Zły (powieść)

Zły – wielowątkowa powieść kryminalna Leopolda Tyrmanda, której akcja toczy się w Warszawie na początku lat 50. XX wieku.

Zły

Autor	Leopold Tyrmand
Tematyka	kryminalna
Typ utworu	kryminał
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Warszawa
Język	polski
Data wydania	1955
Wydawca	Czytelnik

Plac Trzech Krzyży w Warszawie. W aptece mieszczącej się na parterze kamienicy pod nr 10 rozpoczyna się powieść. Na placu znajdował się również kiosk Juliusza Kalodonta

Ważny dla akcji „Złego” rejon ulic Zielnej, Wielkiej i Próżnej z widocznym uszkodzonym zespołem budynków PAST-y

Pałac Kultury i Nauki wznoszony w wyburzonym kwartale śródmiejskich ulic, nazywanym w książce „największym placem w Europie”

Opisywane przez Tyrmanda kolejki do warszawskich autobusów

Skrzyżowanie ul. Kruczej i Alej Jerozolimskich. Tutaj Zły wymierza sprawiedliwość chuliganom z trolejbusu linii 54

Bazar Różyckiego, na którym poszukująca ciuchów Marta poznaje Meteora

Centralny Dom Towarowy, w którym kończy się pościg Złego za Merynosem

Tytułowy „Zły” to tajemniczy bohater samozwańczo walczący w obronie słabszych z warszawskimi chuliganami i półświatkiem stolicy.

Opis

Akcja „Złego” toczy się w wielu punktach Warszawy, w tym bardzo charakterystycznych dla okresu powojennego – ruinach Śródmieścia i „Dzikiego Zachodu” Woli, gruzach północnego Muranowa, odbudowywanym Starym Mieście, okaleczonych przez wojnę kamienicach, w Centralnym Domu Towarowym, na Torwarze, w hali na Koszykach, na bazarze Różyckiego, w gmachu Sądów na Lesznie, a także na placach budów, komisariatach milicji, na dworcach kolejowych, w tramwajach, trolejbusach i autobusach, pociągach podmiejskich, parkach, podejrzanych mordowniach, barach mlecznych, kawiarniach i restauracjach. Wiele opisanych w książce zdarzeń autor umieścił w najbliższej okolicy swego miejsca zamieszkania (gmach YMCA przy ul. Marii Konopnickiej 6) m.in. placu Trzech Krzyży, ulicach: Wiejskiej, Frascati, Hożej i Rozbrat oraz Centralnym Parku Kultury.

Obszerna, prawie 700-stronicowa powieść jest napisana żywym językiem, niekiedy naśladującym reportaż, z użyciem w niektórych dialogach słów i zwrotów pochodzących z gwary warszawskiej. Tyrmand opisał w niej środowiska m.in. dziennikarzy, chuliganów, koników, handlarzy, cwaniaków i robotników.

Na początku książki Leopold Tyrmand umieścił dedykację: Mojemu miastu rodzinnemu – Warszawie. Powieść została bardzo dobrze przyjęta przez czytelników, wzbudziła za to konsternację wśród krytyków, gdyż opisywała pomijany w ówczesnej literaturze półświatek i przestępcze podziemie stolicy. Nie miała jednak problemów z cenzurą.

Książka została wydana po raz pierwszy w grudniu 1955 przez Spółdzielnię Wydawniczą „Czytelnik”, która złożyła u Tyrmanda zamówienie na jej napisanie. Została również przetłumaczona na inne języki.

Za powieść Leopold Tyrmand otrzymał talon na samochód, a Komenda Główna MO zaprosiła go na cykl wykładów o chuligaństwie.

