Tekst źródłowy strony Jan Długosz (taternik)

{{Biogram infobox
 |imię i nazwisko           = Jan Długosz
 |grafika                   = 
 |opis grafiki              = 
 |alt grafiki               = 
 |data urodzenia            = [[12 lipca]] [[1929]]
 |miejsce urodzenia         = [[Warszawa]]
 |data śmierci              = [[2 lipca]] [[1962]]
 |miejsce śmierci           = upadek z grani [[Zadni Kościelec|Zadniego Kościelca]]
 |miejsce spoczynku         = [[Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku]]
 |zawód                     = [[Taternictwo|taternik]]<br />[[alpinizm|alpinista]]
 |odznaczenia               = 
 |commons                   = 
}}
'''Jan Długosz''' (ur. [[12 lipca]] [[1929]] w Warszawie, zm. [[2 lipca]] [[1962]] w [[Tatry|Tatrach]]) – polski [[Taternictwo|taternik]], [[alpinista]] i [[pisarz|literat]].

== Życiorys ==
[[Plik:Slovakia High Tatras C32.JPG|thumb|Tablica upamiętniająca Jana Długosza na [[Tatrzański Cmentarz Symboliczny|Symbolicznym Cmentarzu Ofiar Tatr pod Osterwą]]]]
Jeden z najwybitniejszych polskich [[wspinaczka|wspinaczy]], trwale związany ze środowiskiem krakowskim (od młodości mieszkał w Krakowie). Lista wytyczonych przez niego nowych dróg i pierwszych przejść jest dość długa, ale znaczenie jego wspinaczek polega przede wszystkim na spowodowaniu przełomu jakościowego w świadomości polskich taterników.

Jan Długosz zginął 2 lipca 1962 wskutek upadku z grani [[Zadni Kościelec|Zadniego Kościelca]] w [[Tatry Wysokie|Tatrach Wysokich]], kiedy kontrolował kursy wspinaczkowe na łatwej drodze. Był to kurs dla żołnierzy powietrznodesantowców (z 16-tki Kraków). Przechodził z rejonu ćwiczeń drugiej kompanii do rejonu trzeciej.

Pochowany został na [[Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku|Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku]] (sektor P-III-50 i 51)<ref>{{Cytuj |tytuł = Cmentarz na Pęksowym Brzysku w Zakopanem - wyszukiwarka osób pochowanych |data dostępu = 2021-12-17 |opublikowany = zakopane-parafia.grobonet.com |url = https://zakopane-parafia.grobonet.com/grobonet/start.php?id=detale&idg=560&inni=0&cinki=2}}</ref>. Pomysłodawcą nagrobka był partner od liny, architekt z zawodu – [[Jerzy Pilitowski]], który zdecydował, by zamiast pomnika w miejscu pochówku postawić ważący ponad trzy tony kamień, pochodzący z moreny [[Morskie Oko|Morskiego Oka]] – miejsca, w którym zwykł odpoczywać po wspinaczce. Po ustawieniu tego głazu przez kilka dni górale w odświętnych strojach pełnili przy nim wartę.

== Osiągnięcia wspinaczkowe ==
Do jego najwybitniejszych osiągnięć tatrzańskich należą: pierwsze wejście lewą stroną północno-wschodniej ściany [[Kazalnica Mięguszowiecka|Kazalnicy Mięguszowieckiej]] (19–21 lipca 1955 r., z [[Czesław Momatiuk|Czesławem Momatiukiem]]) i pierwsze wejście środkiem wschodniej [[ściana (geomorfologia)|ściany]] [[Mnich (Tatry)|Mnicha]] (12–13 października 1955 r., tzw. ''[[Wariant R|Wariantem R]]'', z [[Andrzej Pietsch|Andrzejem Pietschem]]). Zimą nowej taktyki i rozmachu wymagało dokonane przez Długosza pierwsze zimowe wejście północno-wschodnią ścianą Kazalnicy (6–8 marca 1957 r., z Czesławem Momatiukiem, Andrzejem Pietschem i [[Marian Własiński|Marianem Własińskim]]), poprzedzone pierwszym kompletnym zimowym przejściem najdłuższej formacji ścianowej Tatr Polskich, filara [[Mięguszowiecki Szczyt|Mięguszowieckiego Szczytu Wielkiego]] (28–31 marca 1956 r., z Andrzejem Pietschem), dokonanym bez przerw.

