Tekst źródłowy strony Ameryka Południowa

{{Obiekt geograficzny infobox
 |nazwa        = Ameryka Południowa
 |inne nazwy   = 
 |grafika      = South America - Blue Marble orthographic.jpg
 |opis grafiki = Zdjęcie satelitarne Ameryki Południowej
 |państwo      = ''[[Lista państw obu Ameryk|Państwa Ameryki Południowej]]''
 |powierzchnia = 17 840 000 km²
 |miejscowości = ''największe [[Aglomeracja|aglomeracje]]''<ref name="demo13" />:<br>[[São Paulo]], [[Buenos Aires]], [[Rio de Janeiro]], [[Lima]], [[Bogota]], [[Santiago]]
 |wysokość     = '''max''': 6962 m n.p.m., [[Aconcagua]];<br>'''śr.''': 655 m [[n.p.m.]];<br>'''min''': 105 m [[p.p.m.]], [[Laguna del Carbón|Laguna del Carbon]]
 |wydarzenia   = 
 |znane        = 
 |rodzaj       = [[kontynent]]
 |kod mapy     = świat
 |wariant mapy = sat
 |współrzędne  = 10 S, 60 W
 |mapa         = Mapa Hipsometryczna Ameryki Południowej.png
 |opis mapy    = Mapa hipsometryczna Ameryki Południowej
 |commons      = Category:South America
}}
'''Ameryka Południowa''' – [[kontynent]] o powierzchni 17,8 miliona km² leżący na [[Półkula zachodnia|półkuli zachodniej]] oraz w większej części na [[Półkula południowa|półkuli południowej]], a w mniejszej – na [[Półkula północna|półkuli północnej]]. Niekiedy uważana jest również za [[subkontynent]] [[Ameryka|Ameryki]]<ref>{{cytuj książkę |tytuł = South America |url = http://www.bartleby.com/ |wydawca = Columbia University Press |miejsce = New York |data = 6th ed. 2001-6 |seria = The Columbia Encyclopedia}}</ref>.

Amerykę Południową oblewa od wschodu [[Ocean Atlantycki]], a od zachodu [[Ocean Spokojny]]. Od północy, przez [[Przesmyk Panamski]] oraz [[Morze Karaibskie]], kontynent graniczy z [[Ameryka Północna|Ameryką Północną]]. Jego powierzchnię zajmuje 13 państw: [[Argentyna]], [[Boliwia]], [[Brazylia]], [[Chile]], [[Ekwador]], [[Gujana]], [[Kolumbia]], [[Paragwaj]], [[Peru]], [[Surinam]], [[Urugwaj]], [[Wenezuela]], [[Trynidad i Tobago]] oraz pięć [[terytorium zależne|terytoriów zależnych]]: [[Aruba]], [[Bonaire]], [[Curaçao]] należące do [[Holandia|Holandii]], [[Gujana Francuska]] należąca do [[Francja|Francji]] i [[Wielka Brytania|brytyjskie]] [[Falklandy]].

Powierzchnia Ameryki Południowej zajmuje 17&nbsp;840&nbsp;000&nbsp;km² i w 2010 roku zamieszkiwało ją ponad 396 mln osób co stanowiło 5,79% [[Ludność świata|ludności świata]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.wholesomewords.org/missions/greatc.html |tytuł = Population Statistics |język = en |data dostępu = 2012-09-17}}</ref>. Powierzchniowo, wśród kontynentów, Ameryka Południowa zajmuje czwarte miejsce (za [[Azja|Azją]], [[Afryka|Afryką]] oraz [[Ameryka Północna|Ameryką Północną]]). Największym miastem jest mające prawie 20 mln mieszkańców [[São Paulo]].

== Geografia ==
{{Osobny artykuł|Geografia Ameryki Południowej|Geologia Ameryki Południowej}}
[[Plik:Bariloche- Argentina2.jpg|thumb|291x291px|[[Patagonia]] ([[Argentyna]])]]
[[Plik:La Cordillère des Andes.jpg|thumb|253x253px|[[Andy]] są najdłuższym kontynentalnym [[Łańcuch górski|łańcuchem górskim]]]]
[[Plik:South American Jungle SG.jpg|thumb|244x244px|[[Dżungla]] Ameryki Południowej]]
[[Plik:Ameryka Południowa mapa polityczna.png|thumb|303x303px|Mapa polityczna Ameryki Południowej]]

Kontynent na północnym zachodzie jest ograniczony przez [[Darién (przesmyk)|Przesmyk Darién]] wzdłuż granicy kolumbijsko-panamskiej lub, jak twierdzą niektóre źródła, przez [[Kanał Panamski]], który przecina w poprzek [[Przesmyk Panamski]]. [[Geopolityka|Geopolitycznie]] i geograficznie<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Cohen |imię = Saul Bernard |tytuł = North and Middle America rozdz. 5 |url = http://books.google.ca/books?id=QkMD8HKRlgoC&pg=PA141&lpg=PA141&dq=geopolitical+north+america+panama&source=web&ots=UyJR5f_d7X&sig=i9WFQeiLFUP8R0E8B_qJ8tPoeBw&hl=en&sa=X&oi=book_result&resnum=1&ct=result#PPA147,M1 |data = 2003 |seria = Geopolitics of the World System |isbn = 0847699072}}</ref> cała Panama – wraz ze wschodnią częścią Kanału Panamskiego – jest zazwyczaj wymieniana wśród krajów Ameryki Północnej<ref name="autonazwa1">{{cytuj stronę |url = http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#americas |tytuł = Standard Country and Area Codes Classifications (M49) |autor = United Nations Statistics Division |data dostępu = 2011-09-05}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/maps/reference/international/north_america/referencemap_image_view |tytuł = Ameryka Północna |praca = Atlas of Canada |archiwum = https://web.archive.org/web/20061021010223/http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/maps/reference/international/north_america/referencemap_image_view |zarchiwizowano = 2006-10-21 |data dostępu = 2011-09-05}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://education.nationalgeographic.com/education/mapping/outline-map/?map=North_America |tytuł = Atlas Ameryki Północnej |opublikowany = Nathional Geographic |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20110818235710/http://education.nationalgeographic.com/education/mapping/outline-map/?map=North_America |zarchiwizowano = 2011-08-18 |data dostępu = 2011-09-05}}</ref> i [[Ameryka Środkowa|Ameryki Środkowej]]<ref>{{Encyklopedia Britannica |id = place/Panama |tytuł = Panama |data dostępu = 2011-09-05}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pm.html#Geo |tytuł = Geografia: Panama |praca = CIA World Factbook 2008 |język = en |data dostępu = 2011-09-05 |archiwum = https://web.archive.org/web/20181225154224/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pm.html%20#Geo |zarchiwizowano = 2018-12-25}}</ref>. Niemal cały kontynent znajduje się na [[Płyta południowoamerykańska|płycie południowoamerykańskiej]]. Trójkątny kształt Ameryki Południowej sprawia, że ma ona najkrótszą linię brzegową spośród wszystkich kontynentów.

Zwyczajowo do Ameryki Południowej zalicza się również pobliskie wyspy. [[Aruba]], [[Bonaire]], [[Curaçao]], [[Trynidad]], [[Tobago]] oraz [[Dependencje Federalne|dependencje federalne Wenezueli]] znajdują się w północnej części [[Szelf kontynentalny|szelfu kontynentalnego]] Ameryki Południowej i są uważane za część kontynentu. Geopolitycznie kraje wyspowe oraz terytoria zamorskie Karaibów są zaliczane do części subregionu Ameryki Północnej, ponieważ znajdują się w większej odległości od [[Płyta karaibska|płyty karaibskiej]], pomimo tego że [[San Andrés i Providencia]] politycznie stanowią część [[Kolumbia|Kolumbii]], a [[Wyspa Ptasia]] jest kontrolowana przez [[Wenezuela|Wenezuelę]]<ref name="autonazwa1" /><ref>{{cytuj stronę |url = http://education.nationalgeographic.com/education/mapping/outline-map/?map=South_America |tytuł = Atlas Ameryki Południowej |opublikowany = National Geographic |archiwum = https://web.archive.org/web/20111002095931/http://education.nationalgeographic.com/education/mapping/outline-map/?map=South_America |zarchiwizowano = 2011-10-02 |data dostępu = 2011-09-05}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#americas |tytuł = Geographical region and composition (Ameryki) |praca = Unstats |data dostępu = 2011-09-05}}</ref>. Inne wyspy, które są zaliczane do Ameryki Południowej, to [[Galapagos|Wyspy Galapagos]], które należą do [[Ekwador]]u, [[Wyspa Wielkanocna]] (znajdująca się w [[Oceania|Oceanii]]), [[Robinson Crusoe (wyspa)|wyspa Robinson Crusoe]] oraz [[Chiloé (archipelag)|archipelag Chiloé]], które należą do Chile, natomiast [[Ziemia Ognista (archipelag)|Ziemia Ognista]] jest podzielona pomiędzy Chile oraz [[Argentyna|Argentynę]]. Na [[Ocean Atlantycki|Atlantyku]] [[Brazylia]] posiada [[Fernando de Noronha]], [[Trindade i Martim Vaz]] oraz [[Wyspy Świętego Piotra i Pawła]], a [[Brytyjskie terytoria zamorskie|terytorium zamorskie Wielkiej Brytanii]] stanowią [[Falklandy]].

