Buk (miasto)

Buk – miasto w województwie wielkopolskim, w powiecie poznańskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Buk, w Poznańskiem, w aglomeracji poznańskiej, ok. 9 km na północny wschód od Opalenicy, ok. 15 km na północ od Stęszewa, ok. 28 km na zachód od Poznania.

Buk

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ratusz w Buku z 1897 roku
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	poznański
Gmina	Buk
Prawa miejskie	1289
Burmistrz	Paweł Adam (od 2018)
Powierzchnia	2,96 km²
Populacja (2024) • liczba ludności • gęstość	5502 1859 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 61
Kod pocztowy	64-320
Tablice rejestracyjne	PZ, POZ
Położenie na mapie gminy Buk Buk
Położenie na mapie Polski Buk
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Buk
Położenie na mapie powiatu poznańskiego Buk
52°21′24″N 16°31′03″E
TERC (TERYT)	3021034
SIMC	0970520
Urząd miejski ul. Ratuszowa 1 64-320 Buk
Strona internetowa
BIP

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 miasto liczyło 5502 mieszkańców.

Jedno z najstarszych historycznie miast Wielkopolski z zachowanym planem miasta średniowiecznego. Siedziba dawnego powiatu bukowskiego.

Położenie

Buk leży na Pojezierzu Poznańskim, będącym fragmentem Pojezierza Wielkopolskiego, na krańcu polodowcowego Ozu Bukowsko-Mosińskiego. Powierzchnia geologiczna zdominowana jest przez utwory czwartorzędowe. Należą do nich osady piaszczysto-żwirowe, a przede wszystkim gliny zwałowe ze zlodowacenia bałtyckiego oraz namuły i torfy.

Efektem erozyjnej działalności lodowca jest współczesna rzeźba terenu. Leżąca na wysokości 82–88 m n.p.m. wysoczyzna morenowa płaska zajmuje przeważającą część obszaru. Rozciąga się ona na Bukowsko-Mosińskim ciągu rynnowo-ozowym z polodowcowymi rynnami i obniżeniami dolinnymi.

Najwyżej położonym punktem w gminie jest wierzchowina ozu w rejonie przysiółka Józefowo, wynosząca 107 m n.p.m. Najniższy punkt leży w obrębie wsi Dakowy Suche na wysokości 75 m n.p.m.

W granicach gminy występują fragmenty zlewni Mogilnicy Wschodniej z rzeczką Trupiną przepływającą przez miasto Buk i zlewni Samicy. Wchodzą one w skład zlewni Kanału Mosińskiego, a tym samym w obręb dorzecza Warty.

Klimat

Gmina Buk położona jest w środkowej dzielnicy klimatycznej Wielkopolski.

• średnia roczna temperatura powietrza + 8,0 °C,
• średnia roczna wilgotność względna powietrza 78%,
• średnie roczne opady 528 mm,
• średnia roczna prędkość wiatru 4,0 m/s.

Roślinność

W szacie roślinnej zadrzewienia zajmują jedynie 3.6%. Resztę powierzchni pokrywa szata roślinna sezonowa wynikająca z płodozmianu uprawianych roślin oraz segmenty łąkowo-pastwiskowe. Na terenie miasta i gminy rośnie 5 drzew będących pomnikami przyrody.

Fauna

Fauna tego terenu jest reprezentatywna dla terenów pól i lasów. Najczęściej spotykane gatunki to: sarna, zając, lis i okresowo dzik. Wśród drobnych ssaków spotykane są tchórze, borsuki, myszy, nornice, krety i szczur polny. Ptaki reprezentowane są przez gatunki charakterystyczne dla pól i lasów oraz ptaki wodne występujące w rejonie jeziora Niepruszewskiego.

Nazwa

Nazwa miasta nawiązuje do nazwy drzewa bukowego, które zostało zobrazowane również w herbie miejskim Buku . Pierwsza zachowana wzmianka o Buku znajduje się w dokumencie z 1257 zawartym w Kodeksie dyplomatycznym Wielkopolski, w którym mowa o tutejszej wsi i civitas (prawdopodobnie w znaczeniu „miasto”, lub „gród”); w źródłach jako: 1383 Bukk, 1397 Buck, 1411 Buge, 1440 Bug, 1517 Bukg, 1580 Buk, 1888 Buk  .

Historia

Średniowiecze – lokacja miasta

Buk na historycznej mapie Wielkopolski sporządzonej w 1888 roku według danych zaczerpniętych z Kodeksu dyplomatycznego.

