ਰਾਜਸਥਾਨ

ਰਾਜਸਥਾਨ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੂਬਾ
ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਹਵਾਮਹਿਲ ਦਾ ਇੱਕ ਨਜ਼ਾਰਾ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ
ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ
ਦੇਸ਼	ਭਾਰਤ
ਸਥਾਪਿਤ	੩੦ ਮਾਰਚ ੧੯੪੯
ਰਾਜਧਾਨੀ	ਜੈਪੁਰ
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ	ਜੈਪੁਰ
ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ	੩੫
ਸਰਕਾਰ
• ਰਾਜਪਾਲ	ਕਲਰਾਜ ਮਿਸ਼ਰ
• ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ	ਭਜਨ ਲਾਲ ਸ਼ਰਮਾ (ਭਾਜਪਾ)
• ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ	ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ
• ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ	੨੦੦ ਸੰਸਦੀ
• ਸੰਸਦੀ ਹਲਕੇ	੨੫
ਆਬਾਦੀ  (੨੦੨੩)
• ਕੁੱਲ	੯ ਕਰੋੜ
ਸਮਾਂ ਖੇਤਰ	ਯੂਟੀਸੀ+੫:੩੦ (ਭਾਰਤੀ ਮਿਆਰੀ ਸਮਾਂ)

ਰਾਜਸਥਾਨ (ਹਿੰਦੀ: राजस्थान ) ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰਾਜ ਹੈ। ਇਹ ੩੪੨,੨੩੯ ਵਰਗ ਕਿ: ਮੀ: ਹੈ। ਇਸਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਗੁਜਰਾਤ, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਹੈ। ਰਾਜ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ੩,੪੨,੨੩੯ ਵਰਗ ਕਿ.ਮੀ. (੧,੩੨,੧੩੯ ਵਰਗ ਮੀਲ) ਹੈ। ਜੈਪੁਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਅਤੇ ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਇਸ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਤਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਅਰਾਵਲੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ, ਜੋ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦਾ ਮਰਕਜ਼ ਹੈ, ਮਾਊਂਟ ਆਬੂ ਅਤੇ ਜੱਗ ਮਸ਼ਹੂਰ ਦਿਲਵਾੜਾ ਮੰਦਰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਬਾਘ ਰੱਖਾਂ, ਰਣਥੰਭੋਰ ਅਤੇ ਸਰੀਸਕਾ ਨੇ ਅਤੇ ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੇਵਲਾਦੇਵ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਹੈ, ਜੋ ਦੂਰ ਸਾਇਬੇਰੀਆ ਤੋ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰਸ(ਕ੍ਰੇਨ) ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਕਈ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਰੱਖਿਅਤ ਘਰ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ

ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਗ ਗੁਰਜਰਤਰਾ (ਗੁਰਜਰਾਂ ਵਲੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਦੇਸ਼) ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਗੁੱਜਰ ਪ੍ਰਤੀਹਾਰਾਂ ਨੇ ੩੦੦ ਸਾਲ ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰੀ-ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅਰਬ। ਅਰਬਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਚਾਇਆ ਸੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਰਾਜਪੂਤ ਜਾਤੀ ਦੇ ਬਹਾਦਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਜਮਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਨਾਮਕਰਣ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ, ਖੇਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਰਾਜ ਸਨ- ਉਦੈਪੁਰ, ਡੂੰਗਰਪੁਰ,ਬਾਂਸਵਾੜਾ, ਪ੍ਰਤਾਪਗੜ, ਜੋਧਪੁਰ, ਬੀਕਾਨੇਰ, ਕਿਸ਼ਨਗੜ, ਜਾਲੋਰ, ਸਿਰੋਹੀ, ਕੋਟਾ, ਬੂੰਦੀ, ਜੈਪੁਰ, ਅਲਵਰ, ਭਰਤਪੁਰ, ਕਰੌਲੀ, ਝਾਲਾਵਾੜ, ਅਤੇ ਟੋਂਕ. ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜਪੁਤਾਨਾ ਨਾਮ ਵਜੋ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜਾ ਮਹਾਂਰਾਣਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਆਪਣੀ ਅਸਧਾਰਣ ਰਾਜਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਮਗਤੀ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਧਰਤੀ-ਭੱਜਿਆ ਨੂੰ ਮਕਾਮੀ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਚਾਯਕ ਨਾਮਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉੱਤੋਂ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਥੇ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਮ ਬੋਲੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਰੱਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ੜੂੰੜਾਡੀ-ਬੋਲੀ ਦੇ ਇਲਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ੜੂੰੜਾੜ (ਜੈਪੁਰ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੇਵਾਤੀ ਬੋਲੀ ਵਾਲੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਧਰਤੀ-ਭਾਗ ਅਲਵਰ ਨੂੰ ਮੇਵਾਤ, ਉਦੈਪੁਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਮੇਵਾੜੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਦੈਪੁਰ ਨੂੰ ਮੇਵਾੜ, ਬਰਜ ਭਾਸ਼ਾ-ਬਹੁਲਤਾ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬ੍ਰਜ, ਮਾਰਵਾੜੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੀਕਾਨੇਰ-ਜੋਧਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਮਾਰਵਾੜ ਅਤੇ ਵਾਗੜੀ ਬੋਲੀ ਉੱਤੇ ਹੀ ਡੂੰਗਰਪੁਰ-ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਅਦਿ ਨੂੰ ਵਾਗੜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਡੂੰਗਰਪੁਰ ਅਤੇ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਦੱਖਣ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ੫੬ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਛਪਨ ਨਾਮ ਵਜੋਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ। ਮਾਹੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਧਰਤੀ-ਭਾਗ ਨੂੰ ਕੋਇਲ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ਦੇ ਕੋਲ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਪਠਾਰੀ ਭਾਗ ਨੂੰ ਉਪਰਮਾਲ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ

ਰਾਜਸਥਾਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪ੍ਰਾਂਤ ਹੈ। ਇਹ 30 ਮਾਰਚ 1949 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਤਕਾਲੀਨ ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਵਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਵਿਲੀਨ ਹੋਈਆਂ। ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਜਾਟ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿਤੀ ਸੀ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ: ਰਾਜਾਵਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਗੁੱਜਰ, ਰਾਜਪੂਤ, ਮੌਰਿਆ, ਜਾਟ ਆਦਿ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਉਪਲੱਬਧੀ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਣ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸੱਤਾ-ਹਤਾਰੇਖਾ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਉਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਂਤ ਬਨਣਾ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਲਾ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕਾਰਜ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਦੇ ਦੇਸ਼ੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਜਾਦ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਹੋੜ ਮੱਚ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਤ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਰਾਜਪੂਤਾਨੇ ਦੇ ਇਸ ਭੂ-ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਬਾਈ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਆਸਤ ਅਜਮੇਰ-ਮੇਰਵਾਡਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਉੱਤੇ ਦੇਸੀ ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਰਾਜ ਸੀ। ਅਜਮੇਰ-ਮੇਰਵਾੜਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ; ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤਾਂ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ, ਮਗਰ ਬਾਕੀ ਇੱਕੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦਾ ਵਿਲਾ ਹੋਣਾ ਯਾਨੀ ਏਕੀਕਰਣ ਕਰ ਕੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਾਮਕ ਪ੍ਰਾਂਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਸੱਤਾ ਦੀ ਹੋੜ ਦੇ ਚਲਦੇ ਇਹ ਬੜਾ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਆਜਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਲਾ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਅਗੇਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਆਪਣੇ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਦੀਰਘਕਾਲੀਨ ਅਨੁਭਵ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਰਾਜ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਕਰੀਬ ਇੱਕ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਉਹਾਪੋਹ ਦੇ ਵਿੱਚ 18 ਮਾਰਚ 1948 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਏਕੀਕਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੁੱਲ ਸੱਤ ਚਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੰਬਰ 1956 ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਹੋਈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀਨ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਵੀ. ਪੀ. ਮੈਨਨ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤਿਅੰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੂਝ ਕਰਕੇ ਹੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਵਰੂਪ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੋ ਸਕੀ। ੩੦ ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉੰਕਿ ਇਸ ਦਿਨ ੧੯੪੯ ਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਭੂਗੋਲ

ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਦੀ ਇੱਕ ਝਲਕ

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਲਗਭਗ ਪਤਙਗਾਕਾਰ ਹੈ। ਰਾਜ ੨੩ ੩ ਵਲੋਂ ੩੦ ੧੨ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ੬੯ ੩੦ ਵਲੋਂ ੭੮ ੧੭ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੱਧਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ, ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮੱਧਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹਨ। ਸਿਰੋਹੀ ਵਲੋਂ ਅਲਵਰ ਦੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੋਈ ੪੮੦ ਕਿ. ਮੀ. ਲੰਬੀ ਅਰਾਵਲੀ ਪਹਾੜ-ਲੜੀ ਕੁਦਰਤੀ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਰਾਜ ਨੂੰ ਦੋ ਭੱਜਿਆ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਪੂਰਵੀ ਸੰਭਾਗ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਦਾ ਔਸਤ ੫੦ ਮੀ. ਤੋਂ ੯੦ ਮੀ. ਤੱਕ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਚੰਬਲ ਅਤੇ ਮਾਹੀ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਘਰ ਬਣੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਹੋਰ ਨਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੈਕਟੇਅਰ ਸਿੰਚਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਤਾਂਬਾ, ਜਿਸਤ[, ਅਬਰਕ, ਪੰਨਾ, ਘੀਆ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੰਡਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਜ ਦਾ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਥਾਰ ਜਾਂ ਥਾਰਪਾਕਰ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਦਾ ਔਸਤ ੧੨ ਮੀ. ਤੋਂ ੩੦ ਮੀ. ਤੱਕ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਲੂਨੀ, ਬਾਂੜੀ ਆਦਿ ਨਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਵਰਖਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਕੇ ਆਮਤੌਰ 'ਤੇ ਸੁੱਕੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੀਕਾਨੇਰ ਰਾਜ ਗੰਗਾਨਗਰ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਾਜਸਥਾਨ ਇੰਡਸ ਬੇਸਿਨ ਵੱਲੋਂ ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ੫੨.੬ ਫ਼ੀਸਦੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਾਗੀਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਕਤ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸੰਨ ੧੯੫੮ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਹਿਰ (ਹੁਣ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨਹਿਰ) ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਜੋਧਪੁਰ, ਬੀਕਾਨੇਰ, ਚੁਰੁ ਅਤੇ ਬਾਡ਼ਮੇਰ ਜਿਲੀਆਂ ਦੇ ਨਗਰ ਅਤੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਨਹਿਰ ਵਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਲਿਫਟਪਰਯੋਜਨਾਵਾਂਵਲੋਂ ਪਹੁੰਚਾਏ ਗਏ ਪੀਣ ਦਾ ਪਾਣੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਭਾਗ ਅੰਤਤ: ਸ਼ਸਿਅ ਸ਼ਿਆਮਲਾ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਸੂਰਤਗੜ ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਇਲਾਕੋ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਜਾਰਾ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੰਗਾ ਬੇਸਿਨ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬਣਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਾਣੀ-ਬਿਜਲਈ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵੀ ਭਾਗੀਦਾਰ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਖਰਾ-ਨਾਂਗਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਨਹਿਰ ਪਰਯੋਜਨਾ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਜਵਾਈ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਮਿਤ ਇੱਕ ਬੰਨ੍ਹ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ ਫੈਲਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਜੋਧਪੁਰ ਨਗਰ ਨੂੰ ਪੇਇਜਲ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਭਾਗ ਹੁਣੇ ਤੱਕ ਉਦਯੋਗਕ ਨਜ਼ਰ ਵਲੋਂ ਪਛੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉੱਤੇ ਉਂਮੀਦ ਹੈ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜੋ- ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਵੱਧਦੀ ਜਾਓਗੇ ਉਦਯੋਗਕ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਫੜ ਲਵੇਗਾ। ਇਸ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਲਿਗਨਾਇਟ, ਫੁਲਰਸਅਰਥ, ਟੰਗਸਟਨ, ਬੈਂਟੋਨਾਇਟ, ਜਿਪਸਮ, ਸੰਗਮਰਮਰ ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਪ੍ਰਚੁਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੱਚਾ ਤੇਲ ਮਿਲਣ ਦੀ ਚੰਗੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ। ਹਾਲ ਹੀ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਵਲੋਂ ਪਤਾ ਚਲਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਕਿੱਸਮ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਵੀ ਪ੍ਰਚੁਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇਹ ਭਾਗ ਵੀ ਸਮ੍ਰੱਧਿਸ਼ਾਲੀ ਬੰਨ ਜਾਵੇਗਾ। ਰਾਜ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ੩ . ੪੨ ਲੱਖ ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁਲ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ੧੦.੪੦ ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭਤੋਂ ਬਹੁਤ ਰਾਜ ਹੈ। ਸਾਲ ੧੯੯੬- ੯੭ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੩੭੮੮੯ ਅਤੇ ਨਗਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੨੨੨ ਸੀ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ੩੩ ਜਿਲਾ ਪਰਿਸ਼ਦੇਂ, ੨੩੫ ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਯਾਂ ਅਤੇ ੯੧੨੫ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਹਨ। ਨਗਰ ਨਿਗਮ ੪ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀਆਂ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾਵਾਂ ੧੮੦ ਹਨ। ਸੰਨ ੧੯੯੧ ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ੪ . ੩੯ ਕਰੋਡ਼ ਸੀ। ਜਨਸੰਖਿਆ ਘਨਤਵ ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਗ ਕਿ . ਮੀ . ੧੨੬ ਹੈ। ਇਸਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੨ . ੩੦ ਕਰੋਡ਼ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ੨ . ੦੯ ਕਰੋਡ਼ ਸੀ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਦਸ਼ਕ ਵਾਧਾ ਦਰ ੨੮ . ੪੪ ਫ਼ੀਸਦੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਔਸਤ ਦਰ ੨੩ . ੫੬ ਫ਼ੀਸਦੀ ਸੀ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਾਕਸ਼ਰਤਾ ੩੮ . ੮੧ ਫ਼ੀਸਦੀ ਸੀ . ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਾਕਸ਼ਰਤਾ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ੨੦ . ੮ ਫ਼ੀਸਦੀ ਸੀ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭਤੋਂ ਘੱਟ ==ਸਨਮਾਨਯੋਗ ਔਰਤਾਂ== ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਕਾਲਬੇਲੀਆ ਡਾਂਸਰ ਗੁਲਾਬੋ ਸਪੇਰਾ ਕੋਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਲੋਕ ਵੀ ਉਸ ਕੋਲ ਕਾਲਬੇਲੀਆ ਸਿੱਖਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਰਜੁਨ ਐਵਾਰਡ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਪੂਨੀਆ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਸਪੀਕਰ ਸੁਮਿਤਰਾ ਸਿੰਘ, ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ‘ਚ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਬਣੀ ਮੀਨਾਕਸ਼ੀ ਸ਼ੇਖਾਵਤ, ਸਾਬਕਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਵਸੁੰਧਰਾ ਰਾਜੇ ਸਿੰਧੀਆ, ਪਦਮਸ਼੍ਰੀ ਅਤੇ ਅਰਜੁਨ ਐਵਾਰਡ ਵਿਜੇਤਾ ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰੀ ਕੁਮਾਰੀ ਵਰਗੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਖੂਬ ਨਾਮ ਕਮਾਇਆ। ਚਿਤੌੜ ਦੀ ਰਾਣੀ ਪਦਮਨੀ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਲਾਊਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਦੈਪੁਰ ਦੀ ਨਵ-ਵਿਆਹੀ ਰਾਣੀ ਹਾੜੀ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਵੱਢ ਕੇ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਧਰੇ ਪਤਨੀ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਕਰਤਵ ਨੂੰ ਨਾ ਭੁੱਲ ਜਾਵੇ। ਸੀ। ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸੂਚੀਤ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਅਨੁਸੂਚੀਤ ਜਨਜਾਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਕੁਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਕਰਮਸ਼ : ੧੭ . ੨੯ ਫ਼ੀਸਦੀ ਅਤੇ ੧੨ . ੪੪ ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੈ।

