Wikipedia

Mohammad Mosaddegh

Mohammad Mosaddegh (pers. محمد مصدق Moḥammad Moṣaddeq, alternatywny często spotykany zapis nazwiska po polsku: Mosaddeq; ur. 19 maja 1882 w Teheranie, zm. 5 marca 1967 w Ahmadabadzie) – demokratycznie wybrany premier Iranu, urzędujący w latach 1951–1953. Doktor prawa. W 1951 roku wybrany Człowiekiem Roku przez tygodnik Time.

Mohammad Mosaddegh
محمد مصدق
Ilustracja
Mohammad Mosaddegh
Data i miejsce urodzenia

19 maja 1882
Teheran

Data i miejsce śmierci

5 marca 1967
Ahmadabad

Premier Iranu
Okres

od 22 lipca 1952
do 19 sierpnia 1953

Przynależność polityczna

Front Narodowy

Poprzednik

Ahmad Ghawam

Następca

Fazlollah Zahedi

Premier Iranu
Okres

od 30 kwietnia 1951
do 17 lipca 1952

Przynależność polityczna

Front Narodowy

Poprzednik

Hosejn Ala

Następca

Ahmad Ghawam

Faksymile
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Mosaddegh był liberałem i demokratą, człowiekiem francuskiej formacji myślowej[1]. W czasie swoich rządów negocjował z Wielką Brytanią warunki eksploatacji złóż ropy naftowej, jednak w obliczu braku porozumienia, doprowadził do nacjonalizacji przemysłu naftowego, znajdującego się wówczas w rękach Anglo-Irańskiej Kompanii Naftowej (dziś koncern BP)[2][3][4]. Został obalony w zorganizowanym przez CIA[5][6] zamachu stanu w 1953 roku[7][8].

Życiorys

edytuj

Wczesne życie

edytuj
 
Mossadegh jako dziecko

Urodził się w rodzinie prominentnych teherańskich urzędników w dniu 16 czerwca 1882 roku. Jego ojciec Mirza Hidejatollah Asztiani był ministrem finansów dynastii Kadżarów, a matka Szachzadi Malika Tadż Chanum była wnuczką reformatorskiego księcia Abbasa Mirza[9][10][11]. W 1901 roku Mohammad ożenił się z Zahrą Chanum, z którą miał pięcioro dzieci (dwóch synów i trzy córki). W 1909 roku ukończył studia prawnicze na Instytucie Nauk Politycznych w Paryżu. W 1911 roku z powodu choroby powrócił do Iranu, a po pięciu miesiącach ponownie powrócił do Europy. W czerwcu 1913 roku otrzymał doktorat Uniwersytetu Neuchâtel w Szwajcarii. Mosaddegh stał się tym samym pierwszym Irańczykiem, który otrzymał doktorat na europejskiej uczelni. Przed rozpoczęciem poważniejszej kariery politycznej, jeszcze przed I wojną światową wykładał w Szkole Nauk Politycznych w Teheranie[12].