Plac Stanisława Reszki

Miasto ma metrykę średniowieczną i jest notowane od XIII wieku. Wedle legendy podczas polowania na żubry, zmarł tu w 992 książę Mieszko I. Gród obok którego rozwijała się osada targowa, funkcjonował pierwotnie jako własność książęca. W 1257 książę wielkopolski Bolesław Pobożny nadał Buk, jako uposażenie biskupom poznańskim. W 1289 Buk uzyskał prawa miejskie na prawie magdeburskim.

Do lokacji miasta doszło zapewne wcześniej – jeszcze przed nadaniem miasta, kaplicy i wsi w 1257. Według innych hipotez lokacja miała miejsce później, zaś jej pierwszym śladem jest zachowana kopia dokumentu Przemysła II, przyznającego tutejszym mieszczanom zwolnienie od ceł. Źródło to budzi jednak poważne wątpliwości – opatrzone jest datą 1299, mimo iż władca zginął 3 lata wcześniej. Data ta została arbitralnie poprawiona przez wydawcę dokumentu na 1289 i spopularyzowana, jednak obecnie przyjmuje się, że najbardziej uzasadnionym rozwiązaniem będzie przyjęcie, że lokacja Buku nastąpiła w nieznanym nam momencie panowania Przemysła I lub Przemysła II, a zatem przed 1296 Istnieją więc dwie koncepcje czasu lokacji miasta – przed 1257 i około 1289.

Rozkwit miasta

Rozkwit Buku przypada na XV i XVI wiek. W okresie średniowiecza rozkwitało rzemiosło, szczególnie włókiennictwo. Miasto było otoczone murami obronnymi (upamiętnionymi w nazwie ulicy Mury) i fosą. Dzięki przywilejowi organizowania jarmarków i lokalizacji komory celnej rozwijał się także handel. Miasto wzbogaciło się o wodociąg, szkołę, szpital i łaźnię miejską. W XV wieku biskup poznański Jan Lubrański nadał miejscowym sukiennikom różne przywileje. O ówczesnym znaczeniu Buku w Wielkopolsce, świadczą wizyty królewskie Władysława Jagiełły (1414) oraz prawdopodobnie także Zygmunta Starego i Henryka Walezego, którzy odwiedzali rezydencję dostojników kościelnych diecezji poznańskiej (właścicieli miasta). W 1458 miasto wystawiło 15 pieszych żołnierzy na wyprawę na Malbork w czasie wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim.

Spadek znaczenia miasta

W 1502 miejscowość całkowicie się spaliła w pożarze w wyniku czego wikariusz biskupa poznańskiego zwolnił mieszkańców Buku od wszelkich ciężarów podatkowych na 15 lat .

Miejscowość zanotowana została w historycznych dokumentach podatkowych. W 1564 wspomniany jest folusz na ulicy Głównej, w którym folowane było sukno produkowane w mieście. Miasto płaciło wówczas 30 grzywien szosu w tym 6 wiadrunku i 8 groszy od kramów szewskich, 3 kamienie łoju od 13 jatek rzeźniczych. Mieszczanie posiadali 14 łanów, z których płacili po 1 grzywnie i 8 gr. oraz po 4 ćw. owsa. W mieście działał młyn słodowy napędzany pracą koni, który mielił słód na piwo i gorzałkę. Oddawał on co dziesiątą ćwierć słodu, do tego wiertel owsa, a od wiertela miarkę słodu gorzałczanego. Pobierano również opłaty targowe: od konia i od bydlęcia po 9 denarów, od sypania zboża na wozy oraz od garnków .

W 1580 roku położone było w powiecie poznańskim województwa poznańskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Do stopniowego spadku znaczenia miasta przyczyniła się m.in.: wojna domowa Grzymalitów z Nałęczami, wojny ze Szwedami oraz klęski żywiołowe i epidemia (1710), w wyniku czego w 1733 w Buku mieszkało zaledwie 140 mieszkańców. Miasto nie odzyskało już swojej wcześniejszej pozycji, pomimo wielokrotnego wzrostu liczby mieszkańców.

Zabory Polski

Po II rozbiorze Polski w 1793 Buk wraz z całą Wielkopolską wszedł w skład Prus Południowych w zaborze pruskim. Dobra biskupie uległy zeświecczeniu a mieszkańcy przeszli pod jurysdykcję pruską. Językiem urzędowym stał się niemiecki (przez początkowy okres dopuszczano także język polski). W toku germanizacji osiedlono w Buku wiele rodzin niemieckich, mieszkała tu także ludność żydowska. W 1811 w mieście było 209 domów, w których mieszkało 1274 mieszkańców.