W Ameryce Południowej znajduje się najwyższy [[wodospad]] świata – [[Salto Angel|Salto del Angel]] w Wenezueli, rzeka o największym średnim przepływie (długość jest sprawą kontrowersyjną) – [[Amazonka]] (7,2 mln km²), najdłuższy [[łańcuch górski]] – [[Andy]] (najwyższy szczyt to [[Aconcagua]] – 6962 m n.p.m.), najsuchsze miejsce na Ziemi – [[Atakama|Pustynia Atacama]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0308/feature3/ |tytuł = Najsuchsze miejsce na świecie |nazwisko = Vesilind |imię = Priit J. |opublikowany = National Geographic |data dostępu = 2011-09-05}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://www.extremescience.com/zoom/index.php/driest-desert |tytuł = Najsuchsze miejsce: Pustynia Atacama, Chile |opublikowany = Extreme Science |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20100408024100/http://www.extremescience.com/zoom/index.php/driest-desert |zarchiwizowano = 2010-04-08 |data dostępu = 2011-09-05}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://quest.nasa.gov/challenges/marsanalog/egypt/AtacamaAdAstra.pdf |tytuł = Two dry for life> Atacama Desert and Mars |nazwisko = McKay |imię = Chris |data dostępu = 2011-09-05 |archiwum = https://www.webcitation.org/68Cu1UYk4?url=http://quest.nasa.gov/challenges/marsanalog/egypt/AtacamaAdAstra.pdf |zarchiwizowano = 2012-06-06}}</ref>, największy [[Lasy deszczowe|las deszczowy]] – [[Amazonia]], najwyżej położone jezioro wykorzystywane w celach handlowych – [[Titicaca|jezioro Titicaca]], najwyższy wulkan – [[Ojos del Salado]] (6885 m n.p.m.) oraz najwyższy [[Wulkan czynny|czynny wulkan]] – [[Llullaillaco]], najwyżej położona stolica świata – [[La Paz]] (3600–4100 m n.p.m.), a także, nie biorąc pod uwagę stacji badawczej na [[Antarktyka|Antarktyce]], wysunięty najdalej na południe zamieszkały obszar – [[Puerto Toro]] w Chile.

=== Ukształtowanie terenu ===
Ameryka Południowa ma trójkątny kształt oraz mało zróżnicowaną linię brzegową. Do największych [[Półwysep|półwyspów]] zalicza się: [[Brunswick (półwysep)|Brunswick]] i [[Taitao]], natomiast największe [[Wyspa|wyspy]] to: [[Ziemia Ognista (wyspa)|Ziemia Ognista]], [[Riesco]] oraz [[Santa Inés]].

W Ameryce Południowej przeważają tereny [[Nizina|nizinne]], średnia wysokość kontynentu wynosi 655 m n.p.m. Wzdłuż zachodniego wybrzeża rozciągają się [[Andy]], będące przedłużeniem [[Kordyliery|Kordylierów]] z [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]]. Najwyższym szczytem jest [[Aconcagua]] w [[Argentyna|Argentynie]] (6962 m n.p.m.), a najniżej położonym obszarem – [[Laguna del Carbón|Laguna del Carbon]] (105 m p.p.m.), również znajdująca się na terenie Argentyny.

Najrozleglejsze obszary [[Wyżyna|wyżynne]] Ameryki Południowej to: [[Wyżyna Gujańska]], [[Wyżyna Brazylijska]], [[Wyżyna Patagońska]], natomiast nizinne: [[Nizina Orinoko]], [[Nizina Amazonki]], [[Nizina La Platy]].

Brazylia jest największym krajem kontynentu i zajmuje około połowy jego powierzchni i obejmuje połowę populacji. Pozostałe kraje i terytoria są podzielone pomiędzy trzy regiony: kraje andyjskie, guajańskie i [[stożek południowy]].

Najdalej wysunięte punkty kontynentu na stałym lądzie:

* na północy – [[Przylądek Gallinas]] (12°25′N)
* na południu – [[Froward|Przylądek Froward]] (53°54′S)
* na zachodzie – [[Punta Pariñas|Przylądek Pariñas]] (81°22′W)
* na wschodzie – [[Branco (przylądek)|Przylądek Branco]] (34°47′W)

=== Flora i fauna ===
Ameryka Południowa, dzięki swojej niedostępności dla człowieka oraz dużej rozciągłości południkowej, jest jednym z najbardziej [[Różnorodność biologiczna|biologicznie zróżnicowanych]] kontynentów na Ziemi. Kontynent jest zamieszkiwany przez wiele interesujących i rzadkich zwierząt, takich jak [[Lama andyjska|lama]], [[Eunectes|anakonda]], [[Piraniowate|pirania]], [[Jaguar amerykański|jaguar]], [[Wikunia andyjska|wigoń]] czy [[Tapirowate|tapir]]. Również lasy Amazonii są niezwykle zróżnicowane biologicznie – można tam spotkać znaczną część [[Gatunek (biologia)|gatunków]] występujących na Ziemi. Najczęściej spotykane rośliny użytkowe to: [[ziemniak]]i, [[Tytoń (roślina)|tytoń]], [[Kakaowiec właściwy|kakaowce]] oraz [[ananas]]y.

=== Klimat ===
W Ameryce Południowej występują wszystkie [[Strefa klimatyczna|strefy klimatyczne]], począwszy od [[Klimat równikowy|klimatu równikowego]] na północy kontynentu, poprzez zwrotnikowy, podzwrotnikowy, umiarkowany do subpolarnego na południu kontynentu. Pod względem opadów w Ameryce Południowej są tereny o obfitych opadach ([[Nizina Amazonki]]), ale również pustynne (w [[Andy|Andach]]). Na pustyni Atacama występuje najdłuższy okres bez opadów (300 lat) od [[1670]] do [[1972]]. Również minimalne średnie opady są tam najmniejsze i wynoszą 0,8&nbsp;mm. Maksymalne średnie opady notuje się w Lloro-Choco (Kolumbia) 12&nbsp;717&nbsp;mm<ref>[http://www.ncdc.noaa.gov/oa/climate/globalextremes.html#highpre NCDC: Global Measured Extremes of Temperature and Precipitation<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>.

Na zachodnich stokach [[Regiony fizycznogeograficzne Andów#Andy Patagońskie|Andów Patagońskich]] w [[Chile]] oraz na nizinie pacyficznej w Kolumbii i w środkowym biegu rzeki Magdaleny opady przekraczają nawet 7000&nbsp;mm rocznie. Najbardziej suchymi obszarami są zachodnie stoki w środkowej części Andów (pustynia [[Atakama|Atacama]] poniżej 20&nbsp;mm). Na pustyni Atacama są miejsca, gdzie ostatni deszcz spadł 400 lat temu. W północnej części Chile, w mieście [[Arica]] roczne sumy opadów nie dochodzą do 1&nbsp;mm, a w [[Iquique]] bywają okresy kilkunastoletnie, w których nie spada ani jedna kropla deszczu.

Najwyższą temperaturę powietrza na kontynencie odnotowano 11 grudnia 1905 r. w [[Argentyna|argentyńskim]] mieście [[Rivadavia (Salta)|Rivadavia]] i osiągnęła ona 48,9&nbsp;°C, a najniższą 1 czerwca 1907 r. w [[Sarmiento (miasto)|Sarmiento]], wynoszącą –32,8&nbsp;°C<ref>{{Cytuj stronę |url = http://meteo_tarnowiec.republika.pl/rekordypolska.html |tytuł = Rekordy meteorologiczne Polski i świata. |archiwum = https://web.archive.org/web/20100909001558/http://meteo_tarnowiec.republika.pl/rekordypolska.html |zarchiwizowano = 2010-09-09 |data dostępu = 2011-02-04}}</ref>.

=== System wodny ===
Około 85% powierzchni Ameryki Południowej należy do [[Zlewisko|zlewiska]] [[Ocean Atlantycki|Oceanu Atlantyckiego]]. Największymi rzekami są: [[Amazonka]], [[Parana (rzeka)|Parana]], [[São Francisco]], [[Orinoko]]. Wśród niewielkiej liczby jezior wymienić należy: [[Maracaibo (jezioro)|Maracaibo]], [[Lagoa dos Patos|Patos]], [[Titicaca]].

