Wikipedia

Geografia (Ptolemeusz)

Geografia (Γεωγραφικὴ Ὑφήγησις[1], Geographike hyphegesis – wstęp do kreślenia map[2]) – obok Almagestu (μαθηματική σύνταξις – Mathematike syntaksis) i Tetrabiblos (Τετράβιβλος – Czworoksiąg) jedno z najważniejszych dzieł greckiego matematyka, astronoma i geografa Klaudiusza Ptolemeusza[3]. Jest kompendium współczesnej autorowi wiedzy geograficznej i kartograficznej doby imperium rzymskiego w II wieku n.e.[4]

Geografia
Γεωγραφικὴ Ὑφήγησις
Ilustracja
Wydanie Miguela Serveta z 1535
Autor

Klaudiusz Ptolemeusz

Tematyka

Dzieło geograficzne ze współrzędnymi i mapami znanego świata

Data powstania

II wiek n.e.

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Aleksandria

Język

greka

Multimedia w Wikimedia Commons

Manuskrypt

edytuj

Istnieją co najmniej trzy linie przekazu (archetypy) znanego nam dzisiaj tekstu wywodzące się z autorskiego rękopisu Ptolemeusza[5]. Żaden (podobnie jak sam oryginał) nie zachował się do naszych czasów. Znamy za to pięćdziesiąt greckich kopii[6]. Wszystkie mają średniowieczny rodowód i bardzo dużo błędów, zbyt poważnych, aby mogły powstać z winy autora[2]. Jak pokazują badania[a][5], już teksty archetypów zawierały liczne nieścisłości, wynikające często z nieumiejętnego „poprawiania” współrzędnych przez kopistów, ale także z faktu, że były pisane majuskułami alfabetu greckiego i później były błędnie odczytywane[5]. Według badaczy określa to czas ich powstania na późną starożytność do X wieku n.e.[2]

Najważniejsze zachowane do naszych czasów manuskrypty wyszły spod ręki trzynastowiecznego bizantyjskiego uczonego Maksyma Planudesa (ok. 1255–1305). Są one częściowo skorygowane, pięknie zdobione i zawierają odtworzone mapy. Poszczególne egzemplarze mają swoje nazwy: Urbinas[8][9] przechowywany jest w Bibliotece Watykańskiej, Fabricianus[10] w Bibliotece Królewskiej w Kopenhadze, a Seragliensis[11] w pałacu Topkapı w Stambule.

Treść

edytuj

Sam Ptolemeusz informuje, że obok oryginalnych treści, dzieło zawiera również dorobek poprzedników[5]. Znaczna część lokalizacji i ich rozmieszczenie na mapach opracowane zostały przez Marinosa z Tyru, a sposób wykorzystania obserwacji astronomicznych w celu ustalenia pozycji geograficznej przez Hipparchosa z Nikei[b]. Traktat składa się z ośmiu ksiąg uzupełnionych 26 mapami znanego w II wieku n.e. świata[2][12].

Księga I

edytuj

Wstęp ma charakter teoretyczny. Zdając sobie sprawę z tego, jak łatwo mapy ulegają zniekształceniu poprzez niedokładne kopiowanie, Ptolemeusz w Księdze I wyłożył zasady ich rysowania[13]. Chcąc mieć pewność, że czytelnik będzie w stanie odtworzyć je na bazie samego tekstu, zaprezentował zasady przenoszenia kulistej rzeczywistości na płaszczyznę przy zastosowaniu siatki geograficznej[c][14]. Długość ustalił dzięki obserwacji tego samego zjawiska astronomicznego w dwóch różnych miejscach[13]. Posłużyło do tego zaćmienie Księżyca z 331 p.n.e. w noc poprzedzającą bitwę pod Gaugamelą. Porównując zapisy astronomów babilońskich z tymi poczynionymi w Kartaginie uznał, że obydwa miejsca dzielą 3 godziny co daje 45° długości geograficznej[d]. Po czym pokrył znany świat 180 południkami stopni geograficznych począwszy od Wysp Szczęśliwych (południk 0°) aż do Chin[15]. Poprawioną koncepcję obliczania szerokości przejął od poprzedników[13] i objął nią obszar od Bałtyku po Tanzanię[15]. Na tak przygotowaną siatkę naniósł poszczególne punkty, których położenie znał dzięki obserwacjom astronomicznym Hipparchosa z Nikei[e][2].

Księgi II – VIII

edytuj

Księgi od II do VII zawierają podzieloną na regiony listę ważniejszych miejsc (miast, gór, rzek) ze współrzędnymi[16]. Każdy region zawarty jest w osobnym rozdziale i bardzo dokładnie opisany, poczynając od granic, poprzez opis wnętrza regionu ze szczególnym uwzględnieniem miast, aż do pobliskich wysp (jeżeli występują)[12]. Lista zawiera ponad 8000 toponimów[2].