Siedziba powiatu

W 1815 miasto zostało siedzibą powiatu bukowskiego o powierzchni 130 km² i liczącego około 58 tysięcy mieszkańców. Ze względu na aktywny udział bukowian w powstaniu wielkopolskim jakie odbyło się w czasie Wiosny Ludów (kosynierzy bukowscy) siedzibę powiatu przeniesiono do Nowego Tomyśla. W tym okresie zbudowano też linię kolejową. W 1887 powiat bukowski zlikwidowano, a na jego terenie utworzono powiaty: grodziski i nowotomyski.

Od połowy XIX wieku

Pożar 8 czerwca 1858 strawił niemalże cały rynek wraz z ratuszem i przyległe ulice. Obecna zabudowa rynku pochodzi niemal całkowicie z drugiej połowy XIX wieku. Miejscowość wymieniona została jako miasto powiatowe Buk w XIX-wiecznym Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. W 1871 w mieście stało 240 domów, w których mieszkało 2670 mieszkańców w tym 2048 Polaków wyznania katolickiego, 356 ewangelików oraz 266 wyznawców judaizmu.

W mieście znajdowała się siedziba komisarza obwodowego, kościół katolicki i protestancki. Pomimo istnienia kilkuklasowej szkoły elementarnej w mieście mieszkało również 440 analfabetów. Panował ożywiony ruch rolniczy. W miejscowości odbywały się cztery jarmarki rocznie, na których handlowano płodami rolnymi: zbożem, bydłem oraz okowitą. Rozwijało się również rzemiosło z czego największe było grono szewców. W Buku istniała także fabryka serów, a w najbliższej okolicy 3 gorzelnie oraz młyn napędzany silnikiem parowym.

Podobnie jak na większości obszaru Wielkopolski ścierały się ze sobą odgórna germanizacja Polaków i idee pracy organicznej. Powstawały liczne towarzystwa kulturalne, społeczno-polityczne, oświatowe i sportowe, Bank Ludowy, miejska kasa pożyczkowa założona przez Towarzystwo Pożyczkowe Polskie liczące w mieście 214 członków, a także organizacje samopomocowe i spółdzielnie rolnicze. W 1904 powstała polska szkoła przy ulicy Przykop.

II RP

Do Polski powrócił Buk w listopadzie 1918. Zorganizowana niezwłocznie po wybuchu powstania wielkopolskiego kompania bukowska pod dow. kpt. Witolda Wegnera oswobodziła okoliczne miejscowości i brała udział w walkach na froncie zbąszyńskim. Pierwsza polska Rada Miejska Buku powstała w kwietniu 1919, a burmistrzem został Konstanty Scholl, którego po rezygnacji zastąpił pół roku później Maksymilian Holland i pełnił to stanowisko nieprzerwanie aż do wybuchu II wojny światowej.

W okresie międzywojennym swoją działalność kontynuowała większość organizacji działających w okresie przedwojennym. Najaktywniejsze były organizacje katolickie z Akcją Katolicką na czele, cechy rzemieślnicze, Towarzystwo Przemysłowe, Kurkowe Bractwo Strzeleckie, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” i Towarzystwo Śpiewacze „Harmonia”. W 1922 powstał Klub Sportowy „Patria”. W mieście mieszkała także ludność niemiecka, skupiająca się wokół parafii ewangelickiej oraz istniała gmina żydowska z synagogą przy ulicy Mury.

II wojna światowa

Po rozpoczęciu II wojny światowej wojska niemieckie zajęły Buk 10 września 1939. Nastąpiły liczne rewizje i aresztowania, ludność żydowska i część polskiej została wywieziona z miasta, a większość mienia, z warsztatami rzemieślniczymi włącznie, przejął okupant. Zniszczeniu uległy m.in. stojąca na środku rynku kolumna św. Stanisława Biskupa (patrona bukowskiej parafii) i pomnik powstańców wielkopolskich. Rozstrzelany został m.in. poseł na sejm Franciszek Górczak. Według najnowszych badań w czasie II wojny światowej życie straciły nie mniej niż 122 osoby, które zamieszkiwały Buk i przyległe wsie. Działalność konspiracyjną prowadzili bukowscy harcerze, których przywódca, Tadeusz Wojtczak przypłacił to życiem w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen (Rogoźnica). Podczas okupacji niemieckiej nazistowska administracja przemianowała miasto na Buchenstadt (od 1943).