=== Zasoby naturalne ===
Do głównych zasobów Ameryki Południowej należą: [[złoto]], [[srebro]], [[miedź]], [[Żelazo|rudy żelaza]], [[cyna]] oraz [[ropa naftowa]]. Złoża tych zasobów przyczyniły się do wzrostu przychodów amerykańskich krajów zwłaszcza w czasach wojny lub podczas szybkiego wzrostu ekonomicznego innych państw industrialnych. Jednakże koncentracja gospodarki na eksporcie jednego zasobu często utrudniała rozwój zdywersyfikowanej gospodarki. Zmiany w cenie danego dobra na rynkach międzynarodowych warunkowały rozwój lub spowolnienie gospodarcze krajów amerykańskich, często powodując ich destabilizację polityczną. Inne zasoby mineralne to: [[cynk]], [[ołów]], cyna, [[mangan]], [[wolfram]], [[antymon]], [[boksyt]]y, [[Uran (pierwiastek)|uran]], [[siarka]] oraz [[diament]].

=== Państwa Ameryki Południowej ===
{| class="wikitable sortable" style="font-size:85%"
!Lp.
! Flaga
! Nazwa państwa
! Stolica
! Pełna nazwa państwa
! Język urzędowy
! Powierzchnia<br>(w km²)
! Liczba ludności
! Gęstość zaludnienia<br>(os./km²)
! Waluta
|-
|1
| [[Plik:Flag of Argentina.svg|border|center|50px|flaga Argentyny]]
| [[Argentyna]]
| [[Buenos Aires]]
| Republika Argentyńska
| [[język hiszpański|hiszpański]]
| align="right"| 2&nbsp;780&nbsp;400
| align="right"| 41&nbsp;913&nbsp;584
| align="right"| 15
| [[peso argentyńskie]]
|-
|2
| [[Plik:Flag of Bolivia (state).svg|border|center|50px|flaga Boliwii]]
| [[Boliwia]]
| [[La Paz]]<ref>Siedziba rządu: [[La Paz]] – oficjalna stolica.</ref><br>[[Sucre]]<ref>Konstytucyjna stolica Boliwii: [[Sucre]].</ref>
| Wielonarodowe Państwo Boliwia
| [[język hiszpański|hiszpański]], [[język keczua|keczua]], [[język ajmara|ajmara]]
| align="right"| 1&nbsp;098&nbsp;580
| align="right"| 10&nbsp;775&nbsp;246
| align="right"| 8,4
| [[boliviano]]
|-
|3
| [[Plik:Flag of Brazil.svg|border|center|50px|flaga Brazylii]]
| [[Brazylia]]
| [[Brasília|Brasilia]]
| Federacyjna Republika Brazylii
| [[język portugalski|portugalski]]
| align="right"| 8&nbsp;511&nbsp;965
| align="right"| 211&nbsp;755&nbsp;962
| align="right"| 23,8
| [[real brazylijski]]
|-
|4
| [[Plik:Flag of Chile.svg|border|center|50px|flaga Chile]]
| [[Chile]]
| [[Santiago]]
| Republika Chile
| [[język hiszpański|hiszpański]]
| align="right"| 756&nbsp;950
| align="right"| 16&nbsp;601&nbsp;707
| align="right"| 22
| [[peso chilijskie]]
|-
|5
| [[Plik:Flag of Ecuador.svg|border|center|50px|flaga Ekwadoru]]
| [[Ekwador]]
| [[Quito]]
| Republika Ekwadoru
| [[język hiszpański|hiszpański]]
| align="right"| 283&nbsp;560
| align="right"| 14&nbsp;573&nbsp;101
| align="right"| 49
| [[dolar amerykański]]
|-
|6
| [[Plik:Flag of Guyana.svg|border|center|50px|flaga Gujany]]
| [[Gujana]]
| [[Georgetown]]
| Kooperacyjna Republika Gujany
| [[język angielski|angielski]]
| align="right"| 214&nbsp;970
| align="right"| 752&nbsp;940
| align="right"| 3,6
| [[dolar gujański]]
|-
|7
| [[Plik:Flag of Colombia.svg|border|center|50px|flaga Kolumbii]]
| [[Kolumbia]]
| [[Bogota]]
| Republika Kolumbii
| [[język hiszpański|hiszpański]]
| align="right"| 1&nbsp;138&nbsp;910
| align="right"| 43&nbsp;677&nbsp;372
| align="right"| 39
| [[peso kolumbijskie]]
|-
|8
| [[Plik:Flag of Paraguay.svg|border|center|50px|flaga Paragwaju]]
| [[Paragwaj]]
| [[Asunción|Asuncion]]
| Republika Paragwaju
| [[język hiszpański|hiszpański]], [[język guarani|guarani]]
| align="right"| 406&nbsp;750
| align="right"| 6&nbsp;995&nbsp;655
| align="right"| 16,4
| [[guaraní (waluta)|guarani]]
|-
|9
| [[Plik:Flag of Peru (state).svg|border|center|50px|flagas Peru]]
| [[Peru]]
| [[Lima]]
| Republika Peru
| [[język hiszpański|hiszpański]], [[Język keczua|keczua]]
| align="right"| 1&nbsp;285&nbsp;220
| align="right"| 29&nbsp;546&nbsp;963
| align="right"| 23
| [[sol (waluta)|sol]]
|-
|10
| [[Plik:Flag of Suriname.svg|border|center|50px|flaga Surinamu]]
| [[Surinam]]
| [[Paramaribo]]
| Republika Surinamu
| [[język niderlandzki|niderlandzki]]
| align="right"| 163&nbsp;270
| align="right"| 481&nbsp;276
| align="right"| 2,9
| [[dolar surinamski]]
|-
|11
| [[Plik:Flag of Trinidad and Tobago.svg|border|center|50px|flaga Trynidadu i Tobago]]
| [[Trynidad i Tobago]]
| [[Port-of-Spain]]
| Trynidad i Tobago
| [[język angielski|angielski]]
| align="right"| 5128
| align="right"| 1&nbsp;229&nbsp;000
| align="right"| 238
| [[dolar Trynidadu i Tobago]]
|-
|12
| [[Plik:Flag of Uruguay.svg|border|center|50px|flaga Urugwaju]]
| [[Urugwaj]]
| [[Montevideo]]
| Wschodnia Republika Urugwaju
| [[język hiszpański|hiszpański]]
| align="right"| 176&nbsp;220
| align="right"| 3&nbsp;494&nbsp;382
| align="right"| 20
| [[peso urugwajskie]]
|-
|13
| [[Plik:Flag of Venezuela (state).svg|border|center|50px|flaga Wenezueli]]
| [[Wenezuela]]
| [[Caracas]]
| Boliwariańska Republika Wenezueli
| [[język hiszpański|hiszpański]]
| align="right"| 912&nbsp;050
| align="right"| 26&nbsp;814&nbsp;843
| align="right"| 31
| [[boliwar (waluta)|boliwar]]
|}

== Ludność == 
Amerykę Południową zamieszkuje ponad 418 mln mieszkańców (2022). Ludność Ameryki Południowej jest zróżnicowana rasowo; [[Brazylia]], [[Peru]] i [[Kolumbia]] to państwa o dużych mieszankach ras. Ludność tubylcza należy do [[Żółta odmiana człowieka|rasy żółtej]] (mongoloidalnej) i zamieszkuje obecnie głównie Andy Środkowe, Peru i Boliwię, gdzie stanowi około 40% ludności. Główne języki tubylcze to [[Język keczua|keczua]] (język Inków) – około 10 mln osób, [[Język ajmara|ajmara]] – około 1,5 mln osób i [[Język guarani|guarani]] – około 1 mln osób. Kontynent jest bardzo nierównomiernie zaludniony. Najgęściej zaludniony jest [[Trynidad i Tobago]] (238 os./km²), a najrzadziej [[Surinam]] (3 os./km²). Największe skupiska ludności w Ameryce Południowej znajdują się na terenach aglomeracji: [[São Paulo]] (ok. 21 mln), [[Rio de Janeiro]] (12 mln), [[Lima]] (ok. 8 mln) i [[Bogota]] (ok. 7 mln){{fakt|data=2023-04}}.

Na kontynencie jest 12 niepodległych państw i jedno terytorium zależne – [[Gujana Francuska]]. W sąsiedztwie kontynentu leżą grupy wysp: ([[Falklandy]], [[Galapagos]], [[Antyle]] razem z [[Trynidad i Tobago|Trynidadem i Tobago]], [[Ziemia Ognista (archipelag)|Ziemia Ognista]]), z których tylko niektóre są niepodległe, a pozostałe stanowią terytoria zamorskie innych państw.

