Edmond Halley

Sir Edmund Halley

Portret stworzony przez Thomasa Murraya, ok. 1687 roku
Data i miejsce urodzenia	8 listopada 1656 Haggerstone, Wielka Brytania
Data i miejsce śmierci	14 stycznia 1742 Greenwich, Wielka Brytania
Zawód, zajęcie	astronom i matematyk

{{Biogram infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt grafiki = Nieznane pola: "imię przy narodzeniu" oraz "podpis".

Popiersie Halleya (Królewskie Obserwatorium Astronomiczne w Greenwich)

Edmund Halley (również Edmond Halley) (ur. 8 listopada 1656 w Haggerstone, Shoreditch koło Londynu; zm. 14 stycznia 1742 w Greenwich koło Londynu) – angielski astronom i matematyk. Odkrył ruchy własne gwiazd oraz istnienie eliptycznych orbit kometarnych, przepowiadając powrót komety znanej dziś jako kometa Halleya.

Biografia

Syn Edmunda (lub Edmonda) Halleya, bogatego producenta mydła. W 1673 w wieku 17 lat Edmund Halley wstąpił do Queen's College Oxford. Do 1678 obserwował niebo nad południową półkulą z Wyspy Świętej Heleny, tworząc rejestr 372 gwiazd. Następnie wrócił do Anglii. Do tego czasu nie dostał jeszcze dyplomu ukończenia uczelni. Ostatecznie na wniosek króla Karola II, otrzymał go bez egzaminu końcowego.

W maju 1679 został wysłany do Gdańska przez Roberta Hooke'a, aby zweryfikować kwestionowane przez członków Towarzystwa Królewskiego (Royal Society) obliczenia położenia gwiazd dokonywane bez przyrządów optycznych przez Jana Heweliusza, skądinąd także członka Towarzystwa. Do lipca razem z gdańskim astronomem weryfikował obliczenia przy pomocy swych instrumentów, m.in. kwadranta z lunetami. Po ich zakończeniu Halley wydał niezwykle pomyślny dla Heweliusza wyrok.

Zainteresowanie problemami grawitacji oraz prawami Keplera odnośnie ruchów planet skłoniło go do odwiedzenia w sierpniu 1684 Izaaka Newtona, który przedstawił mu swoje nieupublicznione prace wyjaśniające wątpliwości. Halley przekonał Newtona do napisania pracy Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (1687), po czym sfinansował jej druk.

W 1693 roku w oparciu o zestawienia narodzin i zgonów sporządzone przez wrocławskiego pastora Caspara Neumanna opracował wzorzec obliczania składek emerytalnych dla powstających funduszy ubezpieczeniowych. W swej analizie potraktował Wrocław jako miasto wzorcowe – nie będące portem (który nawiedza większa liczba cudzoziemców) i leżące w spokojnym obszarze kontynentu. Według jego wyliczeń pod koniec XVII wieku miasto miało mieć ok. 34 tys. ludności, z czego mężczyzn w wieku poborowym, między 18 a 56 lat, 9027. Śmiertelność dzieci wynosiła 45% między 1 a 6 rokiem życia. Na podstawie swoich analiz sformułował także wnioski dla rządzących, sugerując zniechęcanie do bezżenności tak poprzez wysokie podatki, jak i przymus służby wojskowej, oraz nawołując władze do wspierania rodzin wielodzietnych, tj. mających powyżej dwojga dzieci. Z kolei pomoc dla biednych polegać miałaby na dostarczaniu miejsc pracy, aby mieli szansę samodzielnego zarobienia na życie. Zaproponowany przez Halleya sposób wyliczania składek w zależności od wieku w niektórych towarzystwach ubezpieczeniowych przetrwał do końca XVIII wieku.

W roku 1693 zastosował rtęć jako ciecz termometryczną w termometrze. W 1720 objął stanowisko Astronoma Królewskiego.

Jego wkład w ówczesną naukę był ogromny. Jak pisze Bill Bryson w swojej książce ("Krótka historia prawie wszystkiego"): "Edmond Halley (...) w ciągu swej (...) kariery był kapitanem statku, kartografem, profesorem geometrii na University of Oxford, (...), astronomem nadworskim, wynalazcą pełnomorskiego dzwonu nurkowego. Pisał autorytatywne teksty na temat magnetyzmu, prądów morskich i ruchów planet, a także o skutkach używania opium. Opracował koncepcję mapy pogody, (...) zaproponował sposób pomiaru Ziemi oraz jej odległość od słońca (...)."

Aby uhonorować jego dokonania i wkład do astronomii, jego nazwiskiem nazwano krater na Księżycu, krater na Marsie oraz kometę (której wprawdzie nie odkrył, lecz jako pierwszy wysunął przypuszczenie, że kometa zaobserwowana w 1682 roku jest tym samym ciałem, które wcześniej widziane było w latach 1456, 1531 i 1607).

Zobacz też

• krater Halleya na Księżycu
• krater Halleya na Marsie

Linki zewnętrzne

• John J. O’Connor; Edmund F. Robertson: Edmond Halley w MacTutor History of Mathematics archive (ang.)
• Halley, Edmond (ang.)