ਇੱਕ ਮਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਬੱਚਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋਏ।

ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ

• ਘੁੰਢ ਕੱਢਣ ਅਤੇ ਪਰਾਏ ਮਰਦ ਨਾਲ ਨਾ ਬੋਲਣਾ। ਸੂਬੇ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਘੁੰਢ ਕੱਢਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੂੰਹ ਢਕੀ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਪੰਚ ਅਤੇ ਨਗਰਪਾਲਿਕਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਔਰਤਾਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ‘ਚ ਘੁੰਢ ਕੱਢ ਕੇ ਜਾਂਦੀਆ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਵਰਗੇ ਜਵਾਈ ਤੋਂ ਵੀ ਘੁੰਢ ਕੱਢਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਸ ਨਾਲ ਬੋਲਦੀਆਂ ਨਹੀਂ।
• ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਅੰਤਿਮ ਰਸਮਾਂ ‘ਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦੀ ਕਮਾਈ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 12 ਦਿਨ ਤਕ ਲਗਾਤਾਰ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਦੀ ਮਠਿਆਈ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਕ-ਸਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵਰਤਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਤੇਲਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਬਾਰ੍ਹਵੇਂ ਦਿਨ ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਮੀਟ ਵੀ ਪਰੋਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਾਤ ਬਰਾਦਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਰਚ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਸਮ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਤਕ ਵੇਚ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਤਾਂ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਬਾਰ੍ਹੇ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਅਤੇ ਮੇਘਵਾਲ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਮ੍ਰਿਤਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ‘ਚ ਹੀ ਧਰਤੀ ਹੇਠ ਦਫ਼ਨਾ (ਨੱਪ) ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੋਸਾਈਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਮ੍ਰਿਤਕ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ‘ਚ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਕੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਰ੍ਹਵੇਂ ਦਿਨ ਅੰਤਿਮ ਰਸਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਰ੍ਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਰ੍ਹੇ ‘ਤੇ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
• ਜਦੋਂ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਬਰਾਤ ਦੀ ਰਵਾਨਗੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾੜਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਛਾਤੀ ਚੋਂ ਦੁੱਧ ਚੁੰਘ ਕੇ ਘੋੜੀ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ।ਇਹ ਰਿਵਾਜ਼ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਵੀ ਚਲਦਾ ਹੈ।
• ਵਿਧਵਾ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਨਰਕ ਭੋਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
• ਨੂੰਹ ਆਪਣੀ ਸੱਸ, ਜੇਠ ਅਤੇ ਸਹੁਰੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਔਰਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਪਰਾਏ ਮਰਦ ਨਾਲ ਬੋਲਦੀਆਂ ਨਹੀਂ। ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲਾਂ ‘ਤੇ ਦੁੱਧ ਵੇਚਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਮਰਦ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ‘ਚ ਪੈਂਟ ਕਮੀਜ਼ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ਪਰ ਔਰਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਦੁੱਧ ਪੀਂਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਸਥਾਨ ‘ਚ ਜਦੋਂ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਪੱਕੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ‘ਚ ਤਲਵਾਰ ਜਾਂ ਕਟਾਰ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਦਲਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ‘ਚ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲੇ ਕੁੜੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕ ਲੈਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਉੱਚੀਆਂ ਜ਼ਾਤਾਂ ‘ਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘਟ ਗਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਾਤਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੜੀਆਂ ਲੱਭਣ ‘ਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਾਤ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੂਜੀਆਂ ਜ਼ਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਿਆਉਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੂਬੇ ‘ਚ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਈ ਮੁੰਡੇ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਕੇ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ‘ਚ ਇੱਕ ਦੋ ਹੋਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੀ ਵਹੁਟੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ‘ਚ ਹੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਪੂਤ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਟੀਕਾ (ਮੰਗਣੀ) ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਮੌਕੇ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਦਾ ਦਾਜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਆਹ ਵਰਗੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਅਤੇ ਚੋਣਾਂ ‘ਚ ਸ਼ਰ੍ਹੇਆਮ ਅਫ਼ੀਮ ਅਤੇ ਡੋਡੇ ਘੋਲ ਕੇ ਪਿਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸ਼ੋਸ਼ਣ