Wczesna kariera polityczna

edytuj

Karierę polityczną rozpoczął w okresie rewolucji irańskiej rewolucji konstytucyjnej z lat 1905–1907. W wieku 24 lat został wybrany z okręgu Isfahan do nowo zainaugurowanego parlamentu perskiego, Islamskiego Zgromadzenia Konsultatywnego. W tym okresie był również zastępcą przewodniczącego Towarzystwa Humanitarnego Mostowfi ol-Mamaleke[13]. W proteście przeciwko traktatowi brytyjsko-perskiemu z 1919 roku przeprowadził się do Szwajcarii, skąd powrócił rok później w odpowiedzi na zaproszenie nowego premiera Hassana Pirniara, który zaoferował mu objęcie urzędu ministra sprawiedliwości. W drodze do Teheranu minął miasto Sziraz, którego mieszkańcy próbowali go namówić na objęcie stanowiska gubernatora ostanu Fars. W 1921 roku ponownie trafił do rządu, gdzie został ministrem finansów w rządzie Ahmada Ghawama, a w czerwcu 1923 roku objął stanowisko ministra spraw zagranicznych rządu Hassana Pirniara. Przez pewien czas był gubernatorem Azerbejdżanu Irańskiego. W 1923 roku ponownie został wybrany do parlamentu. Gdy w 1925 roku zwolennicy Reza Pahlawiego wnieśli o detronizację dynastii Kadżarów i koronowanie na nowego szacha Pahlawiego, Mossadegh głosował przeciwko takiemu rozwiązaniu, twierdząc że podważa ono postanowienia irańskiej konstytucji z 1906 roku. W swoim przemówieniu w parlamencie pochwalił osiągnięcia Rezy jako premiera i zachęcał go do przestrzegania konstytucji i pozostaniu u władzy jako premier. Apele Mosaddegha nic nie dały i 12 grudnia 1925 roku parlament obalił urzędującego monarchę Ahmada Szaha Kadżara. Nowym monarchą został Reza, który zapoczątkował dynastię Pahlawi. Mosaddegh na wiele lat wycofał się z polityki pozostając w opozycji do nowego ustroju[14][15].

Powrót Mosaddegha do polityki umożliwiła abdykacja Rezy Szaha Pahlawiego w 1941 roku na rzecz Mohammada Rezy Pahlawiego (pod brytyjskim przymusem). W 1944 roku Mosaddegh ponownie wystartował do wyborów i został wybrany do parlamentu. W wyborach poprowadził on własną formację Jebhe Melli (Front Narodowy Iranu). Front Narodowy Iranu domagał się ustanowienia demokracji i likwidacji obcych wpływów w polityce Iranu, co osiągnąć dało się według partii zwłaszcza poprzez nacjonalizacje Anglo-Persian Oil Company. W 1947 roku wprowadzona przez rząd reforma uniemożliwiła Frontowi Narodowemu wejście do parlamentu[16].

Premier Iranu

edytuj
 
Mosadegh z córką i synem

28 kwietnia 1951 roku został wybrany przez Madżlis premierem rządu stosunkiem głosów 79-12. Nowa administracja wprowadziła szereg reform społecznych, właściciele fabryk zostali przez nią zmuszeni do wypłaty świadczeń pracownikom, a chłopów zwolniono od pracy przymusowej u panów feudalnych[17]. Wkrótce po objęciu sterów rządu, doprowadził do nacjonalizacji (przejęcia z rąk brytyjskich) Anglo-Irańskiej Kompanii Naftowej[18]. W odpowiedzi na ten krok, Wielka Brytania wycofała swoich specjalistów z rafinerii w Abadanie, wydała embargo na handel z Iranem i rozpoczęła blokadę portów irańskich. W 1951 roku Wielka Brytania skierowała kwestię nacjonalizacji kompanii naftowej do ONZ oraz wzmocniła swoje siły morskie w pobliżu Iranu[19]. Premier Mosaddegh wybrał się osobiście do Nowego Jorku, gdzie na forum ONZ przedstawił stanowisko Iranu. Jego wystąpienie okazało się wielkim sukcesem dyplomatycznym, jednak w najmniejszym stopniu nie doprowadziło do zakończenia konfliktu. Mosaddegh w obliczu kryzysu pod koniec 1951 roku przeprowadził przyśpieszone wybory, które pokazały duże poparcie dla jego partii, szczególnie na obszarach miejskich[20].

Reformy Mosaddegha przyniosły mu popularność na całym świecie. W 1951 roku został ogłoszony Człowiekiem Roku tygodnika „Time”.