Tuż przed wejściem wojsk radzieckich (26 stycznia 1945) Niemcy podpalili kościół farny (który pełnił wtedy rolę magazynu) wraz z „cudownym” obrazem Matki Boskiej Literackiej. Tymczasową administrację przejęła sowiecka Komendantura Wojenna. Pierwszym burmistrzem po zakończeniu II wojny światowej został Leon Grabowski, a przewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej Franciszek Kulczyński. Powoli, w miarę łagodzenia obowiązkowego zaopatrzenia wojska wznawiały działalność bukowskie zakłady przemysłowe i usługowe: spółdzielnie „Rolnik” i „Zgoda”, mleczarnia, gorzelnia i Spółdzielczy Bank Ludowy. Powstały też nowe zakłady: Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”, Spółdzielnia „Zryw” i Fabryka Czapek, będąca poprzedniczką dzisiejszej „Bukowianki”. Odzyskiwało znów na znaczeniu rzemiosło, a także okoliczne rolnictwo, które padło jednak ofiarą reformy rolnej. Ponownie otwarto dwie szkoły podstawowe i powstała średnia szkoła rolnicza. Do normalnej działalności powróciły organizacje kulturalne i społeczne.

Okres powojenny

Buk sfotografowany przez amerykańskiego satelitę wywiadowczego Corona 98 w dniu 23 sierpnia 1965

Po zakończeniu II wojny światowej na terenie miasta nadal działała konspiracja niepodległościowa. Jej uczestnicy: Henryk Blimel, Tadeusz Nowicki oraz Walerian Szajek zostali skazani przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Poznaniu na 12 lat więzienia. Do więzień trafili również członkowie młodzieżowej organizacji harcerskiej „Bi-Pi”.

W latach 1965–1968 wybudowano Fabrykę Elementów Wyposażenia Budownictwa „Metalplast” – obecnie „Wavin-Metalplast Buk”, będącą największym pracodawcą w gminie. Powstały osiedla na Przykopie, Przyjaźni i 700-lecia. Powstały także nowe przedszkole, przychodnia lekarska, kino, biblioteka, dom kultury „Harcerz” i stadion sportowy. Rozbudowane zostały szkoły i ratusz.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa poznańskiego.

Ostatnimi dużymi inwestycjami są hala sportowa, pełna kanalizacja i gazyfikacja (z kopalni w pobliskim Józefowie) miasta oraz nowy budynek gimnazjum. W 2010 oddano do użytku nowo wybudowany Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych, który znajduje się przy ulicy Dworcowej.

W latach 2010–2011 w mieście przeprowadzono szczegółowe badania archeologiczne, podczas których odkryto m.in. fragmenty murów miejskich, pozostałości średniowiecznej sieci wodociągowej oraz rycerski miecz z czasów wojen z zakonem krzyżackim.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Buku w 2014 roku.

Gospodarka

Wjazd do miasta od zachodu drogą wojewódzką nr 307

W 2019 w Buku w rejestrze REGON zarejestrowanych było 980 podmiotów gospodarczych; przeważająca działalność to handel hurtowy i detaliczny. W mieście funkcjonuje m.in. market: Biedronka, Pepco, Polomarket oraz Netto.

Przy pobliskim węźle autostrady A2 znajduje się Park Przemysłowy Buk, w którym w 2013 istniało już około 25 obiektów przemysłowych, magazynowych i usługowych.

Transport

Transport drogowy

Głównym traktem Buku jest ulica Dworcowa. Przez miasto przebiega droga wojewódzka:

• 306 Lipnica – Wilczyna – Buk – Stęszew – Dymaczewo Nowe

• 307 Poznań – Buk A2 – Opalenica – Bukowiec

W odległości 3 km od centrum miasta znajduje się węzeł autostradowy Buk A2, w którym krzyżują się drogi wojewódzkie 306 i 307, 10 km od tego węzła przebiega zachodnia obwodnica Poznania, będąca odcinkiem drogi krajowej S11

Transport kolejowy

Budynek dworca kolejowego w Buku

Przez Buk przebiega międzynarodowa linia E20 odcinek 3 Warszawa Zachodnia – Kunowice

Początki kolei w Buku związane są z otwarciem linii kolejowej Poznań–Berlin w 1870. Aktualnie na stacji kolejowej w Buku zatrzymują się pociągi Kolei Wielkopolskich oraz Polregio.

Na stacji znajduje się też bocznica towarowa.