• ਜਾਤ ਬਰਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਖਾਪ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਖਾਪ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹੀ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਸੂਬੇ ‘ਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮਰਦ ਵਿਆਹੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਵੱਧ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਵਟਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਵਿਧਵਾ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸੰਤਾਪ ਭੋਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਘਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵੀ ਉਹ ਨਾ ਹੱਸ ਸਕਦੀ ਹੈ ਨਾ ਨੱਚ ਸਕਦੀ ਹੈ।
• ਸੂਬੇ ‘ਚ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਜੇ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ‘ਚ ਅਜੇ ਵੀ ਦਲਿਤ ਲਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਘੋੜੀ ਉਪਰ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਵਿਆਹ ਮੌਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਵਜਾਉਣ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਲਿਤ ਲੋਕ ਸਵਰਨ ਜ਼ਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਮੰਜੀ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕਦੇ। ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਦਲਿਤਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਬਣਾਏ ਕਾਨੂੰਨ ਕਾਗ਼ਜ਼ੀ ਕਾਨੂੰਨ ਹੀ ਹਨ।

ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਥਾਂ

• ਜੈਪੁਰ

ਗੁਲਾਬੀ ਨਗਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੈਪੁਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਜੈਪੁਰ ਇਸਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਿਲੋਂ, ਮਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਝੀਲਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਵਭਰ ਵਲੋਂ ਪਰਿਆਟਕੋਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜੈਸਿੰਹ ( ਦੂਸਰਾ ) ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਰਾਜਗੀਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਯੋਜਨ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜ ਸਵਾਈ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਵਾਮਹਿਲ 1799 ਈਸਾ ਵਿੱਚ ਬਣਵਾਇਆ ਅਤੇ ਵਾਸਤੁਕਾਰ ਲਾਲ ਕੁਝ ਉਸਦਾ ਸਨ। ਆਮੇਰ ਦੁਰਗ ਵਿੱਚ ਮਹਿਲਾਂ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਕਸ਼ੋਂ, ਸਤੰਭਦਾਰ ਦਰਸ਼ਕ-ਦੀਰਘਾਵਾਂ, ਬਗੀਚੋਂ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਸਹਿਤ ਕਈ ਭਵਨ- ਸਮੂਹ ਹਨ। ਆਮੇਰ ਮਹਲ ਮੁਗਲ ਔऱ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਗੀਰੀ ਦਾ ਉੱਤਮ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ। ਗਵਰਨਮੇਂਟ ਸੇਂਟਰਲ ਮਿਊਜਿਅਮ 1876 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਿੰਸ ਆਫ ਵੇਲਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਭ੍ਰਮਣੋ ਕੀਤਾ, ਸਵਾਈ ਰਾਮਸਿੰਹ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 1886 ਵਿੱਚ ਜਨਤਾ ਲਈ ਖੋਲਿਆ ਗਿਆ। ਗਵਰਨਮੇਂਟ ਸੇਂਟਰਲ ਮਿਊਜਿਅਮ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀ-ਦੰਦ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ, ਵਸਤਰਾਂ, ਗਹਿਣੇ, ਨੱਕਾਸ਼ੀਦਾਰ ਲੱਕੜ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ, ਸੂਖਮ ਚਿਤਰਾਂ ਸੰਗਮਰਮਰਪ੍ਰਤੀਮਾਵਾਂ, ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਔऱ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਬਖ਼ਤਾਵਰ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਹੈ। ਸਵਾਈ ਜੈਸਿੰਹ ( ਦੂਸਰਾ ) ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਸੋਦਿਆ ਰਾਣੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਲਈ ਸਿਸੋਦਿਆ ਰਾਣੀ ਦਾ ਬਾਗ ਬਣਵਾਇਆ। ਜਲਮਹਲ, ਸ਼ਾਹੀ ਬੱਤਖ ਸ਼ਿਕਾਰ- ਗੋਸ਼ਠੀਆਂ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਝੀਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਮਹਲ ਹੈ। ਕਣਕ ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਣ ਜੈਪੁਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਵਿਹਾਰ ਥਾਂ ਹੈ। ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਜੀਵੰਤ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁਕਾਨੇ ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੇ ਸਾਮਾਨੋਂ ਵਲੋਂ ਭਰੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੱਡੀ ਉਤਪਾਦ, ਵਡਮੁੱਲਾ ਪੱਥਰ, ਬਸਤਰ, ਮੀਨਾਕਾਰੀ ਸਾਮਾਨ, ਗਹਿਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਚਿੱਤਰ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਜੈਪੁਰ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀਆਂਪ੍ਰਤੀਮਾਵਾਂ, ਬਲੂ ਪਾਟਰੀ ਔऱ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਜੂਤੀਯੋਂ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਜਿੱਥੋਂ ਤੁਸੀ ਕੁੱਝ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਾਮਾਨ ਖਰੀਦ ਸੱਕਦੇ ਹਨ, ਜੌਹਰੀ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਪਿਤਾ ਜੀ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਨੇਹਰੂ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਚੌਡ਼ਾ ਰਸਤਾ, ਤਰਿਪੋਲਿਆ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਏਮ . ਆਈ . ਰੋੜ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੋ। ਜੈਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਭ੍ਰਮਣੋ ਦਾ ਸਰਵੋੱਤਮ ਸਮਾਂ ਅਕਤੂਬਰ ਵਲੋਂ ਮਾਰਚ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਟ੍ਰਾਂਸਪੋਰਟ ਨਿਗਮ ( RSTC ) ਦੀ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸੁਖ ਗੰਤਵਯੋਂ ਲਈ ਬਸ ਸੇਵਾਵਾਂ ਹਨ। ਸੱਪ ਮੰਦਿਰ  : ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਵਿਰਾਟ ਨਗਰ ( ਪੁਰਾਨਾ ਨਾਮ ਬੈਰਾਠ ) ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਹੈ . ਇਹ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪਾਂਡਵਾਂ ਨੇ ਗੁਪਤਵਾਸ ਕੀਤਾ ਸੀ . ਇੱਥੇ ਪਞਚਖੰਡ ਪਹਾੜ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭਤੋਂ ਅਨੋਖਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕਮਾਤਰ ਹਨੁਮਾਨ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹੈੁਮਾਨ ਜੀ ਦੀ ਬਿਨਾਂ ਬੰਦਰ ਦੀ ਮੁਖਾਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਪੂੰਛ ਵਾਲੀ ਮੂਰਤੀ ਸਥਾਪਤ ਹੈ . ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਸੱਪ ਮੰਦਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਮਰ ਅਜਾਦੀ ਸੈਨਾਪਤੀ, ਯਸ਼ਸ਼ਵੀ ਲੇਖਕ ਮਹਾਤਮਾ ਰਾਮਚੰਦਰ ਵੀਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ .

• ਭਰਤਪੁਰ

  

ਪੂਰਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਦਵਾਰ’ ਭਰਤਪੁਰ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੈਰ ਨਕਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਨਕਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪਰਯਟਨ ਗੰਤਵਿਅ, ਭਰਤਪੁਰ ਪੰਜਵੀ ਸਦੀ ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਵਲੋਂ ਕਈ ਦਸ਼ਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਗੁਜਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। 18 ਵੀਆਂ ਸਦੀ ਦਾ ਭਰਤਪੁਰ ਪੰਛੀ ਅਭਿਆਰੰਣਿਏ, ਜੋ ਕੇਵਲਾਦੇਵ ਸੰਘਣਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫੁਲਵਾੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 18 ਵੀਆਂ ਸਦੀ ਦਾ ਭਰਤਪੁਰ ਪੰਛੀ ਅਭਯਾਰੰਣਿਏ, ਜੋ ਕੇਵਲਾਦੇਵ ਸੰਘਣਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਫੁਲਵਾੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭਤੋਂ ਮਹਤਪੂਰਣ ਪੰਛੀ ਪ੍ਰਜਨਨ ਅਤੇ ਨਿਵਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਲੋਹਾਗੜ ਆਇਰਨ ਫੋਰਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੋਹਾਗੜ ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਆਕਰਸ਼ਣੋਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਭਰਤਪੁਰ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਬੀਤਿਆ ਹੋਇਆ ਸ਼ਾਹੀ ਦੌਲਤ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੌਰਿਆਪੂਰਣ ਅਤੀਤ ਦੇ ਸਾਕਸ਼ਾਤਕਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਬਾਗ਼, ਨੇਹਰੂ ਪਾਰਕ, ਜੋ ਭਰਤਪੁਰ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ। ਨੇਹਰੂ ਪਾਰਕ- ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੇ ਫੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਹਰੀ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਲੋਂ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸਦੀ ਉੱਤਮ ਸੁੰਦਰਤਾ ਪਰਿਆਟਕੋਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਡੀਗ ਪੈਲੇਸ ਇੱਕ ਮਜਬੂਤ ਔऱ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਹੈ, ਜੋ ਭਰਤਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਲਈ ਗਰੀਸ਼ਮਕਾਲੀਨ ਘਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

• ਜੋਧਪੁਰ

  

  ਜੋਧਪੁਰ

ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਜੋਧਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਜ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨੀਕ ਮਹਿਲਾਂ, ਦੁਰਗੋਂ ਔऱ ਮੰਦਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਪਰਯਟਨ ਗੰਤਵਿਅ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਜੋਧਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਜ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਭਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨੀਕ ਮਹਿਲਾਂ, ਦੁਰਗੋਂ ਔऱ ਮੰਦਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਪਰਯਟਨ ਗੰਤਵਿਅ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਅਰਥਵਿਅਸਥਾ ਖੱਡੀ, ਵਸਤਰਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਧਾਤੁ ਆਧਾਰਿਤ ਉਦਯੋਗੋਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਈ ਉਦਯੋਗੋਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅਨੰਤ ਤਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਰਤਨ ਹੈ। ਰਾਠੌਂੜੋਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇੱਕ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ, ਰਾਵ ਜੋਧਾ ਨੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਕਹਲਾਏ ਗਏ, ਜੋਧਪੁਰ ਦੀ 1459 ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਮੇਹਰਾਨਗੜ ਦੁਰਗ, 125 ਮੀਟਰ ਦੀ ਪਹਾੜ ਸਿੱਖਰ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਔऱ 5 ਕਿਮੀ ਦੇ ਖੇਤਰਫਲ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਭਤੋਂ ਵੱਡੇ ਦੁਰਗੋਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਮੇਹਰਾਨਗੜ ਦੁਰਗ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਈ ਸੁਸੱਜਿਤ ਮਹਲ ਜਿਵੇਂ ਮੋਤੀ ਮਹਲ, ਫੁਲ ਮਹਲ, ਸਿਰ ਮਹਲ ਸਥਿਤ ਹਨ। ਮੇਹਰਾਨਗੜ ਦੁਰਗ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੂਖਮ ਚਿਤਰਾਂ, ਸੰਗੀਤ ਵਾਜਾ ਯੰਤਰਾਂ, ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ, ਸ਼ਸਤਰਾਗਾਰ ਆਦਿ ਦਾ ਇੱਕ ਬਖ਼ਤਾਵਰ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਹੈ। ਮੇਹਰਾਨਗੜ ਦੁਰਗ ਦੇ ਸੱਤ ਦਰਵਾਜੇ ਹਨ ਔऱ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਅਨੌਖਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਂਮੇਦ ਭਵਨ ਪੈਲੇਸ ਲਾਲ ਰੇਤਲਾ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਵਲੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਉਂਮੇਦ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਵਿੱਚ 1929 ਵਲੋਂ 1943 ਤੱਕ ਲੱਗਭੱਗ 16ਸਾਲ ਲਈ। ਜਸਵੰਤ ਠਾੜਾ ਇੱਕ ਸਫੇਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸਮਾਰਕ ਹੈ, ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ II ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ 1899 ਵਿੱਚ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਜਸਵੰਤ ਠਾੜਾ ਉੱਤੇ ਦਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਗਵਰਨਮੇਂਟ ਮਿਊਜਿਅਮ ਉਂਮੇਦ ਬਾਗ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ, ਵਸਤਰਾਂ, ਚਿਤਰਾਂ, ਪਾਂਡੁਲਿਪੀਆਂ, ਤਸਵੀਰਾਂ, ਮਕਾਮੀ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪੋਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਖ਼ਤਾਵਰ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਬਾਲਸਮੰਦ ਝੀਲ ਅਤੇ ਮਹਲ ਇੱਕ ਕ੍ਰਿਤਰਿਮ ਝੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਹਾਰ ਥਾਂ ਹੈ ਅਤੇ 1159 ਈਸਵੀਂ ਵਿੱਚ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਾਰਵਾੜ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਤਸਵ ਹੈ, ਜੋ ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੋਧਪੁਰ ਇਸਦੇ ਕਾਸ਼ਟ ਅਤੇ ਅਲੌਹ ਫਰਨੀਚਰ, ਪਾਰੰਪਰਕ ਜੋਧਪੁਰੀ ਹਸਤਕਲਾ, ਰੰਗਾਈ ਵਸਤਰਾਂ, ਚਮੜੇ ਦੇ ਜੁੱਤੀਆਂ, ਪੁਰਾਤਨਵਸਤੁਵਾਂ, ਕਸੀਦਾ ਕੀਤੇ ਪਾਏਦਾਨਾਂ, ਬੰਧਾਈ ਅਤੇ ਰੰਗਾਈ ਦੀਆਂ ਸਾਡ਼ੀਆਂ, ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਗਹਿਣੇ, ਮਕਾਮੀਹਸਤਕਲਾਵਾਂਅਤੇ ਵਸਤਰਾਂ, ਲੱਖ ਕਾਰਜ ਔऱ ਚੂੜੀਆਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੁੱਝ ਸਾਮਾਨ ਹੈ ਜੋ ਤੁਸੀ ਜੋਧਪੁਰ ਵਲੋਂ ਖਰੀਦ ਸੱਕਦੇ ਹੋ। ਸੇਂਟਰਲ ਮਾਰਕੇਟ, ਸੋਜਤੀ ਗੇਟ, ਸਟੇਸ਼ਨ ਰੋੜ, ਸਰਦਾਰ ਮਾਰਕੇਟ, ਤਰਿਪੋਲਿਆ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਮੋਚੀ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਲਖੇਰਾ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਜੋਧਪੁਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸਭਤੋਂ ਚੰਗੇ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਅਕਤੂਬਰ ਵਲੋਂ ਮਾਰਚ ਜੋਧਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਭ੍ਰਮਣੋ ਦਾ ਸਰਵੋੱਤਮ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਬਿਨਾਂ ਮੀਟਰ ਦੀ ਟੈਕਸੀ, ਆਟੋ ਰਿਕਸ਼ਾ, ਟੇੰਪੋ ਅਤੇ ਸਾਈਕਿਲ ਰਿਕਸ਼ਾ ਜੋਧਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਜੋਧਪੁਰ ਦਾ ਇਸਦਾ ਆਪਣਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡਿਆ ਹੈ ਜੋ ਜੈਪੁਰ, ਦਿੱਲੀ, ਉਦਇਪੁਰ, ਮੁੰਬਈ, ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਲੋਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੋਧਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਬਰੋਡ ਗੇਜ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਵਲੋਂ ਸਿੱਧੇ ਜੁੜਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਵਲੋਂ ਜੋੜਤਾ ਹੈ। ਜੋਧਪੁਰ ਵਲੋਂ ਰਜਸਥਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖੇਮੰਤਰੀ ਹੈ

• ਜੈਸਲਮੇਰ

  

  ਜੈਸਲਮੇਰ

ਜੈਸਲਮੇਰ ਗਰਮ ਅਤੇ ਝੁਲਸਾਨੇ ਵਾਲੀ ਗਰੀਸ਼ਮ ਵੱਲ ਠੰੜੀ ਅਤੇ ਜਮਾਣ ਵਾਲੀ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੇਗਿਸਤਾਨੀ ਵਰਗ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਕਤੂਬਰ ਵਲੋਂ ਫਰਵਰੀ ਜੈਸਲਮੇਰ ਭ੍ਰਮਣੋ ਦਾ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਮਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਵਲੋਂ 16 ਕਿਮੀ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ, ਲੋਦੁਰਵਾ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸੀਮਾ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਸੈਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਲੋਦੁਰਵਾ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅ ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਲ ਭਰਤੀਰਥਯਾਤਰਾਵਾਂਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੈਨ ਮੰਦਿਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਰਸ਼ਸ਼ਣ ‘ਕਲਪ ਰੁੱਖ’ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਦੈਵੀਏ ਰੁੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਨੱਕਾਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁੰਬਦ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਇਲਾਵਾ ਖਿੱਚ ਨੂੰ ਜੋਡ਼ਦੇ ਹੈ। ਵੁੜ ਫਾਸਿਲ ਪਾਰਕ ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਉੱਤਮ ਸੈਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੇ ਜੀਵਾਸ਼ਮੋਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ, ਵੁੜ ਫਾਸਿਲ ਪਾਰਕ ਜੈਸਲਮੇਰ ਵਿੱਚ ਥਾਰ ਡੇਜਰਟ ਦਾ ਇੱਕ ਭੂਵੈਗਿਆਨਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। ਥਾਰ ਡੇਜਰਟ ਦਾ ਸੌਂਦਰਿਆ, ਜੈਸਲਮੇਰ ਵਲੋਂ 42 ਕਿਮੀ ਦੂਰ ਸਥਿਤ, ਬਰਾਬਰ ਰੇਤੀਲੇ ਟੀਲੋਂ ਦੁਆਰਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਰਾਬਰ ਰੇਤ ਦੇ ਟੀਲੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸਰਵੋੱਤਮ ਉਪਹਾਰ ਹੈ। ਸੈਂਕੜੀਆਂ ਅਤੇ ਹਜਾਰਾਂ ਪਰਯਟਨ ਸਾਮ ਰੇਤੀਲੇ ਟੀਲੋਂ ਵਲੋਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅਨੌਖਾ ਕਲਾਤਮਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਰਾਜਸਥਾਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਥਾਨ ਊਠ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੇ ਰੇਤੀਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲੋਂ 45 ਕਿਮੀ ਦੂਰ, ਡੇਜਰਟ ਨੇਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਰੇਤੀਲੇ ਟੀਲੋਂ ਅਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਵਲੋਂ ਢਕੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੈਰ ਦੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਜਗ੍ਹਾ, ਡੇਜਰਟ ਨੇਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਕਾਲੇ ਹਿਰਣ, ਚਿੰਕਾਰਾ, ਰੇਗਿਸਤਾਨੀ ਲੇਮੜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਭਾਰਤੀ ਬਸਟਰਡ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਜੈਸਲਮੇਰ ਦੀ ਸੱਬਤੋਂ ਉੱਤਮ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਅਮਰ ਸਾਗਰ ਨੱਕਾਸ਼ੀਦਾਰ ਸਤੰਭਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਗਲਿਆਰੋਂ ਅਤੇ ਕਮਰਾਂ ਲਈ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਖੰੜੋਂ ਦੇ ਨਮੂਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਮਿਤ, ਅਮਰ ਸਾਗਰ ਹਵੇਲੀ ਇੱਕ ਪੰਜ ਮੰਜਿਲ ਉੱਚੀ, ਸੁੰਦਰ ਭਿੱਤੀ ਚਿਤਰੋਂਸੇ ਸੁਸੱਜਿਤ ਹਵੇਲੀ ਹੈ।

• ਉਦੈਪੁਰ

  