Dodatkowe znaczenie miało to, że w trakcie tych przejść Długosz i partnerzy (zwłaszcza Momatiuk) wprowadzali w Tatry nowatorskie techniki i taktykę, uznawane czasem za kontrowersyjne, lecz wówczas niezbędne dla postępu. Osadzali [[Spit (wspinaczka)|nity]] (kilkanaście na Kazalnicy oraz wywiercili 3 otwory na nity w gładkiej płycie na Mnichu latem 1955 r. – później już tej techniki Długosz zaniechał), stosowali słynne [[hak (wspinaczka)|haki specjalne]], tzw. „jedynki” (znane od 1955 r. także w słowackiej części Tatr, ale opatentowane wiele lat potem na Zachodzie przez strony trzecie), zaś zimą 1957 r. na Kazalnicy zastosowali [[poręczowanie]].

Długosz wspinał się także w [[Alpy|Alpach]] (1957, 1960, 1961), [[Kaukaz (łańcuch górski)|Kaukazie]] (1958, 1959) oraz w [[Piryn|Pirinie]] (zimą 1958). Przełomem w skali kraju oraz postrzegania możliwości polskich wspinaczy przez nacje alpejskie było 7. powtórzenie zachodniej ściany [[Aiguille du Dru|Petit Dru]] (z Momatiukiem i [[Stanisław Biel (alpinista)|Stanisławem Bielem]] w dniach 31 lipca – 2 sierpnia 1957 r.) – ściany, która wśród alpinistów ma rangę wręcz symboliczną. Jeszcze szerszym echem zagranicznym odbił się udział Długosza w pierwszym przejściu środkowego [[filar Frêney|filara Frêney]] w południowych urwiskach [[Mont Blanc]] (27–29 sierpnia 1961 r.) w zespole z Brytyjczykami [[Chris Bonington|Christianem Boningtonem]], [[Ian Clough|Ianem Cloughem]] i [[Don Whillans]]em. Filar ten przedtem odparł ataki najlepszych alpinistów francuskich i włoskich i był areną bardzo głośnej tragedii – fakt, że w ostatecznym rozwiązaniu tak trudnego i skupiającego uwagę mediów alpejskiego problemu uczestniczył Polak, zdarzył się po raz pierwszy w historii polskiego [[alpinizm]]u i ośmielił Polaków do atakowania pierwszorzędnych problemów w Alpach i górach wyższych.

== Udział w życiu społecznym ==
[[Plik:Grób Jana Długosza - Pęksowy Brzyzek National Cemetery in Zakopane.jpg|thumb|Grób Jana Długosza]]
W środowisku wspinaczkowym nosił popularne przezwisko ''Palant'', które z czasem (o ile pisane wielką literą) nabrało wręcz charyzmatycznego wydźwięku, a Długosz stał się jedną z najbardziej legendarnych postaci taternickich w historii (obok poprzedników tej miary co [[Mieczysław Świerz]], [[Wincenty Birkenmajer]] czy [[Wiesław Stanisławski]]).

Znaczenie miała też jego obfita publicystyka alpinistyczna w prasie fachowej i przede wszystkim w prasie popularnej – co Długosz robił na nieznaną dotąd w kraju skalę (zwłaszcza w warunkach powojennych). Był w pewnym sensie pierwszym w Polsce alpinistą-zawodowcem, który uczynił ze wspinania i jego popularyzacji swój „pełny etat”.

Udzielał się organizacyjnie w życiu [[Klub Wysokogórski|Klubu Wysokogórskiego]], szkoleniach, był też [[Ratownictwo górskie|ratownikiem górskim]] (ratownictwu i wypadkom w górach poświęcił m.in. bardzo znane opowiadanie pt. ''Kto woła pomocy'', I publ. 1958). Stał się jednym z głównych prekursorów i kierowników wspinaczkowych szkoleń żołnierzy (w trakcie kontroli takiego szkolenia zginął). Mawiano też, że był ostatnim z pokolenia wspinaczy, którzy chodzenie po górach w pełni łączyli ze zżyciem się z góralami i ich pasterskim obyczajem – starzy górale uważali go w pełni za swojego (a po jego śmierci nad jego grobem zaciągnęli honorową wartę). W jednym z opowiadań Długosz umieścił długie cytaty pisane gwarą (''W dymie watry'', znane było ze słyszenia jeszcze za jego życia, opublikowane zostało dopiero w 1994 r.).

Był wielkim indywidualistą. Miał tendencje do popadania w konflikty, także z Klubem Wysokogórskim. Został dwukrotnie zawieszony w prawach członka Klubu za samotne wspinaczki. Mimo swego uporu i charyzmy doceniany był jednak wielokrotnie, czego wyrazem była powierzona mu przez władze klubowe funkcja przewodniczącego Komisji Sportowej, którą pełnił jako członek Zarządu Głównego Klubu Wysokogórskiego w latach 1956–1958.