'''Struktura religijna w 2022 roku, według ''The Association of Religion Data Archives''<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = South America, Religion And Social Profile |data = |data dostępu = 2019-09-09 |opublikowany = The ARDA |url = http://www.thearda.com/internationaldata/regions/profiles/Region_17_2.asp}}</ref>:'''

* [[katolicyzm|katolicy]] – 66,2%,
* [[protestantyzm|protestanci]] – 17,5%:
** [[pentekostalizm|zielonoświątkowcy]] – 10,5%,
** [[baptyzm|baptyści]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Baptist World Alliance – Statistics |data dostępu = 2019-09-09 |opublikowany = www.bwanet.org |url = https://www.bwanet.org/statistics |archiwum = https://web.archive.org/web/20190927141856/http://bwanet.org/statistics |zarchiwizowano = 2019-09-27}}</ref>,
** [[Kościół Adwentystów Dnia Siódmego|adwentyści dnia siódmego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = South American :: The Official Site of the Seventh-day Adventist world church |data dostępu = 2019-09-09 |opublikowany = www.adventist.org |url = https://www.adventist.org/en/world-church/south-american/}}</ref>,
* pozostali i nieokreśleni chrześcijanie – 6,6%:
** [[Mormonizm|mormoni]] – 1%<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Statistics and Church Facts – Total Church Membership |data = |data dostępu = 2019-09-09 |opublikowany = newsroom.churchofjesuschrist.org |url = http://newsroom.churchofjesuschrist.org/facts-and-statistics/country/cote-d-ivoire |język = en}}</ref>,
** [[świadkowie Jehowy]] – <1%,
* brak religii – 6,4%,
* [[nowe ruchy religijne|nowe religie]] – 1,3%,
* tradycyjne [[religia plemienna|religie etniczne]] – 0,5%,
* [[islam|muzułmanie]] – 0,3%,
* [[Prawosławie|prawosławni]] – 0,2%,
* [[bahaizm|bahaici]] – 0,2%,
* [[buddyzm|buddyści]] – 0,1%,
* pozostali – 0,5%.

== Języki ==
[[Plik:Languages of South America (pl).svg|thumb|296x296px|Dominujące języki Ameryki Południowej]]

[[Język hiszpański|Hiszpański]] (193 243 411 osób posługujących się tym językiem<ref name="SouthAmSpa">Oparte na ostatnich statystykach z 2010. Źródła według krajów: '''Argentyna''' {{cytuj stronę |url = http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyecciones_provinciales_vol31.pdf |tytuł = Proyecciones provinciales de población por sexo y grupos de edad 2001–2015 |język = es |archiwum = https://web.archive.org/web/20051109220300/http://www.indec.mecon.ar/nuevaweb/cuadros/2/proyecciones_provinciales_vol31.pdf |zarchiwizowano = 2005-11-09 |data dostępu = 2011-09-07}}; '''Boliwia''' {{cytuj |url = http://world-gazetteer.com/wg.php?x=1262904839&men=gpro&lng=en&des=wg&geo=-1048596&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&geo=-38 |tytuł = Bolivia |wydawca = World Gazetteer |archiwum = http://www.webcitation.org/6DnKb7gti |zarchiwizowano = 2013-01-19 |data dostępu = 2010-01-07}}; '''Kolumbia''' {{cytuj |url = http://www.dane.gov.co/reloj/reloj_animado.php |tytuł = Departamento Administrativo Nacional de Estadística |wydawca = Dane.gov.co |data = |data dostępu = 2010-05-16}}; '''Ekwador''' {{cytuj |autor = * Department of Economic and Social Affairs Population Division |tytuł = World Population Prospects, Table A.1 |wydanie = 2008 revision |wydawca = United Nations |data = 2009 |data dostępu = 2009-03-12}}; '''Paragwaj''' {{cytuj |autor = * Department of Economic and Social Affairs Population Division |tytuł = World Population Prospects, Table A.1 |url = http://web.archive.org/web/20181001081548/http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2008/wpp2008_text_tables.pdf |wydanie = 2008 revision |wydawca = United Nations |data = 2009 |data dostępu = 2009-03-12}}; '''Peru''' [http://www.inei.gob.pe Instituto Nacional de Estadística e Informática (INEI) del Perú]. Retrieved on June 10, 2010; '''Uruguwaj''' {{cytuj |url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uy.html |tytuł = Uruguay |autor = * Central Intelligence Agency |wydawca = [[The World Factbook]] |data dostępu = 2010-01-05 |archiwum = https://web.archive.org/web/20070612211631/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uy.html |zarchiwizowano = 12 czerwca 2007}}</ref>) oraz [[język portugalski|portugalski]] (193 197 164 osób<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.ibge.gov.br/home/disseminacao/online/popclock/popclock.php |tytuł = Estimativas da População}}</ref>) są najbardziej rozpowszechnionymi językami w Ameryce Południowej. Hiszpański, wraz z innymi ojczystymi językami, jest językiem urzędowym w większości krajów. Portugalski natomiast jest językiem urzędowym w Brazylii, [[Język niderlandzki|niderlandzki]] w [[Surinam]]ie, [[Język angielski|angielski]] w [[Gujana|Gujanie]] (w kraju tym jest używanych co najmniej 12 języków, m.in. [[Język hindi|hindi]] oraz [[Język arabski|arabski]]). Angielski obowiązuje na [[Falklandy|Falklandach]], [[Język francuski|francuski]] jest językiem urzędowym [[Gujana Francuska|Gujany Francuskiej]] i drugim językiem w [[Amapá]], jednym z regionów Brazylii.

Do [[Języki autochtoniczne Ameryk|języków autochtonicznych Ameryki Południowej]] zalicza się [[język keczua]] w Ekwadorze, Peru, Chile, Argentynie i Boliwii, [[Język guarani|guarani]] w Paragwaju i, w znacznie mniejszym zakresie, Boliwii, [[Język ajmara|ajmara]] w Boliwii, Peru oraz rzadziej Chile, a także [[Język mapudungun|mapudungun]], którym posługują się osoby w niektórych strefach południowego Chile i Argentyny. Trzy języki autochtoniczne (keczua, ajmara i guarani) są uznawane, obok hiszpańskiego, jako języki urzędowe.

W Ameryce Południowej można się także spotkać z: językiem hindi i [[Język jawajski|jawajskim]] w Surinamie, [[Język włoski|włoskim]] w Argentynie, Brazylii, Kolumbii, Chile, Wenezueli, Peru i Paragwaju. Niemiecki jest używany w wielu regionach południowych stanów Brazylii, zazwyczaj w formie dialektu [[Riograndenser Hunsrückisch]]. [[Język walijski]] pozostaje w użyciu w historycznych miastach, w [[Trelew]]ie oraz w [[Rawson (Argentyna)|Rawson]] w Argentynie ([[Patagonia]]). Występują także niewielkie grupy używające [[Język japoński|języka japońskiego]] w Brazylii, Kolumbii, Wenezueli, Peru, Chile, Argentynie i Paragwaju. [[Język polski|Językiem polskim]] posługuje się ok. 90 tys. mieszkańców polskiego pochodzenia z brazylijskich stanów Paraná, Santa Catarina i Rio Grande do Sul.
{{wikisłownik|Ameryka Południowa}}

== Gospodarka ==
=== Rolnictwo ===
[[Plik:Faz S Sofia canavial 090607 REFON.JPG|thumb|left|Plantacja trzciny cukrowej w [[São Paulo (stan)|San Paulo]]. W 2018 roku Brazylia była największym producentem na świecie, z 746 milionami ton. Ameryka Południowa produkuje połowę światowej produkcji trzciny cukrowej.]]
[[Plik:SojaBrasnorte.jpg|thumb|Plantacja soi w [[Mato Grosso]]. W 2020 roku Brazylia była największym producentem na świecie, ze 130 milionami ton. Ameryka Południowa produkuje połowę światowej produkcji soi.]]
[[Plik:Coffee Plantation.jpg|thumb|left|Kawa w [[Minas Gerais]]. W 2018 roku Brazylia była największym producentem na świecie, z 3,5 mln ton. Ameryka Południowa produkuje połowę światowej kawy.]]
[[Plik:Laranja (Avaré) REFON 1.JPG|thumb|Pomarańcze w [[São Paulo (stan)|San Paulo]]. W 2018 roku Brazylia była największym producentem na świecie, z 17 milionami ton. Ameryka Południowa produkuje 25% światowej pomarańczy.]]

Cztery kraje o najsilniejszym rolnictwie to [[Brazylia]], [[Argentyna]], [[Chile]] i [[Kolumbia]].