 
Magna Germania Nicolausa Germanusa. Fragment zakupionej przez Kanclerza Jana Zamoyskiego Cosmografii sprzed 1467.
Numer księgi Wytyczne dla mapy regionu
Księga II Brytania, Hiszpania, Galia, Germania, Recja, Panonia, Iliria i Dalmacja
Księga III Italia, Sarmacja, Bałkany oraz Grecja i wyspy greckie
Księga IV Mauretania, Libia, Cyrenajka, Egipt, Etiopia
Księga V Azja Mniejsza, Cypr i Bliski Wschód, Arabia, Mezopotamia
Księga VI Azja Środkowa
Księga VII Indie, Chiny i Cejlon

W Księdze II opisującej region Magna Germania autor wymienił m.in. Budorgis (Βουδοργίς) utożsamiane później z Brzegiem[17], Kalisię (Καλισία) identyfikowaną z Kaliszem[18] czy Askaukalis (ἀσκαυκαλίς) z Bydgoszczą.

Księga VIII zawiera wskazówki dotyczące kreślenia map poszczególnych regionów z podkreśleniem prostej zasady, że bogactwo treści powinno zależeć od skali rysunku. Zakończenie to kolejna lista najważniejszych miast z ich lokalizacją wyrażoną w godzinach (i ich ułamku długości) najdłuższego dnia roku oraz szacunkową odległością od Aleksandrii[14].

Błędy

edytuj

Dzieło Ptolemeusza zawiera błędy wynikające głównie z niedoskonałości sporządzonej przez niego siatki geograficznej. Powodowało to, że miejsca wzmiankowane w dziele były do niedawna niezwykle trudne do zidentyfikowania na mapach współczesnych. Ptolemeusz mylił się też, wskazując lokalizację nie tylko miejsc trudnych do usytuowania, ale także tak charakterystycznie położonych, jak chociażby Jutlandia czy Szlezwik-Holsztyn. Przyjął również za Posejdoniosem z Rodos błędne wyliczenie długości stopnia geograficznego[f][14], co pomnożyło nieścisłości.

Na Uniwersytecie Technicznym w Berlinie została wypracowała tzw. „geodetic deformation analysis”[19] (analiza deformacji geodezyjnych) pozwalająca na skorygowanie istniejących błędów. Na jej podstawie powstał wykaz miast (poleis) z „Magna Germania” (Księga II) z ich lokalizacjami na terenie dzisiejszych Niemiec i Polski. Według berlińskich naukowców lokalizacje te odpowiadają umiejscowieniu stanowisk archeologicznych m.in. współczesnej Ptolemeuszowi kultury wielbarskiej[20].

Wpływ i znaczenie

edytuj

Ptolemeusz był pierwszym człowiekiem w historii, który wykorzystał siatkę geograficzną w kartografii[21].

Już późnoantyczni i wczesnośredniowieczni następcy Ptolemeusza odwoływali się do treści Geografii, m.in. Pappus z Aleksandrii (ok. 300 n.e.), Ammianus Marcellinus (koniec IV w.) czy Kasjodor (połowa VI w.). Przynajmniej część tradycji translatorskich pochodzi ze świata arabskiego[22][g].

Dzieło Ptolemeusza było niezwykle ważne dla autorów późnośredniowiecznych i renesansowych, którzy znali je dzięki pracom Maksyma Planudesa[2] (przełom XIII i XIV wieku) i Miguela Serveta[23] (1535). Miało niebagatelny wpływ na Krzysztofa Kolumba i jego plany dotarcia do Indii poprzez opłynięcie kuli ziemskiej[7], a także późniejszy rozwój nauk kartograficznych.