Długosz miał również długofalowy pozawspinaczkowy wpływ na środowisko taternickie poprzez piosenki (zarówno te układane, jak i przynoszone od Słowaków), happeningi, opowieści, styl zachowań oraz otwarcie na środowisko filmowe i kabaretowe (od 1956 r. przez kilka lat współpracował z „[[Piwnica pod Baranami|Piwnicą pod Baranami]]”, wprowadzony tam przez przyjaciela i partnera wczesnych wspinaczek Jerzego Pilitowskiego).

Był autorem scenariusza filmu dokumentalnego pt. ''[[Zamarła Turnia (film)|Zamarła Turnia]]'', ukończonego już po jego śmierci (reż. [[Sergiusz Sprudin]], 1962), przedtem grał też główną rolę (wraz z Pilitowskim) w mniej znanym filmie taternickim [[Bronisław Pindelski|Bronisława Pindelskiego]] pt. ''[[Na Śnieżnej Grani]]'' (1954).

Śmierć Długosza była szokiem w środowisku wspinaczkowym i dlatego snuto najróżniejsze domysły na temat jego wypadku. Najczęściej mówiono, że było to zaplanowane samobójstwo – ze względu na nieprzystosowanie społeczne oraz z powodu występujących często w jego utworach wątków fatalistycznych. Najprawdopodobniej jednak przyczyną śmierci było poślizgnięcie lub urwanie stopnia na łatwej, ale eksponowanej [[Grań Kościelców|Grani Kościelców]] – w dniu jego śmierci w Tatrach panowała zła, mglista pogoda i w wielu miejscach zalegał śnieg, który spadł poprzedniej nocy (zjawisko rzadkie, ale występujące w Tatrach latem). Takie warunki atmosferyczne opisane są w książeczce ''Filar Kazalnicy'' [[Janusz Kurczab|Janusza Kurczaba]], można je także potwierdzić w archiwum Oddziału [[Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej|IMGW]] w Krakowie (dane z [[Wysokogórskie Obserwatorium Meteorologiczne IMGW-PIB na Kasprowym Wierchu|obserwatorium na Kasprowym Wierchu]]).

== Lista wspinaczek Długosza ==
* Wykaz ważniejszych wspinaczek Długosza (ok. 60 pozycji) znajduje się w „[[Taternik (czasopismo)|Taterniku]]” nr 3, 1967, s. 114–115 (zob. bibliografia poniżej).

== Bibliografia ==
* 1958 – ''W urwisku zachodniej Dru''. [Rozdział w:] ''Burza nad Alpami'', red. [[Józef Nyka]]. Wyd. „Iskry”, Warszawa 1958 [bez ISBN], seria „Naokoło świata”, s. 20-45, wyd. II 1959, s. 21–46
* 1964 – ''Komin Pokutników'' (zbiór opowiadań alpinistycznych). Wyd. „Iskry”, Warszawa 1964 [bez ISBN], seria ''Naokoło świata'', stron 301 (wstęp [[Jan Alfred Szczepański|Jan A. Szczepański]], s. 5–10), wkładki (bez paginacji): fot. cz.-b., format 20&nbsp;×&nbsp;12,5&nbsp;cm
* 1967 – „Taternik” nr 3, 1967, zeszyt poświęcony Janowi Długoszowi (s. 111–130).