* Brazylia jest największym na świecie producentem [[Cukrowiec lekarski|trzciny cukrowej]], [[soja warzywna|soi]], [[kawa|kawy]], [[Cytrus|pomarańczy]], [[Paulinia guarana|guarany]], [[Euterpa warzywna|açaí]] i [[Orzesznica wyniosła|orzecha brazylijskiego]]; jest jednym z 5 największych producentów [[Kukurydza zwyczajna|kukurydzy]], [[Melonowiec właściwy|papai]], [[Tytoń (produkt)|tytoniu]], [[ananas]]ów, [[Banan (owoc)|bananów]], [[Bawełna (włókno)|bawełny]], [[Fasola zwykła|fasoli]], [[Kokos właściwy|kokosu]], [[arbuz]]ów i [[Cytryna zwyczajna|cytryn]]; jest jednym z 10 największych światowych producentów [[kakao]], [[Nanercz zachodni|nerkowca]], [[Smaczliwka|avocado]], [[Mandarynka (roślina)|mandarynek]], [[Hurma wschodnia|persimmon]], [[mango]], [[gujawa|gujawy]], [[ryż]]u, [[sorgo]] i [[pomidor]]ów; i jest jednym z 15 największych światowych producentów [[winogrono|winogron]], [[Jabłko|jabłek]], [[Ogórek melon|melona]], [[Orzacha podziemna|orzechów ziemnych]], [[Figowiec pospolity|figi]], [[brzoskwinia|brzoskwiń]], [[Cebula zwyczajna|cebuli]], [[olej palmowy|oleju palmowego]] i [[kauczuk naturalny|kauczuku naturalnego]]<ref>[http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC/ Produkcja Brazylii w 2018 roku, przez FAO].</ref>.
* Argentyna jest jednym z 5 największych na świecie producentów [[soja warzywna|soi]], [[Kukurydza zwyczajna|kukurydzy]], [[Słonecznik|nasion słonecznika]], [[Cytryna zwyczajna|cytryny]] i [[Grusza|gruszki]], jednym z 10 największych producentów na świecie [[jęczmień|jęczmieniu]], [[winogrono|winogron]], [[Karczoch zwyczajny|karczochu]], [[Tytoń (produkt)|tytoniu]] i [[Bawełna (włókno)|bawełny]] oraz jednym z 15 największych producentów na świecie [[Pszenica|pszenicy]], [[Cukrowiec lekarski|trzciny cukrowej]], [[sorgo]] i [[grejpfrut]]ów;
* Chile jest jednym z 5 największych światowych producentów [[czereśnie|czereśni]] i [[Żurawina|żurawiny]] oraz jednym z 10 największych światowych producentów [[winogrono|winogron]], [[Jabłko|jabłek]], [[Kiwi (owoc)|kiwi]], [[brzoskwinia|brzoskwiń]], [[Śliwa|śliwki]] i [[orzech laskowy|orzechów laskowych]], koncentrując się na eksporcie cennych owoców;
* Kolumbia jest jednym z 5 największych na świecie producentów [[kawa|kawy]], [[Smaczliwka|awokado]] i [[olej palmowy|oleju palmowego]] oraz jednym z 10 największych na świecie producentów [[Cukrowiec lekarski|trzciny cukrowej]], [[Banan (owoc)|bananów]], [[ananas]]ów i [[kakao]];
* [[Peru]] jest jednym z 5 największych producentów [[Smaczliwka|awokado]], [[borówka wysoka|borówek wysokich]], [[karczoch zwyczajny|karczochu]] i [[szparag lekarski|szparagów]], jednym z 10 największych na świecie producentów [[kawa|kawy]] i [[kakao]], jednym z 15 największych na świecie producentów [[ziemniak]]ów i [[ananas]]ów, a także znaczącym producentem [[winogrono|winogron]], [[Cukrowiec lekarski|trzciny cukrowej]], [[ryż]]u, [[Banan (owoc)|bananów]], [[kukurydza|kukurydzy]] i [[maniok]]u; jego rolnictwo jest znacznie zróżnicowane;
* Rolnictwo [[Paragwaj]]u obecnie się rozwija, będąc obecnie szóstym co do wielkości producentem [[soja warzywna|soi]] na świecie i wpisując się na listę 20 największych producentów [[Kukurydza zwyczajna|kukurydzy]] i [[Cukrowiec lekarski|trzciny cukrowej]]<ref>[http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC/ Produkcja krajów Ameryki Południowej w 2018 r., wg FAO].</ref>.

=== Hodowla zwierząt ===
[[Plik:Perdigao.jpg|thumb|Ciężarówka firmy mięsnej w Brazylii. Ameryka Południowa wytwarza 20% światowej wołowiny i mięsa drobiowego.]]

[[Brazylia]] jest największym na świecie eksporterem mięsa [[Kura domowa|kurczaka]]: 3,77 miliona ton w 2019 roku<ref>[https://www.aviculturaindustrial.com.br/imprensa/conheca-os-3-paises-que-desafiam-o-brasil-nas-exportacoes-de-frango/20200122-093443-o532 Conheça os 3 países que desafiam o Brasil nas exportações de frango].</ref><ref>[http://www.farmnews.com.br/mercado/maiores-exportadores-de-carne-de-frango/ maiores exportadores de carne de frango entre os anos de 2015 e 2019].</ref>. Państwo to jest posiadaczem drugiego co do wielkości stada bydła na świecie, 22,2% światowego stada. Była drugim co do wielkości producentem wołowiny w 2019 r., Odpowiadając za 15,4% światowej produkcji<ref>[https://www.beefpoint.com.br/ibge-rebanho-de-bovinos-tinha-21823-milhoes-de-cabecas-em-2016/ IBGE: rebanho de bovinos tinha 218,23 milhões de cabeças em 2016].</ref>. Była też na trzecim miejscu wśród światowych producentów mleka w 2018 roku. Wyprodukowała w tamtym roku 35.1 miliarda litrów<ref>[https://agronewsbrazil.com.br/brasil-e-o-3o-maior-produtor-de-leite-do-mundo-superando-o-padrao-europeu-em-alguns-municipios/ Brasil é o 3º maior produtor de leite do mundo, superando o padrão Europeu em alguns municípios].</ref>. W 2019 roku Brazylia była czwartym co do wielkości producentem wieprzowiny na świecie, z prawie 4 milionami ton<ref>[https://www.farmnews.com.br/mercado/principais-paises-produtores-de-carne-suina/ principais países produtores de carne suína entre 2017 e a estimativa para 2019].</ref>.

W 2018 r. [[Argentyna]] była czwartym co do wielkości producentem mięsa [[Bydło domowe|wołowego]] na świecie, z produkcją 3 mln ton (za Stanami Zjednoczonymi, Brazylią i Chinami). [[Urugwaj]] jest również głównym producentem mięsa. W 2018 roku wyprodukował 589 tys. ton wołowiny<ref>[http://www.fao.org/faostat/en/#data/QL/ Argentina production in 2018, by FAO].</ref>.

Pod względem produkcji mięsa [[Kura domowa|kurczaka]] Argentyna plasuje się wśród 15 największych producentów na świecie, a Peru i Kolumbia wśród 20 największych producentów. W produkcji mięsa [[Bydło domowe|wołowego]] Kolumbia jest jednym z 20 największych producentów na świecie. Pod względem produkcji [[miodu]] Argentyna jest jednym z 5 największych producentów na świecie, a Brazylia – wśród 15 największych. Pod względem produkcji [[Mleko|mleka krowiego]] Argentyna plasuje się wśród 20 największych producentów na świecie<ref>[http://www.fao.org/faostat/es/#data/QL/ Producción de carne y leche, por FAO].</ref>.

=== Górnictwo ===
W sektorze wydobywczym Brazylia wyróżnia się wydobyciem [[rudy żelaza]] (gdzie jest eksporterem dla państw drugiego świata), [[miedź|miedzi]], [[złoto|złota]], [[boksyt]]u (jednego z 5 największych producentów na świecie), [[mangan]]u (jeden z 5 największych producentów na świecie), [[cyna|cyny]] (jeden z największych producentów na świecie), [[niob]]u (skupia 98% rezerw znane światu) i [[nikiel|niklu]]. W odniesieniu do kamieni szlachetnych Brazylia jest największym na świecie producentem [[ametyst]]u, [[topaz]]u, [[agat]]u i jednym z głównych producentów [[turmaliny]], [[szmaragd]]ów, [[akwamaryn]]y, [[Granat (minerał)|granatu]] i [[opal]]u<ref>[http://www.anm.gov.br/dnpm/publicacoes/serie-estatisticas-e-economia-mineral/anuario-mineral/anuario-mineral-brasileiro/amb_2018_ano_base_2017 Anuário Mineral Brasileiro 2018].</ref><ref>[https://noticias.r7.com/brasil/brasil-extrai-cerca-de-2-gramas-de-ouro-por-habitante-em-5-anos-29062019 Brasil extrai cerca de 2 gramas de ouro por habitante em 5 anos].</ref><ref>[http://g1.globo.com/Noticias/Economia_Negocios/0,,MUL190262-9356,00-VOTORANTIM+METAIS+ADQUIRE+RESERVAS+DE+ZINCO+DA+MASA.html Votorantim Metais adquire reservas de zinco da Masa].</ref><ref>[https://g1.globo.com/economia/noticia/2019/12/12/niobio-g1-visita-em-mg-complexo-industrial-do-maior-produtor-do-mundo.ghtml Nióbio: G1 visita em MG complexo industrial do maior produtor do mundo].</ref><ref>[http://www.cprm.gov.br/publique/Redes-Institucionais/Rede-de-Bibliotecas---Rede-Ametista/Algumas-Gemas-Classicas-1104.html Algumas Gemas Clássicas].</ref><ref>[https://noticias.band.uol.com.br/noticias/100000911432/rio-grande-do-sul-o-maior-exportador-de-pedras-preciosas-do-brasil.html Rio Grande do Sul: o maior exportador de pedras preciosas do Brasil].</ref>.

[[Chile]] dostarcza około jednej trzeciej światowej produkcji [[miedź|miedzi]]. W 2018 roku [[Peru]] było drugim co do wielkości producentem [[srebro|srebra]] i miedzi na świecie i szóstym co do wielkości producentem [[złoto|złota]], oprócz tego, zajmuje trzecie miejsce na świecie w produkcji [[cynk]]u i [[cyna|cyny]] i czwarte w produkcji [[ołów|ołowiu]]. [[Boliwia]] jest piątym co do wielkości producentem cyny, siódmym co do wielkości producentem srebra i ósmym co do wielkości producentem cynku na świecie.