Bohaterowie powieści

Tyrmand ukazał w „Złym” szeroką panoramę społeczeństwa powojennej Warszawy:

• Zły – wł. Henryk Nowak, tytułowy bohater powieści. Dorastał w twardych warunkach warszawskiej Pragi, w atmosferze uwielbienia dla siły pięści, z wiecznie pijanym ojcem. Niezwykle sprawny fizycznie, od dziecka przejawiał niespotykany talent do bicia się. Niegdyś najbliższy współpracownik i członek bandy Władysława Buchowicza. Cudem uszedł z życiem podczas przestępczych porachunków ze swoim szefem, który postanowił go zabić. Dręczony wyrzutami sumienia m.in. za okrutne morderstwo popełnione na inwalidzie wojennym w pociągu podmiejskim w drodze do Karczewa, rozpoczął samotną walkę z warszawskimi chuliganami. Niepozorny, 32-letni mieszkaniec Anina. Jego znakiem rozpoznawczym są białe, jarzące się oczy.
• Filip Merynos – wł. Władysław Buchowicz, prezes Spółdzielni Pracy „Woreczek”, będącej przykrywką dla największej organizacji przestępczej w Warszawie. Gwałtowny i bezwzględny, był człowiekiem o wielkich ambicjach i wyjątkowym talencie organizacyjnym. W młodości cechowała go wielka uroda i ponadprzeciętna tężyzna erotyczna. Działalność przestępczą rozpoczął przed wojną m.in. jako właściciel domu publicznego, organizował także drobne wymuszenia i ściągał haracze. W czasie obrony Warszawy w 1939 uciekł przed bombardowaniami na peryferyjne Siekierki, po wojnie działał na Pradze, jednak apogeum jego przestępczej działalności miało miejsce w Śródmieściu. Śmiertelny wróg Złego, przyczynił się do ujęcia go przez Dziarskiego. Stworzył mit Obywatela Kudłatego i wymyślił przydomek „Zły”.
• Michał Dziarski – porucznik Stołecznej Komendy Milicji Obywatelskiej, pełnomocnik do spraw walki z chuligaństwem na terenie stolicy, sekretarz Warszawskiego Towarzystwa Filatelistycznego. Prowadzi śledztwo w sprawie Złego.
• Marta Majewska – sekretarka w Muzeum Narodowym, historyk sztuki. Narzeczona najpierw Zenona–hokeisty, później doktora Halskiego. Zakup leków dla chorej matki w aptece na placu Trzech Krzyży 10, ich zniszczenie przez Mechcińskiego i interwencja Złego rozpoczynają powieść. Przyjaciółka kioskarza Juliusza Kalodonta.
• Juliusz Kalodont − wł. Juliusz Kwiatek, energiczny staruszek-kioskarz z placu Trzech Krzyży, sympatyzujący z wymierzonymi w warszawskich chuliganów działaniami „Złego”. Później czynnie go wspiera. Bohater wojenny.
• Edwin Kolanko – redaktor „Expresu Wieczornego”. Jest literackim sobowtórem Leopolda Tyrmanda.
• Witold Halski – lekarz stołecznego pogotowia ratunkowego przy ul. Hożej 56. Wraz z redaktorem Kolanko próbował rozwikłać tajemnicę Złego. Kocha Martę, sam natomiast pozostaje obiektem nieodwzajemnionych uczuć Olimpii Szuwar.
• Olimpia Szuwar – kobieta przed „40”, zamożna i przedsiębiorcza właścicielka sklepu z konfekcją. „Olimpia” to używane przez znajomych i przyjaciół imię redaktorki „Złego” w „Czytelniku”, Adeli Grochowskiej, które spodobało się Tyrmandowi.
• Albert Wilga – inżynier, właściciel warsztatu samochodowego na ul. Krochmalnej, współpracujący z Merynosem. Znany z niezwykłej odporności na alkohol. Jego specjalnością było wyciąganie cennych informacji poprzez upijanie swoich rozmówców do nieprzytomności.
• Jerzy Meteor – podwładny Merynosa. Przystojny warszawski cwaniak, konik i bikiniarz.
• Robert Kruszyna – były utalentowany bokser, zmuszony do zakończenia kariery przez nieszczęśliwy wypadek. Stacza się do roli człowieka od mokrej roboty w bandzie Merynosa.
• Obywatel Kudłaty – wł. Jan Chaberek, rzekomy herszt warszawskiego półświatka. Były mąż Anieli. Merynos przetrzymuje go w jednej z piwnic w magazynach spółdzielni „Woreczek” przy ul. Bagno, w której Kudłaty nabrał zwierzęcych cech. W jego pokoju dokonywane były „sądy” nad przeciwnikami Merynosa. Morderca Jakuba Wirusa.
• Jakub (Kubuś) Wirus − młody dziennikarz, protegowany redaktora Kolanko w „Expressie Wieczornym”. W ramach dziennikarskiego śledztwa infiltruje szajkę Merynosa. Umiera z ręki Kudłatego, po tym gdy przestępcy odkrywają jego prawdziwą tożsamość.
• Aniela – upadła „Królowa Siekierek”, na początku wspólniczka, następnie krótko kochanka, a później służąca Merynosa. Była żona Jana Chaberka.
• Jonasz Drobniak – buchalter i detektyw amator. Rozwiązał tajemnicę Złego, chociaż początkowo był podejrzewany, że to on jest Złym. Jeździł przedwojennym samochodem-czółenkiem, nosił melonik, parasol i atrapę pistoletu.
• Eugeniusz Śmigło – odważny pracownik Miejskich Zakładów Autobusowych. Doskonały kierowca. Pomaga Złemu w walce z chuliganami.
• Lowa Zylbersztajn – działacz sportowy, rzutki przestępca młodego pokolenia, pomaga Merynosowi w rozprowadzeniu 30 tys. podrobionych biletów na mecz Polska-Węgry na Stadionie Wojska Polskiego.
• Wiesław Mechciński – łobuz i chuligan, ginie pod kołami pociągu na Dworcu Wschodnim.
• Józef Siupka – kolejarz, świadek śmierci Mechcińskiego.
• Hawajka – urodziwa bufetowa z baru IV kategorii Warszawskich Zakładów Gastronomicznych „Słodycz” znajdującego się na rogu ulic Żelaznej i Krochmalnej.
• Mefistofeles Dziura – jąkający się fryzjer z problemami uczuciowymi.
• Zofia Chwała – sędzia.
• Antoni Pająk – wolski listonosz.
• Franciszek Życzliwy – ogrodnik, członek zarządu spółdzielni „Mazowiecka Poziomka”.
• Fryderyk Kompot – cukiernik. Pomaga Złemu w walce z chuliganami.

