Persona (gramatica)
En lingüistica e en gramatica, la persona representa lo trach gramatical descrivent lo ròtle qu'ocupan los actors d'un dialòg (emetor, receptor, referents exteriors al dialòg). Los vèrbs, los determinants e pronoms personals, subretot, son concernats per la distinccion de persona. Los noms pódon tanben l’èsser, subretot dins lo cas de possession indicada per un sufixe personal. En celtic, mai, las preposicions pòdon tanben se rebatre segon la persona.
Distinccions fondamentalas
[modificar | Modificar lo còdi]Aquestas distinccions de personas se trapan dins totas las lengas coneissent de distinccion de personas.
Se destrian tres personas:
- la primièra correspond al locutor (l'emetor), a aqueste que s'exprimís de biais dirècte: en occitan es presentada pel pronoms coma ieu, me, mon ;
- la segonda es l'interlocutor (lo receptor) : tu, te, ton ;
- la tresena es quina que siá persona o causa que se parla e que participa pas al dialòg: el / ela, son.
Aquestas personas varian en nombre gramatical :
- 1èra persona del plural → un ensemble de personas que lo locutor : « nosautres » (coma grop dins que l'interlocutor es o es pas compres) ;
- 2a persona del plural → un ensemble de personas (presentas o non) a qui s'adreca lo locutor : « vosautres » ;
- 3a persona del plural → un ensemble de personas obde causas de que se parla : eles / elas, eux.
Formas impersonalas
[modificar | Modificar lo còdi]Quand un tèrme o una construccion denotant normalament una persona l'indica pas, se parla d'una forma impersonala.
Existís en occitan tres mòdes impersonals:
Aquestes mòdes en efièch s’acòrdan pas en persona mas en nombre o en genre.
Tanben existís de torns impersonals se presentant coma de formas personalas.
- en occitan, Lo ròtle es tengut per la tresena persona del singular masculin : cal, plòu, me sembl, veire i a o existís.
- en latin (al passiva impersonal) : videtur (« es vist » o « se vei » ).
Distinccions annèxes
[modificar | Modificar lo còdi]Aquestas distinccions son pròpras a unas lengas o familhas de lengas. Un bon nombre concernís subretot las marcas de cortesiá.
Possession
[modificar | Modificar lo còdi]Los determinants possessius dependon de la persona. Lor foncionament, pasmens, varia d'una lenga a l'autra. En occitan, per exemple, los possessius s'acordan en persona amb l possessor, e en genre enen nombre amb l'objècte possedit (dins « la coa del cat », « la coa » es lo possedat, « lo cat » lo possessor, dins « mon cat », « ieu » non exprimit es lo possessor, « cat » lo possedat). Atal se dich, « la meuna o ma poma » mas « lo meu o mon cat ».
L'anglés destria pas lo genre mejans de possessius levat a la tresena persona. Aqueste còp, s’acordan al genre del possessor : his apple « la poma (d’el) », her apple « la poma (d’ela) », its apple « sa poma (d’un inanimat, coma un arbre) ».
Dins fòrça lengas, coma lo turc o las lengas semiticas, existís pas de determinants possessius mas un jòc de sufixes personals derivats de las desinéncias verbalas. D’un cèrt biais, s’assistís a una forma de conjugason del nom. Per exemple, en turc los sufixes personals verbals son:
- 1a persona (sg. / pl.) : -im / -iz ;
- 2a persona : -sin / -siniz ;
- 3a persona : -Ø / -diler o lerdi.
Ls sufixes possessius lor son pròches:
- 1a : -im / -imiz ;
- 2a : -in / -iniz ;
- 3a : - i / -leri.
Atal, sus göz, « uèlh », s’obten (las vocalas s'adaptant per armonia vocalica) : göz-üm (« mon uèlh »), göz-ün (« ton uèlh »), göz-ü (« son uèlh »), etc.
L'arabi fa lo mèsme, quitament se sos sufixes possessius (o pronoms enclitics) sián pas tant ligats a las desinéncias verbalas qu'en turc:
| Personne | Singulier | Pluriel | Duel |
|---|---|---|---|
| 1re | -(n)ī | -nā | ─ |
| 2e (masc.) | -ka | -kum | -kumā |
| 2e (fém.) | -ki | -kunna | |
| 3e (masc.) | -hu | -hum | -humā |
| 3e (fém.) | -hā | -hunna |
Se remarca mai qu’aquestes sufixes depedon del genre del possessor, levat a la primièra persona.
Tutejament e vosejament
[modificar | Modificar lo còdi]La distinccion T(e)-V(os) ─ o « distinccion entre lo tutejament e lo vosejament » ─ es un concèpte gramatical e lingüistic plan conegut als locutors de las lengas romanas, germanicas (levat de l'anglés corrent) e eslavas.
S'agís d'una oposicion entre doas segondas personas (servissent a s'adreiçar a un interlocutor), lo primièr (tutejament : « te, tu, ton, lo teu », etc.) utilizat pels próches o dins un registre de lenga familiar (veire insultant per sa familiaritat) e lo segond (vosejament : « vos, vosautre, lo vostre ») per las personas que se deu un cèrt respècte, pòdon èsser des desconeguts, superiors, personas d’edat, etc.
Autras expressions personalas de la cortesiá
[modificar | Modificar lo còdi]« Sa » majestat
[modificar | Modificar lo còdi]De fachs notables se presentan dins unas lengas quand s'agís de s'adreiçar a un plan naut dirigent o dignitari (un rei, un papa, un emperaire, etc.) apartenent al clergat o a la noblesa.
Se poiriá en efièch utilizar una tresena persona del singular coma Sa Majestat o Son Altesa, appellatius que lo genre a pas d’importanca (se dich a un òme « Sa Majestat »):
A vegada, es un determinant possessiu de 2a persona polida que s'utiliza: « Que desira Vostra Altesa ? ».
Las mèsmas categorias de personas pòdon tanben s'exprimir a la tresena persona (plural de majestat).