W lipcu 1952 roku gdy napięcie między rządem Mosaddegha a Wielką Brytanią osiągnęło moment szczytowy, a Iran zerwał stosunki dyplomatyczne z Brytyjczykami[21], Mossadegh zażądał od szacha przekazania zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi (interpretowaną wówczas jako prawo do nominacji ministra obrony) na ręce rządu wybieranego przez parlament. Szach odmówił, zaś Mosaddegh złożył rezygnację[22]. 16 lipca 1952 Madżlis wybrał na stanowisko premiera Ahmada Ghawama, probrytyjskiego byłego dziennikarza. Ghawam rozpoczął rządy od wznowienia negocjacji z Wielką Brytanią i zapowiedział rozliczenie Mosaddegha z decyzji o nacjonalizacji. Ghawam utrzymał się na stanowisku jednak tylko przez cztery dni; wystąpił przeciwko niemu nie tylko szach, ale i nacjonaliści, socjaliści z Tude, którzy 21 lipca 1952 wzniecili przeciwko rządowi powstanie[23] oraz zwolennicy organizacji religijnych zmobilizowani przez ajatollaha Abolghasema Kaszaniego[24]. W powstaniu zginęło lub odniosło poważne obrażenie 250 demonstrantów[25]. W obliczu kryzysu wojsko odmówiło dalszego tłumienia manifestacji[26]. Do władzy powrócił Mosaddegh. Doprowadził on do wszczęcia przeciwko Ghawamowi procesu, w którym oskarżono go o doprowadzenie do śmierci sześćdziesięciu trzech „męczenników” – ofiar powstania 21 lipca. Były premier nigdy nie stawił się przed specjalnym trybunałem, powołując się na zły stan zdrowia[23].

Mosaddegh w szybkim tempie przeprowadził wiele reform politycznych i społecznych m.in. wprowadził wolność słowa i zgromadzeń, umożliwił legalne działanie organizacjom lewicowym, w tym Tude, zapoczątkował działania zmierzające do zmiany struktury własności ziemi na wsi (reforma rolna)[27]. Premier rozpoczął proces demokratyzacji kraju i ograniczył władzę szacha[28].

Upadek Mosaddegha

edytuj
Osobny artykuł: zamach stanu w Iranie (1953).
 
Wiec zwolenników premiera

Agenci brytyjskiego wywiadu sprowokowali rozłam w rządzącej partii, na skutek którego od Mosaddegha odwróciło się kilku czołowych współpracowników[29]. Mosaddegh, obawiając się zamachu stanu ze strony brytyjskiej, zerwał stosunki dyplomatyczne z Wielką Brytanią i wydalił wszystkich dyplomatów (i pracowników wywiadu zarazem)[30]. Wielka Brytania, nie będąc w stanie samodzielnie usunąć rządu Mosaddegha, zwróciła się o pomoc do Stanów Zjednoczonych Ameryki, które choć początkowo były niechętne uczestnictwu w tej akcji w końcu przystały na propozycję Brytyjczyków[31] – umożliwił to styczeń 1953 roku, gdy urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych objął popierany przez Partię Republikańską Dwight Eisenhower, który od początku swojej prezydentury rozpoczął walkę z komunizmem. Brytyjczykom za pomocą propagandy i fałszywych informacji wywiadowczych udało się przekonać Eisenhowera i jego doradców o konieczności reakcji w Iranie w obawie przed objęciem rządów przez komunistów i dostaniem się Iranu w strefę wpływów Związku Radzieckiego[32][33].

W marcu 1953 roku amerykański sekretarz stanu John Foster Dulles nakazał CIA (kierowanemu przez jego brata Allena Dullesa) sporządzenie planów obalenia Mossadegha[34]. W kwietniu CIA przeznaczyło na obalenie rządu Iranu milion dolarów[35]. Akcja znana jako operacja Ajax skoncentrowała się wokół irańskiego monarchy, którego starano się przekonać do obalenia Mossadegha, początkowo głównie na drodze prób przekupienia władcy i jego najbliższej rodziny[36]. Wywiad rozpoczął też akcję propagandową wymierzoną w rząd. Według niego nacjonaliści i socjaliści związani z rządem mieli rzekomo planować akcje wymierzoną w najwyższych przywódców religijnych[37]. W rezultacie rząd utracił poparcie religijnej części społeczeństwa i jej przywódców[38].