Adaptacje sceniczne i radiowe

• Teatr Polskiego Radia – słuchowisko (5 odcinków, reżyseria Janusz Kukuła, adaptacja Bogumiła Prządka, emisja luty–marzec 1995)
• Centrum Sztuki – Teatr Dramatyczny w Legnicy (reżyseria Jacek Głomb, premiera 5 maja 1996)
• Teatr Powszechny w Warszawie (reżyseria Jan Buchwald, adaptacja Wojciech Tomczyk, premiera 22 października 2010)
• Teatr Muzyczny im. Danuty Baduszkowej w Gdyni – musical (reżyseria Wojciech Kościelniak, muzyka Piotr Dziubek, teksty piosenek Rafał Dziwisz, premiera 4 września 2015)
• Teatr Polski w Bielsku-Białej (reżyseria Piotr Ratajczak, adaptacja Joanna Kowalska, premiera 3 października 2020)
• Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu (reżyseria i adaptacja Radosław Rychcik, premiera 16 grudnia 2022)

Inne informacje

• Do tytułu powieści nawiązuje nazwa warszawskiego klubu sportowego AKS Zły.
• W 2017 na bocznej ścianie budynku Instytutu Głuchoniemych przy placu Trzech Krzyży 4/6 odsłonięto mural przedstawiający tytułowego bohatera powieści.
• Do powieści nawiązał polski raper Pezet w utworze „Tyrmand i Hłasko” z albumu Muzyka komercyjna (2022).

Bibliografia

• Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1990. ISBN 83-07-01982-6. Brak numerów stron w książce