Geopolityka

Geopolityka – termin wprowadzony w 1916 r. przez szwedzkiego teoretyka państwa, Rudolfa Kjelléna, odnoszący się do zależności zagadnień geograficznych i politycznych.

Problemy definicyjne

Znaczenia

Termin „geopolityka” może mieć co najmniej pięć znaczeń:

• dziedzina wiedzy badająca wpływ czynników geograficznych na prowadzenie polityki zagranicznej;
• interdyscyplinarna nauka badająca zależności między wpływem czynników geograficznych i historycznych na powstawanie i funkcjonowanie państw (ośrodków siły). Za symboliczne narodziny tak rozumianej geopolityki jest uważany rok 1889 (publikacja Rudolfa Kjelléna);
• paradygmat badawczy charakteryzujący się rozpatrywaniem zjawisk polityki międzynarodowej przez pryzmat kategorii geograficznych (wielkiej przestrzeni), wykorzystywaniem agregowanych wyników badań (złożonych z wielu danych obejmujących kilka – kilkanaście dziedzin wiedzy). W tym znaczeniu geopolityka bywa postrzegana jako subdyscyplina nauk;
• metoda skutecznego wykorzystania wiedzy z zakresu geografii, historii, nauk politycznych, wojskowych i ekonomicznych w celu jak najskuteczniejszej realizacji celów politycznych danego państwa (ośrodka siły). Dla tego znaczenia terminu „geopolityka” używa się określenia „geopolityka stosowana” (w odróżnieniu od geopolityki jako nauki);
• jedna z pięciu kategorii określających i badających państwo według teorii stworzonej przez Rudolfa Kjelléna, dotycząca jego struktury przestrzennej. Dzieliła się na fizjopolitykę i morfopolitykę.

Wybór definicji

• Geopolityka jest nauką o zastosowaniu zasad geografii w polityce światowej – The Columbia Encyclopedia 1965,
• Geopolityka zajmuje się badaniami wzajemnych relacji między naturalnymi elementami geografii a polityką państw – Dictionnaire de Robert 1965,
• Geopolityka jest nauką, która bada relację między cechami geograficznymi państwa a jego polityką – Grand Dictionnaire Larousse 1983,
• Geopolityka jest zastosowaniem wiedzy geograficznej do polityki światowej – William T. Fox, Geopolitics and International Relations, [w:] NATO Advanced Research Workshop, Bruksela 1983,
• Geopolityka współcześnie bada rywalizację między supermocarstwami (układ Wschód-Zachód) o dominację nad strefami peryferyjnymi (układ Północ-Południe) – Peter Taylor, Political geography of the Twentieth Century: a Global Analysis, Londyn 1993,
• Geopolityka zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni – Leszek Moczulski, Geopolityka Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999,
• Geopolityka to doktryna polityczna głosząca, że zjawiska, procesy i fakty polityczne są wyznaczane przez warunki geograficzne – Słownik Języka Polskiego PWN.

Subdyscypliny

Subdyscyplinami geopolityki są:

• astropolityka
• astrostrategia
• geoekonomia
• geohistoria
• geostrategia.

Geneza

Geopolityka narodziła się pod koniec XIX wieku. Termin ten został użyty po raz pierwszy przez Szweda, Rudolfa Kjelléna, w artykule pt. Studier öfver Sveriges politiska gränser, opublikowanym w Sztokholmie na łamach czasopisma „Ymer” w 1899 r. Do ojców geopolityki zalicza się także: Fryderyka Ratzela, Alfreda Mahana, Halforda Johna Mackindera oraz Karla Haushofera, którzy tworzyli na przełomie XIX i XX wieku.

Kjellen twierdził, że państwo nieodłącznie związane z ziemią, na której bytuje, stale współzawodniczy z sąsiadującymi państwami, chcąc zdobyć prawo do przewodzenia innymi.

