Fòs

Vila d'Occitània

Fòs (Fos-sur-Mer en francés) es una comuna provençala situada dins lo departament dei Bocas de Ròse e la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur. Ocupa una partida dau litorau entre l'embocadura de Ròse e l'intrada de l'Estanh de Bèrra, au nòrd dau Golf de Fòs.

Fòs Fos-sur-Mer
Descobridor o inventaire
Data de descobèrta
Contrari
Color
Simbòl de quantitat
Simbòl d'unitat
Proprietat de
Fondador
Compren
Data de debuta
Data de fin
Precedit per
Seguit per
Coordenadas
Vista de la vila de Fòs despuei lei barris de la vila vièlha.
Armas
Geografia fisica
Coordenadas	43° 26′ 25″ N, 4° 56′ 55″ E
Superfícia	92,31 km²
Altituds  · Maximala  · Mejana  · Minimala	39 m 9 m 0 m
Geografia politica
País	Provença
Estat	França
Region 93	Provença Aups e Còsta d'Azur
Departament 13	Bocas de Ròse
Arrondiment 134	Istre
Canton 1349	Istre Sud
Intercom 241300177	Ouest Provence
Cònsol	René Raimondi (PS) (2008-2014)
Geografia umana
Populacion Populacion totala (2018)	15 602 ab. Evolucion de la populacion 15 783 ab.
Densitat	171,31 ab./km²
Autras informacions
Còde postal	13270
Còde INSEE	13039
www.fos-sur-mer.fr

Durant l'Antiquitat, un important pòrt i foguèt establit per lei Romans. Puei, durant l'Edat Mejana, un fèu poderós se metèt en plaça a l'entorn dau castèu de la vila. Durant lei sègles XI e XII, lei senhors de Fòs luchèron per venir independents mai foguèron sistematicament batuts per lei còmtes de Provença e seis aliats. Puei, a la fin dau sègle XIII ò au començament dau sègle XIV, l'Ostau de Fòs dispareguèt e la vila passèt sota lo contraròtle de l'Ostau de Porcelet. Au sègle XVI, l'integracion de Provença dins lo Reiaume de França entraïnèt lo declin de la ciutat que venguèt un vilatge agricòla isolat. Aquò durèt fins au començament de l'industrializacion de la region que cambièt totalament l'estructura sociala dau país amb la fondacion de la zòna industriala de Fòs dins leis ans 1960-1970.

Uei, Fòs es un centre major de l'industria pesuca en Provença. La vila assosta tanben la màger part deis infrastructuras dau Grand Pòrt de Marselha, especialament en matèria de transpòrt de bens, de mineraus, de cerealas e d'idrocarburs. Pasmens, coma leis autrei vilas industrialas de la region, assaia de diversificar son economia gràcias au desvolopament dau torisme.

Geografia

Geografia fisica e geologia

Lo territòri de Fòs s'estend sus una zòna situada entre lei paluns de Camarga, lo plan eissuch de Crau e la Mar Mediterranèa. Lei zònas umidas n'ocupavan inicialament lei dos tèrç mai la construccion de la zòna industriala entraïnèt la disparicion de certanei paluns. Crau ocupa lo nòrd dau territòri. La cima principala es aquela ocupada per lo castèu. Quauquei relèus rocassós se tròban tanben a la periferia orientala dau territòri comunau au limit amb lo Pòrt de Boc e Sant Mitre dei Barris. A l'èst, se fau nòtar la preséncia de l'Estanh de Lavalduc qu'es l'endrech pus bas de Provença e d'Occitània amb una altitud mejana de -10 m.

I a ges de riu important mai de circulacions d'aiga existisson entre plusors estanhs de la comuna e la mar. A temps passat, aquela umiditat importanta complicava fòrça la circulacion. Aqueu problema trobèt una solucion amb la construccion de rotas importantas coma la RN 568.

Organizacion generala de la vila

La vila de Fòs se tròba principalament entre la zòna industriala, la RN 569, leis autors de l'Estanh de Lavalduc e l'Estanh de l'Estomac. Lo centre istoric, organizat a l'entorn dau castèu, se situa au sud d'aquel ensemble. Lei quartiers pus modèrnes se son desvolopats vèrs lo nòrd.

Clima

Fòs a un clima mediterranèu caracterizat per d'ivèrns doç e d'estius cauds e eissuchs, localament influenciat per lo magistrau qu'es un vent freg e eissuch que bofa dempuei lo nòrd. Lei temperaturas i son donc doças amb de valors mejanas compresas entre 6,3 °C e 23,9 °C e un ensolelhament fòrça important. Lei precipitacions son relativament feblas amb una valor mejana annuala de 606 mm. An generalament un caractèr chavanós.

En causa de l'umiditat importanta e de l'influéncia dau vent, lei vegetacions dominantas son bassas e tipicas dei zònas umidas mediterranèas ò de Crau. A l'èst, dins lei seuvas situadas a l'entorn deis estanhs de Castelhon, la garriga e la pineda predominan.

Demografia

Centre important durant l'Edat Mejana, Fòs venguèt un vilatge isolat durant lei sègles seguents en causa de sa situacion geografica. Ansin, en 1793, solament 550 abitants foguèron recensats. Après una baissa a 418 estatjants en 1800, la populacion aumentèt lentament per agantar 2 869 personas a la fin deis ans 1960. La creacion e la construccion de la zòna industriala transformèron la talha de Fòs que venguèt rapidament una vila mejana amb mai de 15 000 estatjants en 2006. Dempuei aquela data, la demografia sembla de s'estabilizar.