=== Przemysł ===
[[Plik:EMS - panoramio.jpg|thumb|left|EMS, największy brazylijski przemysł farmaceutyczny]]
[[Plik:Planta Braskem.jpg|thumb|[[Braskem]], największy brazylijski przemysł chemiczny]]

[[Bank Światowy]] corocznie wymienia główne kraje produkujące według całkowitej wartości produkcji. Według listy z 2019 r. [[Brazylia]] zajmuje miejsce trzynaste pod względem wartości produkcji na świecie (173,6 mld USD), [[Wenezuela]] trzydzieste (58,2 mld USD), [[Argentyna]] 31. miejsce (57,7 mld USD), [[Kolumbia]] 46. miejsce (35,4 mld USD), [[Peru]] 50. miejsce (28,7 mld USD) i [[Chile]] 51. miejsce (28,3 mld USD)<ref>[https://data.worldbank.org/indicator/NV.IND.MANF.CD?most_recent_value_desc=true Manufacturing, value added (current US$)].</ref>.

Sektor wtórny jest oparty na gałęziach przemysłu. Brazylia jest liderem przemysłowym w Ameryce Południowej. W [[przemysł spożywczy|przemyśle spożywczym]] w 2019 r. Brazylia była drugim co do wielkości eksporterem przetworzonej żywności na świecie<ref>[https://alimentosprocessados.com.br/industria-na-sociedade-brasileira.php A indústria de alimentos e bebidas na sociedade brasileira atual].</ref><ref>[https://g1.globo.com/economia/noticia/2020/02/18/faturamento-da-industria-de-alimentos-cresceu-67percent-em-2019.ghtml Faturamento da indústria de alimentos cresceu 6,7% em 2019].</ref><ref>[https://agenciabrasil.ebc.com.br/economia/noticia/2020-02/industria-de-alimentos-e-bebidas-faturaram-r-6999-bi-em-2019 https://agenciabrasil.ebc.com.br/economia/noticia/2020-02/industria-de-alimentos-e-bebidas-faturaram-r-6999-bi-em-2019].</ref>. W 2016 roku kraj był drugim co do wielkości producentem [[celuloza|celulozy]] na świecie i ósmym producentem [[papier]]u<ref>[https://valor.globo.com/empresas/noticia/2020/02/21/producao-nacional-de-celulose-cai-66percent-em-2019-aponta-iba.ghtml Produção nacional de celulose cai 6,6% em 2019, aponta Ibá].</ref><ref>[https://www.celuloseonline.com.br/sabe-qual-e-o-estado-brasileiro-que-mais-produz-madeira-nao-e-sao-paulo/ Sabe qual é o estado brasileiro que mais produz Madeira? Não é São Paulo].</ref><ref>[https://g1.globo.com/espirito-santo/noticia/sao-mateus-e-o-6-maior-produtor-de-madeira-em-tora-para-papel-e-celulose-no-pais-diz-ibge.ghtml São Mateus é o 6º maior produtor de madeira em tora para papel e celulose no país, diz IBGE].</ref>. W [[Przemysł obuwniczy|przemyśle obuwniczym]] w 2019 r. Brazylia zajęła 4. miejsce wśród światowych producentów<ref>[http://blog.danielatacado.com.br/polos-calcadistas/ Saiba quais são os principais polos calçadistas do Brasil].</ref><ref>[https://g1.globo.com/sp/ribeirao-preto-franca/noticia/2019/07/14/industrias-calcadistas-em-franca-sp-registram-queda-de-40percent-nas-vagas-de-trabalho-em-6-anos.ghtml Industrias calcadistas em Franca SP registram queda de 40% nas vagas de trabalho em 6 anos].</ref><ref>[http://www.fenac.com.br/producao-de-calcados-deve-crescer-3-em-2019 Produção de calçados deve crescer 3% em 2019].</ref><ref>[http://www.abicalcados.com.br/noticia/abicalcados-apresenta-relatorio-setorial-2019 Abicalçados apresenta Relatório Setorial 2019].</ref><ref>[https://www.fazcomex.com.br/blog/exportacao-de-calcados-saiba-mais/ Exportação de Calçados: Saiba mais].</ref>. W 2019 roku kraj był ósmym producentem [[pojazd]]ów i dziewiątym producentem [[stal]]i na świecie<ref>[https://diariodocomercio.com.br/livre/minas-gerais-produz-323-do-aco-nacional-em-2019/ Minas Gerais produz 32,3% do aço nacional em 2019].</ref><ref>[https://www.istoedinheiro.com.br/o-novo-mapa-das-montadoras/ O novo mapa das montadoras].</ref><ref>[https://g1.globo.com/rj/sul-do-rio-costa-verde/noticia/industria-automobilistica-do-sul-do-rio-impulsiona-superavit-na-economia.ghtml Indústria automobilística do Sul do Rio impulsiona superavit na economia].</ref>. W 2018 r. [[przemysł chemiczny]] Brazylii zajmował 8. miejsce na świecie<ref>[https://www.pwc.com.br/pt/publicacoes/setores-atividade/assets/quimico-petroquimico/2013/pwc-chemicals-port-13.pdf Indústria Química no Brasil].</ref><ref>[https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/br/Documents/energy-resources/Deloitte-Abiquim-Setor-Quimico-Relatorio.pdf Estudo de 2018].</ref><ref>[https://economia.uol.com.br/noticias/estadao-conteudo/2020/02/03/producao-nacional-da-industria-de-quimicos-cai-57-em-2019-diz-abiquim.htm Produção nacional da indústria de químicos cai 5,7% em 2019, diz Abiquim].</ref>. Pod względem [[Przemysł włókienniczy|przemysłu tekstylnego]] Brazylia, chociaż należała do 5 największych światowych producentów w 2013 r., jest bardzo słabo zintegrowana z handlem światowym<ref>[https://www.bnb.gov.br/documents/80223/2509338/textil_16_2017%28V2%29.pdf/063d7521-342f-e81e-232a-e251964fa1c3 Industria Textil no Brasil].</ref>. W branży lotniczej Brazylia ma [[Embraer]], trzeciego największego producenta samolotów na świecie, ustępując jedynie [[Boeing]]owi i [[Airbus]]owi.

Argentyna jest jednym z 30 największych na świecie producentów stali i pojazdów.

== Transport ==
[[Plik:Ilha de Mocanguê by Diego Baravelli (cropped).jpg|thumb|200px|Most Rio-Niterói, Brazylia]]
[[Plik:Ruta Nacional 9 en Zárate hacia el noroeste.jpg|thumb|200px|Ruta 9 / 14, w Zarate w Argentynie]]
[[Plik:Riodejaneiro aerea aeroportogaleao-131756(cut).jpg|thumb|200px|Międzynarodowe lotnisko w Rio de Janeiro]]
[[Plik:Puerto-del-callao.jpg|thumb|Port Callao koło Limy]]

Transport oparty jest w głównej mierze na transporcie drogowym, najbardziej rozwiniętym w regionie. Istnieje również rozwinięta infrastruktura [[Port wodny|portów morskich]] i [[Port lotniczy|lotnisk]]. Sektory [[Transport kolejowy|kolejowy]] i [[Droga wodna|rzeczny]], chociaż mają potencjał, są zwykle traktowane w drugorzędny sposób.

Brazylia ma ponad 1,7 miliona km [[Droga (transport)|dróg]], z czego 215 000&nbsp;km to drogi utwardzone, a około 14 000&nbsp;km to [[Droga dwujezdniowa|dzielone autostrady]]. Dwie najważniejsze autostrady w kraju to [[BR-101]] i [[BR-116]]<ref>[https://anuariodotransporte.cnt.org.br/2018/# Anuário CNT do transporte 2018].</ref>. Argentyna ma ponad 600 000&nbsp;km dróg, z czego około 70 000&nbsp;km to drogi utwardzone, a około 2500&nbsp;km to autostrady. Trzy najważniejsze autostrady w kraju to Trasa 9, Trasa 7 i Trasa 14. Kolumbia ma około 210 000&nbsp;km dróg, a około 2300&nbsp;km to autostrady podzielone. Chile ma około 82 000&nbsp;km dróg, z których 20 000 jest utwardzonych, a około 2000&nbsp;km to autostrady. Najważniejszą autostradą w kraju jest Trasa 5 (Autostrada Panamerykańska). Te 4 kraje mają najlepszą infrastrukturę drogową i największą liczbę dwupasmowych autostrad<ref>[https://www.mintransporte.gov.co/descargar.php?idFile=14090 Transporte en Cifras Estadísticas 2015].</ref><ref>[http://www.mapas.mop.cl/cc2017/Cuadernillo/Cuadernillo_2017.pdf Carta Caminera 2017].</ref>.