Ratzel, niemiecki geograf, stworzył geopolityczne podwaliny pod niemiecką koncepcję Mitteleuropy. Powiązał ściśle dążenia polityczne z determinantem geograficznym. Mahan, amerykański admirał, stworzył koncepcję przewagi potęgi morskiej nad lądową. Jego koncepcje odnoszące się do amerykańskiej supremacji są nadal stałym elementem kształcenia oficerów i dyplomatów w Stanach Zjednoczonych.

Mapa Mackindera z zaznaczonym Pivot Area

Mackinder, brytyjski geograf, jest autorem najsłynniejszej koncepcji geopolitycznej związanej z ukutymi przez niego pojęciami: World Island (Światowa Wyspa) i Heartland (Obszar Centralny; pierwotnie Pivot Area – Obszar Osiowy). Jego zdaniem to na Światowej Wyspie (obejmującej Eurazję i Afrykę) rozgrywały się najważniejsze wydarzenia dziejowe. Na tym obszarze wyznaczył rejon krytyczny – Heartland, usytuowany w jego środkowo-północnej części. Geopolityczne prawo Mackindera sprowadzało się w skrócie do stwierdzenia: kto panuje nad Wschodnią Europą, panuje nad Obszarem Centralnym; kto panuje nad Obszarem Centralnym, panuje nad Światową Wyspą; kto panuje nad Światową Wyspą, panuje nad światem.
W 1943 zmodyfikował nieco swoją teorię, stwierdzając, iż morski odpowiednik Heartlandu stanowi Midland Ocean Basin, czyli basen północnego Atlantyku od Gór Skalistych w Ameryce Północnej do rzeki Wołgi na pograniczu Europy i Azji. I dopiero połączenie potencjału głównych mocarstw zarówno w ramach Heartlandu: ZSRR, Chin i Niemiec, jak i basenu północnego Atlantyku: USA, Wielkiej Brytanii i Francji spowoduje, że oba te ośrodki będą w stanie rywalizować o panowanie nad światem. W ten sposób Mackinder przewidział, że z Heartlandu i basenu Atlantyku wyłonią się dwie potęgi: USA i ZSRR, które rozpoczną walkę o władzę nad światem, a rejonem ich starcia stanie się Płaszcz Próżni: Azja wschodnia, Indie, Bliski Wschód, Afryka Północna.

Haushofer, niemiecki generał, był twórcą koncepcji geopolitycznej zakładającej podział świata na cztery panregiony geopolityczne, rozciągające się południkowo: amerykański, niemiecki, rosyjski i japoński. Założyciel najsłynniejszego pisma geopolitycznego Zeitschrift für Geopolitik.

Ojcowie geopolityki dali początek geopolityce klasycznej, do przedstawicieli której można zaliczyć m.in.: Nicholasa Spykmana (koncepcja Rimlandu), Aleksandra de Seversky’ego czy Saula Cohena.

Własną koncepcję geopolityczną wykreował Carl Schmitt, który uznał iż „kluczem” do rozpoznania mechanizmu dziejów jest konflikt między potęgami „morskimi” (tallassokracjami) i „lądowymi” (tellurokracjami), przy czym uosobieniem potęgi morskiej miałby być legendarny „Lewiatan”, zaś lądowej – „Behemot”. Koncepcję tę rozwinął m.in. George Modelski w swojej teorii cykli hegemonicznych.

okres	Potęga morska	Potęga lądowa
ok. 1200 p.n.e.	Mykeny	Troja
V w. p.n.e.	Ateny	Sparta
264–146 p.n.e.	Kartagina	Rzym
IX w.	Normanowie	Imperium Karolińskie
XIII–XIV w.	Wenecja	Imperium Mongołów
XV–XVI w.	Portugalia	Hiszpania
1660–1688	Holandia	Francja
1744–1815	Wielka Brytania
1815–1907		Rosja
1885–1945		Niemcy
1945–1991	USA	ZSRR