  ਉਦੈਪੁਰ

ਉਦੈਪੁਰ ਮੇਵਾੜ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਔऱ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉਦੈਪੁਰ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਮੁੱਖਆਲਾ ਹੈ। ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਮਹਿਲੋਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰ, ਉਦੈਪੁਰ ਹਰੀ ਭਰੀ ਅਰਾਵਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਤੇ ਬਲੌਰ ਸਵੱਛ ਪਾਣੀ ਦੀ ਝੀਲ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਰੁਮਾਂਚ ਔऱ ਸੌਂਦਰਿਆ ਦਾ ਉੱਤਮ ਸੰਯੋਜਨ, ਉਦਇਪੁਰ, ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ, ਕਵੀਆਂ, ਔऱ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਦੈਪੁਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਦੱਖਣ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਾਵਲੀ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਵਲੋਂ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਦੈਪੁਰ ਇਸਦੀ ਸੁੰਦਰ ਝੀਲਾਂ, ਸੁਨਿਰਮਿਤ ਮਹਿਲਾਂ, ਹਰੇ ਭਰੇ ਬਗੀਚੋਂ ਅਤੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਿੱਚ ਲੇਕ ਪੈਲੇਸ ਅਤੇ ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਹਨ। ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਪਿਛੋਲਾ ਝੀਲ ਦੇ ਕੰਡੇ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਅਤੇ ਕੱਚ ਦੇ ਕਾਰਜ ਵਲੋਂ ਨਿਰਮਿਤ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਈ ਗੜ ਹੈ। ਕਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਸੰਯੋਜਨ, ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਰਾਜਗੀਰੀ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹੁਣ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਲਾ ਔऱ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉੱਤਮ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਦੈਪੁਰ ਕਈ ਸੰਯੁਕਤ ਆਰਕਸ਼ਣੋਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੌਂਦਰਿਆ ਵਲੋਂ ਧੰਨ ਹੈ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸਦੇ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਿਅ ਰਾਜਗੀਰੀ ਅਤੇ ਹਸਤਸ਼ਿਲਪ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਗ ਮੰਦਿਰ , ਫਤੇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਲੇਸ, ਕਰੀਸਟਲ ਗੈਲਰੀ, ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਗਰਾਮ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਕੁੱਝ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਮਾਰਕ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਹਨ। ਜਗ ਮੰਦਿਰ ਪਿਛੋਲਾ ਲੇਕ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਟਾਪੂ ਮਹਲ ਹੈ ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਕਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਖੁੱਰਮ ਦੇ ਸ਼ਰਨ ਥਾਂ ਲਈ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਜਗ ਮੰਦਿਰ ਇਸਦੇ ਸੁੰਦਰ ਬਗੀਚੋਂ, ਪ੍ਰਾਂਗਣ ਅਤੇ ਸਲੇਟੀ ਅਤੇ ਨੀਲੇ ਪੱਥਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਰਤ ਨੱਕਾਸ਼ੀਦਾਰ “ਛਤਰੀ” ਲਈ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਤੇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਲੇਸ ਵਿਲਾਸਿਤਾ ਅਤੇ ਸੌਰਦਰਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਜੋ ਉਦੈਪੁਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਾਹੁਣਚਾਰੀ ਅਤੇsundar hai ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਕਾਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਿਲਪਗਰਾਮ ਆਧੁਨਿਕ ਅਵਧਾਰਣਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਪ੍ਰਮੁਖਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਪਿੰਡ ਦੀ ਅਵਧਾਰਣਾ ਉੱਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਲਾਵਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪ ਦਾ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸ਼ਿਲਪਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕੰਮ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮੁੱਖਤ: ਡੂੰਘਾ ਭੂਰੀ ਅਤੇ ਡੂੰਘਾ ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਵਾੜ ਉਤਸਵ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਉਤਸਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਵਰਸ਼ ਅਪ੍ਰੈਲ ਮਹੀਨਾ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦੈਪੁਰ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਸੁਖਦਾਇਕ ਅਨੁਭਵ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮਕਾਮੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਉੱਤਮ ਹਸਤਸ਼ਿਲਪ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਬਾਜ਼ਾਰ ਪੈਲੇਸ ਰੋੜ, ਹਾਥੀ ਪੋਲ, ਬਹੁਤ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਪਿਤਾ ਜੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਚੇਤਕ ਸਰਕਿਲ ਹਨ। ਰਾਜਸਥਲੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੰਜੂਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਕਰੀ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਸਿਤੰਬਰ ਵਲੋਂ ਮਾਰਚ ਉਦੈਪੁਰ ਭ੍ਰਮਣੋ ਦਾ ਸਭਤੋਂ ਉੱਤਮ ਮੌਸਮ ਹੈ।

• ਬੀਕਾਨੇਰ

  ਤਸਵੀਰ:Bikaner.gif

  ਬੀਕਾਨੇਰ

ਰਾਜਸੀ ਸ਼ਹਿਰ ਬੀਕਾਨੇਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਖਿੱਚ ਹੈ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇਹ ਰੇਗਿਸਤਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰ ਇਸਦੇ ਆਕਰਸ਼ਣੋਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੁਰਗ, ਮੰਦਿਰ , ਅਤੇ ਕੈਮਲ ਫੇਸਟਿਵਲ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਊਂਟੋਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਬੀਕਾਨੇਰ ਨਾਂ ਉਦਯੋਗਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਛਾਪ ਬਣਾਈ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਬੀਕਾਨੇਰੀ ਮਠਿਆਈਆਂ ਔऱ ਨਾਸ਼ਤੇ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ, ਬੀਕਾਨੇਰ ਦਾ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸੈਰ ਉਦਯੋਗ ਵੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਰੋਮਾਂਚਕ ਊਠ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਦੀ ਆਸ ਕਰਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਆਟਕੋਂ ਲਈ ਬੀਕਾਨੇਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਉੱਤਮ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਦ੍ਰਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੂਨਾਗੜ ਦੁਰਗ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਅਜਾਇਬ-ਘਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਡਮੁੱਲਾ ਪੁਰਾਤਨ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਹੈ। ਲਾਲਗੜ ਪੈਲੇਸ ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੰਗਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬੀਕਾਨੇਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲੋਂ 3 ਕਿਮੀ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਦਿ ਰਾਜਸਥਾਨ ਟੂਰਿਜਮ ਡਵਲਪਮੇਂਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ( ਆਰ . ਟੀ . ਡੀ . ਸੀ . ) ਨੇ ਲਾਲਗੜ ਪੈਲੇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਲਾਲਗੜ ਪੈਲੇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪਾਂਡੁਲਿਪੀਆਂ ਹਨ। ਗਜਨੇਰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਅਭਯਾਰੰਣਿਏ ਬੀਕਾਨੇਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲੋਂ 32 ਕਿਮੀ ਦੂਰ ਹੈ ਔऱ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਕਈ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਭਾਂਡੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਸਾਂਡੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜੈਨ ਤੀਰਥੰਕਰ, ਪਾਰਸ਼ਵਨਾਥ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹਨ। ਕੱਚ ਦਾ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਸੋਣ ਦੇ ਵਰਕ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਭਾਂਡੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਸਾਂਡੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਖਿੱਚ ਹਨ। ਦਿ ਗੰਗਾ ਗੋਲਡਨ ਜੁਬਲੀ ਮਿਊਜਿਅਮ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਡੀਆਂ, ਚਿਤਰਾਂ, ਕਾਲੀਨਾਂ, ਸਿੱਕਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਗਾਰੋਂ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਹੈ। ਕੇਮਲ ਫੇਸਟੀਵਲ ਪ੍ਰਤੀਵਰਸ਼ ਜਨਵਰੀ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਡਿਪਾਰਟਮੇਂਟ ਆਫ ਟੂਰਿਜਮ, ਆਰਟ ਏੰਡ ਕਲਚਰ ਦੁਆਰਾ ਆਜੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੀਕਾਨੇਰੀ ਭੁਜਿਆ ਅਤੇ ਮਿਠਾਈਆਂ ਬੀਕਾਨੇਰ ਵਿੱਚ ਖਰੀਦਦਾਰੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਭਤੋਂ ਚੰਗੇ ਸਾਮਾਨ ਹਨ। ਭ੍ਰਮਣੋ ਕਰਣ ਦੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮਹੀਨੇ ਅਕਤੂਬਰ ਵਲੋਂ ਮਾਰਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਭ੍ਰਮਣੋ ਦਾ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਮਾਉਂਟ ਆਬੂ, ਅਰਾਵਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਦੱਖਣ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਇੱਕਮਾਤਰ ਪਹਾੜ ਸਬੰਧੀ ਥਾਂ ਹੈ। ਬਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਮਾਉਂਟ ਆਬੂ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਗਰੀਸ਼ਮਕਾਲੀਨ ਗੰਤਵਿਅ ਬੰਨ ਗਿਆ । ਗੌਮੁਖ ਮੰਦਿਰ ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹੈ, ਇਹ ਛੋਟਾ ਮੰਦਿਰ ਮਾਉਂਟ ਆਬੂ ਦੇ 4 ਕਿਮੀ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਇੱਕ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਾਂ ਦੇ ਮੁੰਹ ਵਲੋਂ ਵਗਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਝਰਨੇ ਵਲੋਂ ਲਿਆ ਹੈ।