Ze względu na [[Andy]], [[Amazonka|Amazonkę]] i [[Amazonia|Amazonię]], zawsze pojawiały się trudności we wdrażaniu transkontynentalnych lub bioceanicznych autostrad. Praktycznie jedyną istniejącą trasą była ta, która łączyła Brazylię z Buenos Aires w Argentynie, a później z Santiago w Chile. Jednak w ostatnich latach, dzięki połączonym wysiłkom państw, zaczęły pojawiać się nowe trasy, takie jak Brazylia-Peru ([[Autostrada Interoceaniczna]]) i nowa autostrada między Brazylią, Paragwajem, północną Argentyną i północnym Chile ([[Korytarz Bioceaniczny]]).

W Brazylii jest ponad 2000 lotnisk. Kraj ma drugą co do wielkości liczbę lotnisk na świecie, po Stanach Zjednoczonych. [[Port lotniczy São Paulo-Guarulhos]], położony w regionie metropolitalnym São Paulo, jest największym i najbardziej ruchliwym w kraju – lotnisko łączy São Paulo z praktycznie wszystkimi głównymi miastami na całym świecie. Brazylia ma 44 międzynarodowe lotniska, takie jak [[Port lotniczy Rio de Janeiro-Galeão|Rio de Janeiro]], [[Port lotniczy Brasília|Brasília]], [[Port lotniczy Belo Horizonte|Belo Horizonte]], [[Port lotniczy Porto Alegre-Salgado Filho|Porto Alegre]], [[Port lotniczy Florianópolis-Hercílio Luz|Florianópolis]], [[Port lotniczy Cuiabá-Marechal Rondon|Cuiabá]], [[Port lotniczy Salvador-Magalhães|Salvador]], [[Port lotniczy Recife|Recife]], [[Port lotniczy Fortaleza|Fortaleza]], [[Port lotniczy Belém-Val de Cães|Belém]] i [[Port lotniczy Manaus|Manaus]]. Argentyna ma ważne międzynarodowe lotniska, takie jak między innymi Buenos Aires, Cordoba, Bariloche, Mendoza, Salta, Puerto Iguazú, Neuquén i Usuhaia. Chile ma ważne międzynarodowe lotniska, takie jak między innymi Santiago, Antofagasta, Puerto Montt, Punta Arenas i Iquique. Kolumbia ma ważne międzynarodowe lotniska, takie jak między innymi Bogota, Medellín, Cartagena, Cali i Barranquilla. Peru ma ważne międzynarodowe lotniska, takie jak Lima, Cuzco i Arequipa. Inne ważne lotniska to stolice Urugwaju (Montevideo), Paragwaju (Asunción), Boliwii (La Paz) i Ekwadoru (Quito). 10 najbardziej ruchliwych lotnisk w Ameryce Południowej w 2017 roku to: São Paulo-Guarulhos (Brazylia), Bogota (Kolumbia), São Paulo-Congonhas (Brazylia), Santiago (Chile), Lima (Peru), Brasília (Brazylia), Rio de Janeiro (Brazylia), Buenos Aires-Aeroparque (Argentyna), Buenos Aires-Ezeiza (Argentyna) i Minas Gerais (Brazylia)<ref>[https://www.panrotas.com.br/aviacao/aeroportos/2018/10/brasil-tem-9-dos-maiores-aeroportos-da-america-latina_159919.html Brasil tem 9 dos maiores aeroportos da América Latina].</ref>.

Brazylia posiada jedne z najbardziej ruchliwych [[Port wodny|portów morskich]] w Ameryce Południowej, takie jak [[Santos|Port Santos]], [[Rio de Janeiro|Port Rio de Janeiro]], [[Paranaguá|Port Paranaguá]], [[Itajaí|Port Itajaí]], [[Rio Grande (miasto w Brazylii)|Port Rio Grande]] i [[São Francisco do Sul|Port São Francisco do Sul]]. Argentyna ma porty, takie jak Port of Buenos Aires i Port of Rosario. Chile ma ważne porty w Valparaíso, Calderze, Mejillones, Antofagasta, Iquique, Arica i Puerto Montt. Kolumbia ma ważne porty, takie jak Buenaventura i Puerto Bolivar. Peru ma ważne porty w Callao, Ilo i Matarani. 15 najbardziej ruchliwych portów w Ameryce Południowej to: Port of Santos (Brazylia), Port of Bahia de Cartagena (Kolumbia), Callao (Peru), Guayaquil (Ekwador), Buenos Aires (Argentyna), San Antonio (Chile), Buenaventura (Kolumbia), Itajaí (Brazylia), Valparaíso (Chile), Montevideo (Urugwaj), Paranaguá (Brazylia), Rio Grande (Brazylia), São Francisco do Sul (Brazylia), Manaus (Brazylia) i Coronel (Chile)<ref>[https://www.cepal.org/sites/default/files/news/files/actividad_portuaria_2018.pdf Port Activity of Latin America and the Caribbean 2018].</ref>.

Brazylijska sieć kolejowa rozciąga się na około 30 000 kilometrów. Jest używana do transportu rud.<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html | tytuł = The World Factbook – Central Intelligence | opublikowany = cia.gov | archiwum = https://web.archive.org/web/20151222121846/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html | zarchiwizowano = 2015-12-22}}.</ref> Argentyńska sieć kolejowa, z 47 000&nbsp;km torów, była jedną z największych na świecie i nadal jest najbardziej rozbudowana w Ameryce Łacińskiej. Miała około 100 000&nbsp;km szyn, ale podnoszenie torów i nacisk na transport samochodowy stopniowo ją zmniejszały. Ma cztery różne szlaki i międzynarodowe połączenia z Paragwajem, Boliwią, Chile, Brazylią i Urugwajem. Chile ma prawie 7000&nbsp;km linii kolejowych z połączeniami z Argentyną, Boliwią i Peru. Kolumbia ma tylko około 3500&nbsp;km linii kolejowych<ref>[https://www.mintransporte.gov.co/Servicios/Estadisticas/DIAGNOSTICO_TRANSPORTE_2008.pdf Diagnostico Transporte].</ref>.

Spośród głównych brazylijskich [[Droga wodna|dróg wodnych]] wyróżniają się dwie: [[Droga wodna Tietê-Paraná]] (która ma długość 2400&nbsp;km, 1600 km na rzece Paraná i 800&nbsp;km na rzece Tietê, odprowadzająca produkcję rolną ze stanów Mato Grosso, Mato Grosso do Sul, Goiás i część Rondônia, Tocantins i Minas Gerais) i [[Droga wodna Solimões-Amazonas]] (składa się z dwóch odcinków: Solimões, rozciągającego się od Tabatinga do Manaus, o długości około 1600 km, i&nbsp;Amazonas, który rozciąga się od Manaus do Belém o długości 1650 km). Prawie cały transport pasażerski z równiny Amazonki odbywa się tą drogą wodną, oprócz praktycznie całego transportu towarowego, który jest kierowany do głównych ośrodków regionalnych Belém i Manaus. Najważniejsze z ekonomicznego punktu widzenia odcinki dróg wodnych znajdują się na południowym wschodzie i południu kraju. Jego pełne wykorzystanie nadal zależy od budowy śluz, poważnych prac pogłębiarskich, a przede wszystkim portów, które umożliwiają intermodalną integrację<ref>[https://www.novacana.com/etanol/hidrovias-como-alternativa-transporte Transporte hidroviário].</ref>. W Argentynie sieć dróg wodnych składa się z rzek La Plata, Paraná, Paragwaj i Urugwaj. Główne porty rzeczne to Zárate i Campana. Port w Buenos Aires jest historycznie pierwszym pod względem indywidualnego znaczenia, ale obszar znany jako Up-River, który rozciąga się wzdłuż 67&nbsp;km części Santa Fe na rzece Paraná, obejmuje 17 portów, które koncentrują 50% całkowitego eksportu państwa.