W sierpniu 1953 roku szach w końcu zgodził się na obalenie Mossadegha[39]. Monarcha zdymisjonował premiera drogą pisemnego dekretu[40]. Wkrótce po ogłoszeniu treści dekretu na ulicach miast wybuchły masowe zamieszki, z których część była finansowana przez amerykański rząd. W walkach ulicznych starli się ze sobą zwolennicy i przeciwnicy monarchy. Do roli przyszłego premiera wybrany został przez CIA i MI6, generał Fazlollah Zahedi[41]. Zahedi będący dawnym ministrem Mosaddegha został odsunięty od urzędu, gdy nakazał krwawo stłumić antyamerykańską demonstrację. W lutym 1953 roku został on nawet czasowo aresztowany po tym, gdy został podejrzany o planowanie z obcymi mocarstwami zamachu stanu[42]. O wyborze Zahediego przesądziła jego reputacja zdecydowanego i bezwzględnego dowódcy, jak również fakt, że był on przewodniczącym stowarzyszenia emerytowanych oficerów i miał duży posłuch wśród zdymisjonowanych przez Mosaddegha wojskowych[43]. 18 sierpnia 1953 puczyści przez radio ogłosili Zahediego nowym premierem[44], a dzień później wojsko przejęło faktyczną władzę w państwie. Sam Mossadegh został aresztowany, a jesienią tego samego roku odbył się jego proces pokazowy, w którym został on skazany na trzy lata więzienia i areszt domowy. Nowy rząd cofnął reformy poprzednika i przywrócił brytyjskie interesy gospodarcze w kraju[45]. Wielu bliskich współpracowników obalonego premiera (w tym ministrów) i jego zwolenników zostało poddanych torturom, straconych lub trafiło do więzień[46][47].

 
Mosaddegh w trakcie przebywania w areszcie domowym (1965)

Obalony premier został osadzony w areszcie domowym w Ahmadabad-e Mosaddeq niedaleko Kazwin, gdzie zmarł w 1967 roku[48].