=== Pozycje wydane i wznawiane współcześnie ===
* 1994 – ''Komin Pokutników'' (zbiór opowiadań alpinistycznych), wyd. I pełne, nowe opracowanie na podstawie maszynopisów i materiałów autora, z komentarzem historyczno-edytorskim [[Ewa Dereń|Ewy Dereń]] i [[Grzegorz Głazek|Grzegorza Głazka]]. Wyd. „Text”, Warszawa 1994, ''Utwory zebrane cz. 1'', {{ISBN|83-86144-01-7}}, stron 281 (komentarze od s. 203, z bibliografiami), rysunki ścian, faksymile Długosza, wkładki (bez paginacji): fot. cz.-b., fot. kolor i mapki, format 22,5&nbsp;×&nbsp;16&nbsp;cm
* 1994 – ''Komin Pokutników'' (zbiór opowiadań alpinistycznych), opisane jako wyd. III, poprawione. Wyd. „Prószyński i S-ka”, Warszawa 1994, {{ISBN|83-85661-25-5}}, seria „Obieżyswiat”, s. 254 (zgodne z wersją z 1964, bez wstępu z 1964, s. 253–254 dodano słowniczek), fotografie przedruk. z 1964, format 20&nbsp;×&nbsp;12,5&nbsp;cm
* 1994 – ''Flirt z Czarną Panią'' (zbiór opowiadań tatrzańskich i wspinaczkowych), wyd. I, z komentarzem Ewy Dereń. Wyd. „Text”, Warszawa 1994, [''Utwory zebrane cz. 2''?], {{ISBN|83-86144-05-X}}, stron 94 (komentarze od s. 75), wkładki (bez paginacji): fot. cz.-b. i fot. kolor, format 22,5&nbsp;×&nbsp;16&nbsp;cm
* 1995 – ''Komin Pokutników'' (zbiór opowiadań alpinistycznych), wyd. II pełne z komentarzem historyczno-edytorskim Ewy Dereń i Grzegorza Głazka. Wyd. „Ati”, Kraków 1995, ''Utwory zebrane tom 1'', {{ISBN|83-86219-14-9}}, stron 295 (komentarze od s. 213, z bibliografiami), rysunki, mapki, faksymile, wkładki (bez paginacji): fot. cz.-b., format 20,5&nbsp;×&nbsp;14,5&nbsp;cm
* 1995 – ''Flirt z Czarną Panią'' (zbiór opowiadań tatrzańskich i wspinaczkowych), wyd. II, z komentarzem Ewy Dereń. Wyd. „Ati”, Kraków 1995, ''Utwory zebrane tom 2'', {{ISBN|83-86219-15-7}}, stron 112 (komentarze od s. 91), wkładki (bez paginacji): fot. cz.-b., format 20,5&nbsp;×&nbsp;14,5&nbsp;cm
* 1995 – ''Wywiad z Yeti'' (zbiór opowiadań, piosenek, artykułów, scenariuszy i mniejszych utworów o tematyce okołowspinaczkowej i kabaretowej), wyd. I, z komentarzem Ewy Dereń. Wyd. „Ati”, Kraków 1995, ''Utwory zebrane tom 3'', {{ISBN|83-86219-16-5}}, stron 375 (komentarze od s. 313), wkładki (bez paginacji): fot. cz.-b., format 20,5&nbsp;×&nbsp;14,5&nbsp;cm
* 2008 – ''Komin Pokutników'' (zbiór opowiadań alpinistycznych), wyd. III pełne z komentarzem historycznym i notą edytorską Ewy Dereń. Wyd. „[[Wydawnictwo Iskry|Iskry]]”, Warszawa 2008, {{ISBN|978-83-244-0070-6}}, stron 365 (komentarze od s. 263, z bibliografiami), fot. cz.-b., format 170&nbsp;×&nbsp;245&nbsp;cm

=== Bibliografia zbiorcza Jana Długosza (głównie prasowa) ===
* 1967 – ''Publikacje Jana Długosza'', [w:] „Taternik” nr 3, 1967, s. 130 [ok. 55 pozycji, włącznie z wywiadami]
* 1995 – ''Publikacje Jana Długosza'', [w:] ''Wywiad z Yeti'', s. 369–372 [ok. 65 pozycji, uzupełnienie oraz drobne poprawki listy z „Taternika” 1967]; ''Bibliografia przedmiotowa'' [Długosza], ibidem, s. 373–375 [ok. 30 pozycji, w tym 9 wywiadów i 8 recenzji z epoki]

== Inne źródła ==
* [[Zofia Radwańska-Paryska|Zofia]] i [[Witold Henryk Paryski]]: ''Wielka encyklopedia tatrzańska'', Wydawnictwo Górskie, Poronin 1995, 2004; {{ISBN|83-7104-009-1}}, hasło osobowe ''Jan Długosz'' (s. 216)
** (Istnieje wersja elektroniczna ''WET'' na płycie CD, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999; {{ISBN|83-01-12853-4}}, umieszczona w internecie, zob. Linki zewnętrzne)
* [[Ivan Dieška]] a kolektív: ''Horolezectvo – encyklopédia'', Wydawnictwo „Šport”. Bratysława, 1986 (w języku słowackim); {{ISBN|80-7096-015-9}}, hasło ''Jan Długosz'' (s. 79)

== Linki zewnętrzne ==
* [http://z-ne.pl/t,haslo,921.html Internetowa Wielka encyklopedia tatrzańska], na podstawie: Zofia i Witold H. Paryscy: ''Wielka encyklopedia tatrzańska'', hasło osobowe ''Jan Długosz'' (dostęp 1.02.2010)

{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Długosz, Jan}}

[[Kategoria:Urodzeni w 1929]]
[[Kategoria:Polscy wspinacze]]
[[Kategoria:Polscy twórcy literatury górskiej]]
[[Kategoria:Pochowani na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem]]
[[Kategoria:Członkowie Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Warszawie]] 
[[Kategoria:Zmarli w 1962]]
[[Kategoria:Taternicy]]
[[Kategoria:Zmarli w górach]]