Turystyka i zabytki

Zabytki

Obiekty wpisane w rejestr zabytków województwa wielkopolskiego:

• Układ urbanistyczny
• Klasycystyczny kościół pw. św. Stanisława Biskupa (1946–1949)
• Drewniany kościół cmentarny pw. Świętego Krzyża (XVIII w.)
  • drewniana dzwonnica (1757)
• synagoga, obecnie Sala Miejska
• szkoła talmudyczna z 2 poł. XIX w. (ul. Mury 4)
• Budynek dawnego sądu z więzieniem (pocz. XIX w.)
• Budynek dawnego Szpitala Świętego Ducha (1600, poł. XIX w.)
• Pałac biskupi (poł. XIX w.)
• Kanonia (zamieszkiwana dawniej przez kanoników) z 2 poł. XVIII w.

Pozostałe historyczne obiekty:

• Ratusz (1897)
• Kamienna figura Chrystusa Ecce homo z ornamentem rokokowym (1762) na cmentarzu przykościelnym
• Kościół ewangelicki, obecnie Kino i Izba Muzealna Ziemi Bukowskiej
• Wieża ciśnień (pocz. XX w.)
• Budynek szkoły katolickiej
• Cmentarz żydowski
• Pomnik Bohaterów Ziemi Bukowskiej w Buku

Zabytki w Buku

Kościół pw. św. Stanisława Biskupa odrestaurowany w latach 1946–1949

Kościół pw. Świętego Krzyża (XVIII w.)

Synagoga (2 poł. XIX w.)

Budynek dawnej szkoły elementarnej z 1895 oraz dawnego Szpitala Świętego Ducha z poł. XIX w.

Plac Przemysława

Plac Reszki

Media

Prasa lokalna

• „Kosynier Bukowski” (miesięcznik)
• „Bukowski Lider” (gazeta internetowa)

• „Gazeta Bukowska” (gazeta internetowa)

Sport

• MKS Patria Buk – klub piłkarski założony w 1922
• UKS Bukowia Buk – klub piłkarek ręcznych
• Spartakus Buk – klub piłkarzy ręcznych
• UKS Skra Wielkopolska – klub piłkarzy, głównie dzieci
• Bukowski Klub Biegacza – klub zrzeszający pasjonatów biegania
• KS Red Hot Czili Buk – klub piłkarek ręcznych plażowych (srebrny medal mistrzostw Polski w piłce ręcznej plażowej w 2018)
• Bukowski Klub Morsa – klub zrzeszający miłośników zimowych kąpiel. Klub został założony w 2013 przez Tomasza Giełdę i Krystiana Błaszczaka

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki:
  • parafia św. Stanisława Biskupa
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Buk

Miasta partnerskie

• Sint-Michielsgestel (od 1990/92)
• Hambühren (od 1996 r., oficjalnie od 2000 r.)
• Verson (od 2007 r.)
• Tourville-sur-Odon (od 2007 r.)

Honorowi Obywatele Miasta Buk

• Kazimierz Wróblewski – dr nauk medycznych, tytuł przyznała Rada Miejska w Buku, w 1919 r.
• Stanisław Niziński – ks. kanonik, tytuł przyznała Rada Miejska w 1925 r.
• Lech Siuda – dr nauk medycznych, tytuł nadała Rada Narodowa Miasta i Gminy Buk w 1983 r.
• Teofil Ratajczak – ks. infułat, tytuł przyznała Rada Miasta i Gminy Buk dnia 30 kwietnia 1991 r.
• Ignacy Cieślak – zakonnik, pallotyn, tytuł nadała Rada Miasta i Gminy Buk 22 maja 1996 r.
• Eugeniusz Jakubowski – nauczyciel, tytuł przyznała Rada Miasta i Gminy Buk dnia 12 kwietnia 2005 r.
• Andrzej Szczepaniak – ks. prałat, tytuł przyznała Rada Miasta i Gminy Buk w 2018 r.

Bibliografia

• Stefan Chmielewski: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, zesz. 1 (A-B), hasło „Buk”. Wrocław: Wydawnictwo PTPN, 1982, s. 138–139.
• Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe Polski, t. I A-B, hasło „Buk (3)”. Kraków: Polska Akademia Nauk, Instytut Języka polskiego, 1996, s. 447. ISBN 83-85579-34-6.

Linki zewnętrzne

• Buk w „Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu”
• Oficjalna strona miasta i gminy Buk
• Historia Żydów w Buku na portalu Wirtualny Sztetl
• Buk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 455 .
• Buk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 270 .
• Audycja „Mój Poznań, moja Wielkopolska - Buk: Małe miasto, wielka historia” w serwisie YouTube, Ratajska Telewizja Kablowa