Mossadegh we współczesnym Iranie

edytuj

Po islamskiej rewolucji irańskiej w 1979 roku Mossadegh powrócił do łask, a obecnie jest jedną z najbardziej popularnych postaci historycznych Iranu[49].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Ryszard Kapuściński Szachinszach, s. 31.
  2. ↑ Kressin, W.K. „Prime Minister Mossadegh and Ayatullah Kashani”. dtic.mil. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-12)]..
  3. ↑ Milani, Abbas (2008-11-01). Eminent Persians. ISBN 978-0-8156-0907-0.
  4. ↑ Milani, Abbas (2011-01-04). The Shah. ISBN 978-0-230-11562-0.
  5. ↑ Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. s. 775 oraz 1082. ISBN 978-1-84511-347-6.
  6. ↑ Bryne, Malcolm (18 kwietnia 2013). „CIA Admits It Was Behind Iran’s Coup”. Foreign Policy.
  7. ↑ „In declassified document, CIA acknowledges role in '53 Iran coup”. Cnn.com.
  8. ↑ Saeed Kamali Dehghan; Richard Norton-Taylor (19 kwietnia 2013). „CIA admits role in 1953 Iranian coup”. The Guardian.
  9. ↑ Farhad Dība Mohammad Mossadegh: Political biography, s. 4.
  10. ↑ Benjamin Frankel The Cold War, 1945-1991: Leaders and other important figures in the Soviet Union, Eastern Europe, China, and the Third World.
  11. ↑ Afkhami, Gholam Reza (2009). The life and times of the Shah. University of California Press. s. 110. ISBN 0-520-25328-0.
  12. ↑ Kinzer, Stephen ([październik 2008). „Inside Iran’s Fury”. Smithsonian Magazine.
  13. ↑ Baktiar, Salar (2004). „The life of Mirza Hassan Khan, Mostofi Al Mamalek”. iransociety.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-24)]..
  14. ↑ „Centers of Power in Iran”. CIA. maj 1972.
  15. ↑ Kinzer, All the Shah’s Men (2003) s. 60.
  16. ↑ Kinzer, All the Shah’s Men (2003) s. 135.
  17. ↑ Nothing new in the world. atimes.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-03-07)]..
  18. ↑ Alan W. Ford, The Anglo-Iranian Oil Dispute of 1951-1952. University of california Press, Berkeley 1954, s. 268.
  19. ↑ Abrahamian (1982) s. 268.
  20. ↑ Abrahamian (1982), s. 268–270.
  21. ↑ Ervand Abrahamian: Historia współczesnego Iranu. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 162. ISBN 978-83-05-13597-9.
  22. ↑ Abrahamian (1982), s. 270–271.
  23. ↑ a b Abbas Milani, Eminent Persians, wyd. 1st ed, Syracuse, N.Y.: Syracuse University Press, 2008, s. 161–164, ISBN 978-0-8156-0907-0, OCLC 225870858.
  24. ↑ Richard Y.: Ayatollah Kashani: Precursor of the Islamic Republic?, [w:] red. N. Keddie, Religion and Politics in Iran. Shi’ism from Quietism to Revolution, Yale University Press, New Haven & London 1983, s. 110–111.
  25. ↑ Abrahamian (1982), s. 271.
  26. ↑ Abrahamian (1982), s. 272.
  27. ↑ Abrahamian (1982), s. 273.
  28. ↑ Zabih, Sepehr. The Mosaddegh Era: Roots of the Iranian Revolution, s. 65.
  29. ↑ Kinzer, All the Shah’s Men (2003) s. 159.
  30. ↑ No traction for proposal to name street after Mosaddegh. Tehran Times.. [dostęp 2015-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-06-14)].
  31. ↑ Saikal, Amin, The Rise and Fall of the Shah, Princeton University Press, 1980, s. 42.
  32. ↑ Review of All the Shah’s Men, Jonathan Schanzer.
  33. ↑ Mark J. Gasiorowski i Malcolm Byrne Mohammad Mosaddegh and the 1953 Coup in Iran, Syracuse University Press, May 2004. ISBN 0-8156-3018-2, s. 125.
  34. ↑ Malcolm Byrne, ed. (2 stycznia 2000), The Secret CIA History of the Iran Coup, 1953, George Washington University.
  35. ↑ Halberstam, David (1993). The Fifties. New York: Ballantine Books. s. 366–367. ISBN 0-449-90933-6.
  36. ↑ Kinzer, Stephen (2003). All The Shah’s Men. New Jersey: John Wiley &Sons. s. 7. ISBN 0-471-26517-9.
  37. ↑ Risen, James (16 kwietnia 2000). „SECRETS OF HISTORY: The C.I.A. in Iran -- A special report.; How a Plot Convulsed Iran in '53 (and in '79)”. New York Times.
  38. ↑ Nasr, Vali, The Shia Revival, Norton (2006), s. 124.
  39. ↑ Kermit Roosevelt Jr. Countercoup: The Struggle for the Control of Iran (McGraw-Hill, 1979) ISBN 0-07-053590-6.
  40. ↑ Kaveh Farrokh, Iran at War: 1500–1988, Oxford: Osprey Publishing, 2011, s. 449, ISBN 1-78096-221-5, OCLC 773578413.
  41. ↑ Ervand Abrahamian: Historia współczesnego Iranu. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 175. ISBN 978-83-05-13597-9.
  42. ↑ Historia Iranu, Anna Krasnowolska (red.), Marek Jan Olbrycht, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 847, ISBN 978-83-04-05047-1, OCLC 750640907.
  43. ↑ S. Kinzer, All the Shah’s Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror, John Wiley and Sons, 2003, ISBN 978-1-118-14440-4, s. 142-143.
  44. ↑ Ervand Abrahamian: Historia współczesnego Iranu. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 167. ISBN 978-83-05-13597-9.
  45. ↑ Historia Iranu, Anna Krasnowolska (red.), Marek Jan Olbrycht, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 848–849, ISBN 978-83-04-05047-1, OCLC 750640907.
  46. ↑ Persian Oil: A Study in Power Politics by L.P. Elwell-Sutton. 1955. Lawrence and Wishart Ltd. London. s. 315.
  47. ↑ Mehran Kamrava (2011) The Modern Middle East:A Political History Since the First World War, University of California Press, s. 148.
  48. ↑ Abrahamian, Ervand, Iran Between Two Revolutions (Princeton University Press, 1982), s. 280.
  49. ↑ Noreena Hertz, The Silent Takeover: Global Capitalism and the Death of Democracy, HarperCollins, 2003, ISBN 0-06-055973-X, s. 88.

