588804.
  • Herman Lindqvist, Ruotsin historia, jääkaudesta tulevaisuuteen, Seppo Hyrkäs, Helsinki: WSOY, 2003, ISBN 951-0-28329-0, OCLC 186124657.
  • Linnanmäki, Eila (2005), Espanjantauti Suomessa. Influenssaepidemia 1918–1920, Helsinki: Suomen Kirjallisuuden seura, ISBN 978-951-74-6716-2
  • Manninen, Ohto (1993a), Sodanjohto ja strategia. w: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, s. 24–93, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-37-0728-8
  • Manninen, Ohto (1993b), Taistelevat osapuolet. w: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, s. 96–177, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-37-0728-8
  • Manninen*, Turo (1993a), Työväenkaartien kehitys maaliskuusta marraskuuhun 1917. w: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, I Irti Venäjästä, s. 324–343, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-37-0727-X
  • Manninen*, Turo (1993b), Kaartit vastakkain. w: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, I Irti Venäjästä. 346–395, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-37-0727-X
  • Manninen*, Turo (1993c), Tie sotaan. w: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, I Irti Venäjästä, s. 398–432, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-37-0727-X
  • Heikki Muilu, Venäjän sotilaat valkoisessa Suomessa, wyd. 1. p, Jyväskylä: Atena, 2010, ISBN 978-951-796-624-5, OCLC 618338515.
  • Pekkalainen, Tuulikki (2014), Lapset sodasssa 1918, Helsinki: Tammi, ISBN 978-951-31-6939-8
  • Pietiäinen, Jukka-Pekka (1992), Suomen ulkopolitiikan alku. w: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, III Katse tulevaisuuteen, s. 2s–403, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-37-0729-6
  • Piilonen, Juhani (1992), Kansallisen eheytyksen ensi askeleet. w: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, III Katse tulevaisuuteen, s. 228–249, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-37-0729-6
  • Piilonen, Juhani (1993), Rintamien selustassa. w: Manninen, O. (ed.) Itsenäistymisen vuodet 1917–1920, II Taistelu vallasta, s. 486–627, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-37-0728-8
  • Rautkallio, Hannu (1977), Kaupantekoa Suomen itsenäisyydellä. Saksan sodan päämäärät Suomessa 1917–1918, Helsinki: WSOY, ISBN 978-951-0-08492-2
  • Rinta-Tassi, Osmo (1986), Kansanvaltuuskunta Punaisen Suomen hallituksena, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-860-079-1
  • Rinta-Tassi, Osmo (1989), Lokakuun vallankumous ja Suomen itsenäistyminen. w: Numminen J. et al. (eds.) Lenin ja Suomi II, pp. 83–161, Helsinki: Valtion painatuskeskus, ISBN 951-860-402-9
  • Roselius, Aapo (2004), Saksalaisten henkilötappiot Suomessa vuonna 1918. w: Westerlund, L. (ed.) otaoloissa vuosina 1914–1922 surmansa saaneet, VNJK 10/2004, pp. 165–176, ISBN 952-5354-52-0.
  • Roselius, Aapo (2006),Amatöörien sota. Rintamataisteluiden henkilötappiot Suomen sisällissodassa 1918. VNJK 1/2006, ISBN 952-5354-92-X.
  • Saarikoski, Vesa (2008), Yhteiskunnan modernisoituminen. w: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.): Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, s. 115(113)–131, ISBN 978-951-37-5321-4.
  • Soikkanen, Timo (2008), Taistelu autonomiasta. w: Pernaa, V. & Niemi, K. Mari (eds.): Suomalaisen yhteiskunnan poliittinen historia, s. 45–94, ISBN 978-951-37-5321-4.
  • Suodenjoki, Sami (2009a), Siviilihallinto. w: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.): Sisällissodan pikkujättiläinen, s. 246–269. ISBN 978-951-0-35452-0.
  • Suodenjoki, Sami (2009b), Vankileirit. w: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.): Sisällissodan pikkujättiläinen, s. 335–355. ISBN 978-951-0-35452-0.
  • Tikka, Marko (2006), Terrorin aika. Suomen levottomat vuodet 1917–1921, Jyväskylä: Gummerus, ISBN 951-20-7051-0
  • Tikka, Marko (2009), Kun kansa leikki kuningasta. Suomen suuri lakko 1905. Suomen Kirjallisuuden Seura 1247, ISBN 978-952-222-141-4.
  • Uola, Mikko (1998), Seinää vasten vain; poliittisen väkivallan motiivit Suomessa 1917–1918, Helsinki: Otava, ISBN 978-951-11-5440-2
  • Upton, Anthony F. (1980), Vallankumous Suomessa 1917–1918, I, Jyväskylä: Gummerus, ISBN 951-26-1828-1
  • Upton, Anthony F. (1981), Vallankumous Suomessa 1917–1918, II, Jyväskylä: Gummerus, ISBN 951-26-2022-7
  • Vares, Vesa (1998), Kuninkaantekijät. Suomalainen monarkia 1917–1919, myytti ja todellisuus, Juva: WSOY, ISBN 951-0-23228-9
  • Vares, Vesa (2009), Kuningashankkeesta tasavallan syntyyn. w: Haapala, P. & Hoppu, T. (eds.): Sisällissodan pikkujättiläinen, s. 376–394. ISBN 978-951-0-35452-0.

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wojna_domowa_w_Finlandii&oldid=74685413”