ਤੁਲਸੀ

ਤੁਲਸੀ
Scientific classification
Kingdom:	Plantae
(unranked):	Asterids
Order:	Lamiales
Family:	Lamiaceae
Genus:	'Ocimum
Species:	O. tenuiflorum
Binomial name
Ocimum tenuiflorum Carolus Linnaeus
Synonyms
Ocimum sanctum

ਤੁਲਸੀ-(ਆਸੀਮਮ ਸੈਕਟਮ) ਇੱਕ ਦੋ ਦਾਲੀ (dicotyledon) ਔਸ਼ਧੀ ਪੌਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਝਾੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 1 ਵਲੋਂ 3 ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਪੱਤੀਆਂ ਬੈਂਗਨੀ ਆਭਾ ਵਾਲੀਆਂ ਹਲਕੇ ਰੋਮਾਂ ਨਾਲ ਢਕੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੱਤੀਆਂ 1 ਤੋਂ 2 ਇੰਚ ਲੰਬੀਆਂ ਖੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਅਤੇ ਅੰਡਕਾਰ ਜਾਂ ਆਇਤਾਕਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਸ਼ਪ ਮੰਜਰੀ ਅਤਿ ਕੋਮਲ ਅਤੇ 8 ਇੰਚ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਬਹੁਰੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬੈਂਗਨੀ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬੀ ਆਭਾ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਹਿਰਦੇਕਾਰ ਪੁਸ਼ਪ ਚਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਬੀਜ ਚਪਟੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਛੋਟੇ ਕਾਲੇ ਚਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਯੁਕਤ ਅੰਡਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਵੇਂ ਬੂਟੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਉੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ੀਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਫਲਦੇ ਹਨ। ਪੌਦਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਰੂਪ ਵਲੋਂ ਦੋ - ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਹਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੁਢੇਪਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੱਤੇ ਘੱਟ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਸੁੱਕੀਆਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਸਨੂੰ ਹਟਾਕੇ ਨਵਾਂ ਪੌਦਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ

ਤੁਲਸੀ ਦੀ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹੇਠ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ:

1 - ਆਸੀਮਮ ਅਮੇਰਿਕਨ (ਕਾਲੀ ਤੁਲਸੀ) ਗੰਭੀਰਾ ਜਾਂ ਮਾਮਰੀ।

2 - ਆਸੀਮਮ ਵੇਸਿਲਿਕਮ (ਮਰੁਆ ਤੁਲਸੀ) ਮੁੰਜਰਿਕੀ ਜਾਂ ਮੁਰਸਾ।

3 - ਆਸੀਮਮ ਵੇਸਿਲਿਕਮ ਮਿਨਿਮਮ।

4 - ਆਸੀਮਮ ਗਰੇਟਿਸਿਕਮ (ਰਾਮ ਤੁਲਸੀ ਬਨ ਤੁਲਸੀ)।

5 - ਆਸੀਮਮ ਕਿਲਿਮੰਡਚੇਰਿਕਮ (ਕਪੂਰ ਤੁਲਸੀ)।

6 - ਆਸੀਮਮ ਸੈਕਟਮ ਅਤੇ

7 - ਆਸੀਮਮ ਵਿਰਿਡੀ।

ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸੀਮਮ ਸੈਕਟਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜਾਂ ਪਵਿਤਰ ਤੁਲਸੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਧਾਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਹਨ - ਸ਼੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਜਿਸਦੀ ਪੱਤੀਆਂ ਹਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣਾ ਤੁਲਸੀ ਜਿਸਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਨੀਲਾਭੀ - ਕੁੱਝ ਬੈਂਗਨੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਸਫੇਦਾਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਪੱਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਣ ਰੰਗ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਗੁਣ, ਧਰਮ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਕਾਲੀ ਤੁਲਸੀ ਨੂੰ ਹੀ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮਤ ਹੈ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਹਨ। ਤੁਲਸੀ ਦਾ ਪੌਦਾ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪਵਿਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਆਂਗਨ ਜਾਂ ਦਰਵਾਜੇ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਗਰੰਥ ਵੇਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤੁਲਸੀ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਰਾਸਾਇਣਕ ਸੰਰਚਨਾ

ਤੁਲਸੀ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਜੈਵ ਸਰਗਰਮ ਰਸਾਇਣ ਪਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਟਰੈਨਿਨ, ਸੈਵੋਨਿਨ, ਗਲਾਇਕੋਸਾਇਡ ਅਤੇ ਏਲਕੇਲਾਇਡਸ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ। ਹਾਲੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਰਗਰਮ ਤੱਤ ਹਨ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪੀਲਾ ਉੜਨਸ਼ੀਲ ਤੇਲ ਜਿਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸੰਗਠਨ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। 0.1 ਤੋਂ 0.3 ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੱਕ ਤੇਲ ਪਾਇਆ ਜਾਣਾ ਆਮ ਗੱਲ ਹੈ। ਵੈਲਥ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਤੇਲ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 71 ਫ਼ੀਸਦੀ ਯੂਜੀਨਾਲ, ਵੀਹ ਫ਼ੀਸਦੀ ਯੂਜੀਨਾਲ ਮਿਥਾਇਲ ਈਥਰ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਫ਼ੀਸਦੀ ਕਾਰਵਾਕੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼੍ਰੀ ਤੁਲਸੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਆਮਾ ਦੀ ਆਸ਼ਾ ਕੁੱਝ ਜਿਆਦਾ ਤੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੇਲ ਦਾ ਸਾਪੇਖਕ ਘਣਤਵ ਵੀ ਕੁੱਝ ਜਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੇਲ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 83 ਮਿਲੀਗਰਾਮ ਫ਼ੀਸਦੀ ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ ਅਤੇ 2.5 ਮਿਲੀਗਰਾਮ ਫ਼ੀਸਦੀ ਕੈਰੀਟੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਲਸੀ ਬੀਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਤੇਲ ਲਗਭਗ 17.8 ਫ਼ੀਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਘਟਕ ਹਨ ਕੁੱਝ ਸੀਟੋਸਟੇਰਾਲ, ਅਨੇਕਾਂ ਚਰਬੀ ਏਸਿਡ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਾਮਿਟਿਕ, ਸਟੀਇਰਿਕ, ਓਟ, ਲਿਨੋਲਕ ਅਤੇ ਲਿਨੋਲਿਕ ਏਸਿਡ। ਤੇਲ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬੀਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਲੇਸ਼ਮਕ ਕਾਫੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਿਉਸਿਲੇਜ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਘਟਕ ਹਨ - ਪੇਂਟੋਸ, ਹੇਕਜਾ ਯੂਰੋਨਿਕ ਏਸਿਡ ਅਤੇ ਰਾਖ। ਰਾਖ ਲਗਭਗ 0.2 ਫ਼ੀਸਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।