• ਸਿਰੋਹੀ ਨੱਕੀ ਝੀਲ, ਇੱਕ ਕ੍ਰਿਤਰਿਮ ਝੀਲ ਕਸਬੇ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਦ੍ਰਸ਼ਿਅ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਸੁੰਦਰ ਬਗੀਚੋਂ ਵਲੋਂ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰ ਦਰਸ਼ਨੀਕ ਸਥਾਨ ਹੈ।
• ਸੀਕਰ ਵਿਖੇ ਹਰਸ਼ਨਾਥ ਮੰਦਿਰ, ਜੀਣ ਮਾਤਾ ਮੰਦਿਰ, ਲੋਹਾਰਗਲ, ਸਾਂਈ ਮੰਦਿਰ, ਖਾਟੂਸ਼ਿਆਮਜੀ।

ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ

• ਮੋਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾਨ, ਲਕਸ਼ਮਣਗੜ, ਸੀਕਰ ਜਿਲਾ (ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ)
• ਵਨਸ‍ਥਲੀ ਵਿਦਿਆਪੀਠ ( ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ) ,
• ਇੱਕਾ ਦੁੱਕਾ ਤਕਨੀਕੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾਨ ਪਿਲਾਨੀ (ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ) ,
• ਆਈ . ਆਈ . ਏਸ . ਵਿਸ਼‍ਵਵਿਦਿਆਲਏ ਜੈਨ ਵਿਸ਼‍ਵ ਭਾਰਤੀ ਵਿਸ਼‍ਵਵਿਦਿਆਲਏ (ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ) ,
• ਏਲਏਨਏਮ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨੀਕੀ ਸੰਸ‍ਥਾਨ ( ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ) ,
• ਮਾਲਵੀਅ ਰਾਸ਼‍ਟਰੀਏ ਤਕਨੀਕੀ ਸੰਸ‍ਥਾਨ ( ਡੀਮਡ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ) ,
• ਮੋਹਨ ਲਾਲ ਸੁਖਾੜੀਆ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ ,
• ਰਾਸ਼‍ਟਰੀਏ ਢੰਗ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,
• ਰਾਜਸ‍ਥਾਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,
• ਰਾਜਸ‍ਥਾਨ ਆਯੁਰਵੇਦ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,
• ਰਾਜਸ‍ਥਾਨ ਸੰਸ‍ਕ੍ਰਿਤ ਵਿਸ਼‍ਵਵਿਦਿਆਲਏਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,
• ਮਹਾਰਾਜਾ ਗੰਗਾ ਸਿੰਘ ਬੀਕਾਨੇਰ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,
• ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ ਕੋਟਾ ਓਪਨ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ,
• ਰਾਜਸ‍ਥਾਨ ਯੂਨੀਵਰਿਸਟੀ।

ਫੋਟੋ ਗੈਲਰੀ

• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਜੈਸਲਮੇਰ, ਸੰਧਾਨੀ ਦੇ ਟਿਲਿਆਂ ਤੇ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਫਲੁਟਿਸਟ ਦੁਆਰਾ ਖੇਡਿਆ ਗਿਆ। ਆਦਮੀ ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਰਵਾਇਤੀ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। (ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।)
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨ ਲੋਕਗੀਤ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਭਾਰਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਪਹਿਰਾਵਾ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ - ਭਾਰਤ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਨਾਚ - ਭਾਰਤ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਅੰਬਰ ਫੋਰਟ ਜੈਪੁਰ ਵਿਖੇ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਸਾਧਨ ਇਕਤਾਰਾ ਖੇਡ ਰਹੇ ਰਵਾਇਤੀ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿਚ ਇਕ ਆਦਮੀ
• 
  ਜੈਪੁਰ ਰਾਜਸਥਾਨ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗੰਗੌਰ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਤਿਉਹਾਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੋਕ ਨਾਚਕਾਂ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ। ਤਿੰਨ ਲੋਕ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਗੀਤ ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਵੋਕਲ ਇੰਸਟ੍ਰੂਮੈਂਟ ਅਲਗੋਜ਼ਾ ਖੇਡ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੋ ਨਾਟਕ ਮਨਜ਼ੀਰਾ ਸੰਗੀਤ ਸਾਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਹਨ।
• 
  ਇਹ ਮਹਿਰਾਜਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਖੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਇਕ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਕਲਾਕਾਰ/ਗਾਇਕ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹੈ।
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ-ਸੰਗੀਤ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਪੱਗ ਵਿਚ ਬੱਚਾ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਲੋਕ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਸ਼ੋਅ - ਰਵਾਇਤੀ ਕਲਾ ਰੂਪ - ਭਾਰਤ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਲਾ
• 
  ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਕੇਂਦਰ ਹੈ। ਇਹ ਰਵਾਇਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਜੀਉਂਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
• 
  ਦਾਲ ਬਤੀ ਚੁਰਮਾ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪਸੰਦੀਦਾ ਭੋਜਨ
• 
  ਰਾਜਸਥਾਨ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿਚ ਰੁੱਖ