== Energia ==
=== Brazylia ===
[[Plik:Itaipu noche.JPG|thumb|350px|Zapora wodna Itaipu]]
[[Plik:Energia Eolica.jpg|thumb|[[Energia wiatru]] w [[Parnaíba (miasto)|Parnaíba]].]]
[[Plik:Usina solar de Pirapora 2.gif|thumb|Kompleks solarny Pirapora, największy w Brazylii i Ameryce Łacińskiej o mocy 321 MW.]]
Przez dziesięciolecia rząd brazylijski podejmował ambitny program zmniejszenia zależności od importowanej ropy. Wcześniej import stanowił ponad 70% zapotrzebowania kraju na ropę, ale Brazylia stała się samowystarczalna w zakresie ropy w latach 2006–2007. Brazylia była dziesiątym co do wielkości producentem ropy naftowej na świecie w 2019 roku, z 2,8 mln baryłek dziennie. Produkcja zaspokaja zapotrzebowanie kraju. Na początku 2020 roku przy wydobyciu [[Ropa naftowa|ropy]] i [[Gaz ziemny|gazu ziemnego]] kraj po raz pierwszy przekroczył 4 mln baryłek ekwiwalentu ropy dziennie. W styczniu tego roku wydobywano dziennie 3,168 mln baryłek ropy oraz 138 753 mln m³ gazu ziemnego. W 2019 r. Rio de Janeiro było największym producentem ropy naftowej i gazu ziemnego w Brazylii, wytwarzając 71% całkowitego wolumenu. São Paulo zajmuje drugie miejsce z udziałem 11,5% w całkowitej produkcji<ref>[https://www.eia.gov/international/data/world/petroleum-and-other-liquids/annual-petroleum-and-other-liquids-production?pd=5&p=0000000000000000000000000000000000vg&u=0&f=A&v=mapbubble&a=-&i=none&vo=value&&t=C&g=00000000000000000000000000000000000000000000000001&l=249-ruvvvvvfvtvnvv1vrvvvvfvvvvvvfvvvou20evvvvvvvvvvnvvvs0008&s=94694400000&e=1546300800000 Production of Crude Oil including Lease Condensate 2019].</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.anp.gov.br/noticias/5628-producao-de-petroleo-e-gas-no-brasil-ultrapassa-4-milhoes-de-boe-d-pela-primeira-vez | tytuł = Produção de petróleo e gás no Brasil ultrapassa 4 milhões de boe/d pela primeira vez | opublikowany = anp.gov.br | archiwum = https://web.archive.org/web/20210815071421/http://www.anp.gov.br/noticias/5628-producao-de-petroleo-e-gas-no-brasil-ultrapassa-4-milhoes-de-boe-d-pela-primeira-vez | zarchiwizowano = 2021-08-15}}.</ref><ref>[http://www.anp.gov.br/noticias/5601-rio-aumenta-participacao-producao-nacional-petroleo-gas Rio aumenta sua participação na produção nacional de petróleo e gás].</ref>.

Brazylia jest jednym z czołowych światowych producentów [[Energia wodna|energii hydroelektrycznej]]. W 2019 roku Brazylia miała czynnych 217 hydroelektrowni o mocy zainstalowanej 98 581 MW, co stanowi 60,16% krajowej produkcji energii. W sumie produkcja energii elektrycznej w Brazylii osiągnęła w 2019 r. 170 000 megawatów mocy zainstalowanej, z czego ponad 75% pochodziło ze źródeł odnawialnych (w większości z hydroelektrowni)<ref>[https://cbie.com.br/artigos/quantas-usinas-geradoras-de-energia-temos-no-brasil/ How many power plants do we have in Brazil?]</ref><ref>[https://www.aneel.gov.br/sala-de-imprensa-exibicao/-/asset_publisher/XGPXSqdMFHrE/content/brasil-alcanca-170-mil-megawatts-de-capacidade-instalada-em-2019/656877?inheritRedirect=false Brasil alcança 170 mil megawatts de capacidade instalada em 2019].</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.energiaeambiente.org.br/wp-content/uploads/2016/11/IEMA-AGUA_vFinal.pdf | tytuł = IEMA (Instituto de Energia e Meio Ambiente),2016.Série TERMOELETRICIDADE EM FOCO: Uso de água em termoelétricas | opublikowany = energiaeambiente.org.br | archiwum = https://web.archive.org/web/20180401075849/http://www.energiaeambiente.org.br/wp-content/uploads/2016/11/IEMA-AGUA_vFinal.pdf | zarchiwizowano = 2018-04-01}}.</ref>.

W 2013 r. [[Region Południowo-Wschodni (Brazylia)|Region Południowo-Wschodni]] wykorzystywał około 50% obciążenia Krajowego Systemu Zintegrowanego (SIN), będącego głównym regionem zużywającym energię w kraju. Zainstalowana moc wytwórcza energii elektrycznej w regionie wyniosła prawie 42 500 MW, co stanowi około jednej trzeciej mocy wytwórczej Brazylii. Produkcja hydroenergetyczna stanowiła 58% mocy zainstalowanej w regionie, a pozostałe 42% zasadniczo odpowiadało wytwarzaniu energii cieplnej. São Paulo reprezentowało 40% tej zdolności; Minas Gerais o około 25%; Rio de Janeiro – 13,3%; a Espírito Santo reprezentował resztę. [[Region Południowy (Brazylia)|Region Południowy]] jest właścicielem zapory wodnej [[Itaipu]], która przez kilka lat była największą elektrownią wodną na świecie, aż do inauguracji [[Tama Trzech Przełomów|Tamy Trzech Przełomów]] w Chinach. Pozostaje drugą co do wielkości działającą elektrownią wodną na świecie. Brazylia jest współwłaścicielem zakładu Itaipú wraz z [[Paragwaj]]em: tama znajduje się na rzece Paraná, położonej na granicy między krajami. Posiada zainstalowaną moc wytwórczą 14 GW dla 20 jednostek wytwórczych o mocy 700 MW każda. [[Region Północny (Brazylia)|Region Północny]] posiada duże elektrownie wodne, takie jak [[Zapora Belo Monte]] i [[Zapora Tucuruí]], które wytwarzają dużą część krajowej energii. Potencjał hydroenergetyczny Brazylii nie został jeszcze w pełni wykorzystany, więc kraj ten nadal ma możliwości budowy kilku elektrowni odnawialnych na swoim terytorium<ref>[https://web.bndes.gov.br/bib/jspui/bitstream/1408/4401/1/O%20BNDES%20e%20a%20quest%C3%A3o%20energ%C3%A9tica%20e%20logistica%20na%20Regi%C3%A3o%20Sudeste_5_P.pdf O BNDES e a questão energética e logística da Região Sudeste].</ref><ref name="ga.water.usgs.gov">{{Cytuj stronę | url = http://ga.water.usgs.gov/edu/hybiggest.html | tytuł = Power: World’s biggest hydroelectric facility | opublikowany = ga.water.usgs.gov | archiwum = https://web.archive.org/web/20060519000659/http://ga.water.usgs.gov/edu/hybiggest.html | zarchiwizowano = 2006-05-19}}.</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.iea.org/dbtw-wpd/Textbase/nppdf/free/2006/key2006.pdf | tytuł = Key World Energy Statistics -- 2006 Edition | opublikowany = iea.org | archiwum = https://web.archive.org/web/20070709212140/http://www.iea.org/dbtw-wpd/Textbase/nppdf/free/2006/key2006.pdf | zarchiwizowano = 2007-07-09}}.</ref>.

Potencjał brutto zasobów [[Energia wiatru|wiatrowych]] Brazylii oszacowano w 2019 r. na około 500 GW (tylko na lądzie), czyli tyle energii, aby zaspokoić trzykrotnie obecne zapotrzebowanie państwa. Według ONS, od września 2020 r. całkowita moc zainstalowana wyniosła 16,3 GW, przy średnim współczynniku mocy 58%. Chociaż średni światowy współczynnik zdolności wytwarzania energii wiatrowej wynosi 24,7%, istnieją obszary na północy Brazylii, szczególnie w stanie Bahia, gdzie niektóre farmy wiatrowe rejestrują średni współczynnik mocy wyższy niż 60%; średni współczynnik przepustowości w regionie północno-wschodnim wynosi 45% na wybrzeżu i 49% w głębi terytorium. W 2019 roku energia wiatrowa stanowiła 9% energii wytworzonej w państwie<ref>[https://revistapesquisa.fapesp.br/ventos-promissores-a-caminho/ Ventos promissores a caminho].</ref><ref>[http://www2.ctee.com.br/brazilwindpower/2016/zpublisher/materia/?url=potencial-eolico-onshore-brasileiro-pode-ser-de-880-gw-indica-estudo-20161026 Brazilian onshore wind potential could be 880 GW, study indicates].</ref><ref name="cbie.com.br">[https://cbie.com.br/artigos/quantas-usinas-geradoras-de-energia-temos-no-brasil/ Quantas usinas geradoras de energia temos no Brasil?]</ref>.

Według ONS, od września 2020 r. całkowita zainstalowana moc fotowoltaicznej [[Energetyka słoneczna|energii słonecznej]] wynosiła 6,9 GW, przy średnim współczynniku mocy 23%. Niektóre z najbardziej napromieniowanych stanów brazylijskich to MG („Minas Gerais”), BA („Bahia”) i GO (Goiás), które w rzeczywistości mają światowe rekordy pod względem poziomu napromieniowania. W 2019 roku energia słoneczna stanowiła 1,27% energii wytworzonej w państwie<ref name="cbie.com.br" /><ref>[http://www.ons.org.br/AcervoDigitalDocumentosEPublicacoes/Boletim%20Mensal%20de%20Gera%C3%A7%C3%A3o%20Solar%202020-09.pdf Boletim Mensal de Geração Solar Fotovoltaica Setembro/2020].</ref>.

== Przypisy ==
<references>
<ref name="demo13">[http://www.demographia.com/db-worldua.pdf Demographia World Urban Areas (March 2013)] Demographia {{lang|en}} [dostęp 2014-02-05].</ref>
</references>

{{Państwa Ameryki Południowej}}
{{Regiony Ziemi}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Ameryka Południowa| ]]
[[Kategoria:Kontynenty]]