Bibliografia

edytuj
  • Ryszard Kapuściński, Szachinszach, Warszawa: Czytelnik, 1996, ISBN 83-07-02522-2, OCLC 835288190.
  • Stephen Kinzer All the Shah’s Men, John Wiley & Sons, 2003, ISBN 0-471-26517-9.
  • Abrahamian, Ervand, Khomeinism: essays on the Islamic Republic. Berkeley: University of California Press, c 1993. 0-520-08173-0
  • Abrahamian, Ervand, Iran Between Two Revolutions, Princeton University Press, 1982
  • Amir Taheri, The Persian Night: Iran under the Khomeinist Revolution, New York: Encounter Books, 2009, ISBN 978-1-59403-240-0, OCLC 221149405.
  • Farhad Diba, Mohammad Mossadegh; A Political Biography, London: Croom Helm, 1986, ISBN 0-7099-4517-5, OCLC 13666341.
  • Mostafa Elm, Oil, Power, and Principle: Iran’s Oil Nationalization and Its Aftermath, wyd. 1st pbk. ed, Syracuse: Syracuse University Press, 1994, ISBN 0-8156-2642-8, OCLC 34041655.
  • Mark J. Gasiorowski, U.S. Foreign Policy and the Shah: Building a Client State in Iran, Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1991, ISBN 0-8014-2412-7, OCLC 22543360.
  • Mary Ann Heiss, Empire and Nationhood: The United States, Great Britain, and Iranian Oil, 1950–1954, New York: Columbia University Press, 1997, ISBN 0-231-10819-2, OCLC 36372316.
  • Sattareh Farman Farmaian & Dona Munker, Daughter of Persia: A Woman’s Journey from Her Father’s Harem through the Islamic Revolution. New York: Three Rivers Press, 2006. ISBN 0-307-33974-2.
  • Stephen Kinzer, All The Shah’s Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror, John Wiley & Sons, 2003, ISBN 0-471-26517-9.
  • Stephen Kinzer, Overthrow: America’s Century of Regime Change from Hawaii to Iraq, Times Books, 2006, ISBN 0-8050-7861-4.
  • Nikki R Keddie, Modern Iran: Roots and Results of Revolution, Yann Richard, Nikki R Keddie, New Haven, Conn.: Yale University Press, 2003, ISBN 0-300-09856-1, OCLC 52203239.
  • Homa Katouzian, Musaddiq and the Struggle for Power in Iran, I B Tauris & Co, 1991, ISBN 1-85043-210-4.
  • Mark J. Gasiorowski, The 1953 Coup D’État in Iran, International Journal of Middle East Studies, cz. 19, s. 261–286 (1987). JSTOR
  • Tom Gabbay, „The Tehran Conviction” William Morrow, (2009), ISBN 978-0-06-118860-2.
  • Mehdi Shamshiri: Zendegi Nameh Mohammad Mossadegh. ISBN 978-0-578-08305-6.
  • Christopher De Bellaigue, Patriot of Persia, London: Bodley Head, 2012, ISBN 978-1-84792-108-6, OCLC 758984434.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Mohammad_Mosaddegh&oldid=75175326”