Alternatywną wobec powyższych koncepcję geopolityczną przedstawił rosyjski geopolityk Wieniamin Siemonow Tien-Szański (1870–1942), który wyodrębnił na powierzchni ziemi obszar „krytyczny”, między równikiem a 45 północnym równoleżnikiem. W tym obszarze zaznaczył trzy wielkie zatoki oceaniczne: europejskie Morze Śródziemne wraz z Morzem Czarnym, Morze Chińskie (Południowe i Wschodnie) wraz z Morzem Japońskim oraz Morze Karaibskie wraz z Zatoką Meksykańską. Tien-Szański uważał, iż hegemonem świata będzie ten kto będzie w stanie rządzić jednocześnie wszystkimi trzema morzami, a trzema „władcami świata” będą te trzy mocarstwa, z których każda zawładnie jednym z tych mórz. Wyróżnił też trzy rodzaje globalnych mocarstw.

• pierścieniowy – skoncentrowany wokół morza. Przykłady: Imperium Rzymskie, Cesarstwo Bizantyńskie, Kolonie Wenecji, Imperium Osmańskie – wokół Morza Śródziemnego, Szwecja wokół Morza Bałtyckiego.
• punktowy – który tworzą państwa mieszczące się na wyspach i półwyspach i dysponujące silną flotą. Tworzą one porty, punkty strategiczne, bazy wojenne w strategicznie ważnych punktach planety, jak czyniły to: Hiszpania, Niderlandy, Wielka Brytania, czy Japonia.
• kontynentalny – jest oparty na modelu „od morza do morza”, wnętrze kontynentu obejmuje obszerne terytorium, dwoma krańcami „opierające się” o obmywające jej krańce oceany. Przykładem takiego modelu były m.in. starożytna Persja, imperium Aleksandra Wielkiego, Imperium Mongołów, Imperium Rosyjskie a współcześnie USA oraz ZSRR, a następnie Rosja.

Geopolityka polska

W Polsce geopolityka akademicka narodziła się bardzo wcześnie, bo na przełomie XIX i XX wieku. Ojcem geopolityki polskiej był Eugeniusz Romer, którego sztandarowe dzieła takie jak Rola rzek w historii i geografii narodów (1901), czy Ziemia i państwo. Kilka uwag geopolitycznych (1939) po dziś dzień nie straciły swojej aktualności. Polska geopolityka wyłoniła się z naukowego sporu między Eugeniuszem Romerem oraz Wacławem Nałkowskim. Ten ostatni stworzył tezę badawczą o przejściowym charakterze ziem polskich, zarówno w znaczeniu komunikacyjnym, jak i kulturowym. Romer odniósł się do niej bardzo krytycznie, wskazując na pomostowy charakter ziem polskich, usytuowanych między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym.

Do akademickich geopolityków polskich zaliczają się także m.in.: Michał Janiszewski, Maria Kiełczewska, Ignacy Matuszewski, Leszek Moczulski, Jerzy Niezbrzycki (ps. Ryszard Wraga), Andrzej Piskozub, Władysław Studnicki, Leszek Sykulski, Zygmunt Wojciechowski, Tomasz Gabiś, Jacek Bartosiak.

W Polsce działa Polskie Towarzystwo Geopolityczne, Instytut Geopolityki, Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych, odbywają się zjazdy geopolityków.

W Krakowie od 2022 roku na Uniwersytecie Komisji Edukacji Narodowej można studiować geopolitykę zarówno jako studia I stopnia (3 lata), albo studia II stopnia (3 lata).

Czasopisma

• Geopolityka. Półrocznik Instytutu Geopolityki – czasopismo naukowe założone przez Leszka Sykulskiego, prezesa Instytutu Geopolityki.

Bibliografia

• Moczulski Leszek, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999.
• Sykulski Leszek, Geopolityka. Skrypt dla początkujących, Częstochowa 2014, ISBN 978-83-65047-00-7.
• Polski portal o geopolityce. http://geopolityka.net/
• Białoskórski, R., 2023. Geopolitics of the information age, Przegląd Geopolityczny, 46, s. 155-165.