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Porównanie z danymi z Tablic podręcznych[7].
  2. ↑ Również Strabon przypisuje Hipparchosowi opracowanie tej metody.
  3. ↑ Znacznie udoskonalony pomysł Marinosa[14].
  4. ↑ De facto 2h 16 min., czyli 34°[14].
  5. ↑ Było ich niewiele (kilka lub kilkanaście), m.in.: Marsylia, Rzym, Aleksandria, Syene (Asuan), Rodos[2].
  6. ↑ 1° równy pięciuset stadiom (93 km), a nie jak chciał Marinos sześciuset (111 km)[14].
  7. ↑ Najwcześniej około IX wieku.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Claudii Ptolemaei: Geographia Tom I. Wyd. Carolus Fridericus Augustus Nobbe, Lipsk 1843. [dostęp 2012-12-31].
  2. ↑ a b c d e f g h J. L. Berggren, A. Jones: Ptolemy’s Geography: An Annotated Translation of the Theoretical Chapters (Wstęp), Wyd. Princeton University Press, 2000. press.princeton.edu. [dostęp 2012-12-31].
  3. ↑ Ptolemy, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2012-12-30] (ang.).
  4. ↑ map, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2013-01-02] (ang.).
  5. ↑ a b c d Aubrey Diller, Ptolemy GEOGRAPHY Book 8, „The International Journal of Scientific History”, 5, Baltimore 2006, s. 3–5, ISSN 1041-5440 [dostęp 2013-01-02].
  6. ↑ F. Mittenhuber, The Traditon of Texsts and Maps in Ptolemy’s „Geography”, [w:] Ptolemy in Perspective: Use and Criticism of His Work from Antiquity to the Nineteenth Century, Dordrecht, Heidelberg, Nowy Jork, Londyn: Springer Science+Bussiness Media B.V. Springer, 2010, s. 97, ISBN 978-90-481-2788-7 [dostęp 2013-01-02]..
  7. ↑ a b Ptolemy’s Geography. www.ibiblio.org. [dostęp 2013-01-02].
  8. ↑ Claudii Ptolemaei: Geographia CV 48.. Biblioteka Watykańska. [dostęp 2013-01-02].
  9. ↑ J. Fischer, Ptolemy’s Geography, „Geographical Review”, 24 (3), American Geographical Society, 1934, s. 516–518, DOI: 10.2307/208935, JSTOR: 208935 [dostęp 2013-01-02].
  10. ↑ Claudius Ptolemaeus: Geographia. Kopenhaska Biblioteka Królewska – online. [dostęp 2013-01-02].
  11. ↑ A. Stückelberger, G. Graßhoff, Ptolemaios Handbuch der Geographie (Griechisch-Deutsch) 2006, ISBN 3-7965-2148-7.
  12. ↑ a b A. Diller, Lists of Provinces in Ptolemy’s Geography, „Classical Philology”, 34 (3), The University of Chicago Press, lipiec 1939, s. 228–238 [dostęp 2013-01-03].
  13. ↑ a b c Ptolemy (Claudius Ptolemaeus), [w:] G.J. Toomer, Dictionary of Scientific Biography, t. 11, Nowy Jork: Scribner & American Council of Learned Societies, 1970, s. 186–206, ISBN 978-0-684-10114-9 [dostęp 2012-12-30].
  14. ↑ a b c d e f T. Derda: Klaudiusz Ptolemeusz. bn.org.pl (strona Biblioteki Narodowej). [dostęp 2012-12-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (9 grudnia 2012)].
  15. ↑ a b L. Isaksen, Lines, damned lines and statistics: unearthing structure in Ptolemy’s Geographia, „e-Permiteron”, 6 (4), www.e-perimetron.org, 2011, s. 254–260, ISSN 1790-3769 [dostęp 2013-01-03].
  16. ↑ Angeliki Tsorlini, Higher order systematic effect in Ptolemy’s Geographia coordinate description of Iberia, „e-Permiteron”, 4 (2), 2009, s. 117–130, ISSN 1790-3769 [dostęp 2013-01-03].
  17. ↑ Budorgis. Pierer’s Universal-Lexikon (1857). [dostęp 2012-12-31].
  18. ↑ Kalisz, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2012-12-31] (ang.).
  19. ↑ Deformationsanalyse und regionale Anpassung eines historischen Geodatenbestandes, Technische Universität Berlin, Institut für Geodäsie und Geoinformationstechnik, Berlin 2007. www.geodesy.tu-berlin.de. [dostęp 2012-12-31].
  20. ↑ Janusz Ostoja-Zagórski: Najstarsze dzieje ziem polskich. Bydgoszcz: WSP, 1996, s. 179–180. ISBN 83-7096-142-8.
  21. ↑ M. Rosenberg: Ptolemy. www.geography.about.com. [dostęp 2013-01-03].
  22. ↑ F.J. Carmody: Arabic astronomical and astrological sciences in latin translation. A critical bibliography. Berkeley, Los Angeles: University of California Press, 1956, s. 17.
  23. ↑ Claudii Ptolemaei Alexandrini Geographice Enarracionis. www.miguelservet.org. [dostęp 2013-01-04].

Tekst źródłowy

edytuj
  1. Claudii Ptolemaei: Geographia Tom I (Księgi I-IV). Wyd. Carolus Fridericus Augustus Nobbe, Lipsk 1843. 1845, tom. II (Księgi 5-8); 1845, tom. III (Indeksy) (język grecki z łacińskim wstępem).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Geografia_(Ptolemeusz)&oldid=75195813”