La populacion de Fòs es principalament constituida d'obriers, de salariats e de retirats, çò que s'explica per sa posicion entre lei zònas industrialas dau sector. Sei revenguts medians èran leugierament superiors ai valors mejanas observadas dins lo rèsta de Provença e lo taus de pauretat èra de 10%.

Istòria

De la Preïstòria a l'Antiquitat

Representacion dei Fossae Marianae sus la taula de Peutinger.

Segon lei conoissenças actualas, lo territòri de Fòs foguèt ocupat per de grops de caçaires cuelheires tre l'Epipaleolitic que s'installèron dins de baumas dei relèus rocassós dau nòrd-èst. La màger part d'aquelei sostas a desenant disparegut en causa de l'erosion dei bauç e deis amainatjaments de la zòna. Pasmens, divèrsei campanhas de cavaments foguèron menadas dins lo sector per l'arquelòg Max Escalon de Fonton (1920-2013) dins leis ans 1970. Permetèron de descubrir quauquei vestigis e d'identificar un segond periòde d'ocupacion durant lo Mesolitic.

Durant l'Antiquitat, Fòs foguèt probablament un important pòrt roman. D'efiech, durant la conquista de la region vèrs 125 avC, Marius ordonèt a sei legions de cavar un important canau fins a Arle. Dich Fossae Marianae èra considerada coma una infrastructura importanta sus la taula de Peutinger, còpia medievala d'una carta romana. Dins aquò, pauc de vestigis son estats identificats per permetre de comprendre mielhs l'organizacion dau pòrt antic de Fòs. D'efiech, lei roïnas se tròban actualament dins la mar.

Lo periòde de l'Ostau de Fòs

Reconstitucion modèrna dau blason de l'Ostau de Fòs.

Article detalhat: Ostau de Fòs.

L'Ostau de Fòs dirigiguèt lo castèu dau sègle X au sègle XIII. Pasmens, lei condicions a l'origina de son aparicion son mau conegudas. Lo senhor Ponç de Fòs († 1025) i tenguèt un ròtle major car recebèt la gàrdia dei castrum de Fòs e d'Ieras après sa participacion a l'expulsion dei Sarrasins installats en Var. De liames familhaus amb lei vescòmtes de Marselha ò lei còmtes d'Arle son tanben sovent avançats coma un factor d'explicacion suplementari a aquela promoccion sociala. Ponç fondèt tanben l'Abadiá de Sant Gervai de Fòs en 992. Lo monastèri faguèt inicialament partida de l'esfèra d'influéncia de Sant Victor avans de jónher l'Òrdre de Cluny en 1081. Dins aquò, en causa de l'alunchament amb lo rèsta de l'Òrdre, aquela tutèla durèt mens de 80 ans. Ansin, en 1223, après un òrdre donat per lo papa Innocenci III (1198-1216), Sant Gervai passèt sota lo contraròtle deis arquevesques d'Arle.

Durant lo sègle XI, sostenguts per lei revenguts eissits de la produccion de sau, lei senhors de Fòs assaièron de transformar sei fèus en alòdis. Aquò entraïnèt plusors guèrras còntra lei còmtes de Provença ò còntra lei vescòmtes de Marselha (encargats de sometre lei Fòs). Lei Fòs enregistrèron quauquei succès coma la mòrt dau còmte Guilhem II durant un assaut còntra lor castèu en 1018 ò la conquista de l'intrada de l'Estanh de Bèrra en 1070. Pasmens, lo castèu foguèt ocupat mai d'un còp per seis adversaris e la region de Fòs foguèt regularament destrucha per d'incursions en provenància de Marselha ò, pus rarament, dei Bauç. Lei Fòs integrèron donc pauc a pauc lo jòc politic dau Comtat en cambi de pòstes importants coma aqueu d'evesque d'Ais.

En 1093, la mòrt sensa eiretier dirècte dau còmte Bertrand I^èr entraïnèt una crisi novèla dins lo Comtat. Lei Fòs aprofichèron la situacion per assaiar tornarmai d'obtenir mai d'autonòmia. Per aquò, jurèron fidelitat ai còmtes de Tolosa. Ansin, Ponç IV de Fòs participèt a la Premiera Crosada dins l'armada tolosenca. Pasmens, aqueu periòde durèt gaire car Ramon Berenguièr III de Barcelona restaurèt la senhoriá dei còmtes de Provença en 1116 après la presa dau castèu de Fòs.

L'Ostau de Fòs demorèt una familha importanta de la noblesa provençala durant lo sègles XII. Son declin comencèt a la fin d'aqueu periòde amb la venda progressiva de sei drechs senhoriaus. En 1216, una partida dei senhoriás d'Ieras e de Bregançon foguèt venduda a Marselha. Puei, una partida de la senhoriá de Fòs ela meteissa foguèt cedida a l'Ostau dei Porcelets e a l'Arquevescat d'Arle en 1235. En 1257, lei Fòs deguèron restituir Ieras après una demanda dei còmtes de Provença en cambi de 22 vilas e vilatges a l'entorn de Bòrmas, Peirafuec e Colobrieras. La familha i formèt un fèu novèu e o gardèt fins a la mòrt sensa eiretier de Rossolin V de Fòs. Enfin, la branca demorada a Fòs dispareguèt dins lo corrent dau sègle XIV.

Lo periòde de l'Ostau de Porcelet

Reconstitucion modèrna dau blason de l'Ostau de Porcelets.

Article detalhat: Ostau de Porcelet.

Après la disparicion de l'Ostau de Fòs, lo fèu passèt sota lo contraròtle de l'Ostau de Porcelets que lo gardèt fins a la Revolucion Francesa. Aqueu lòng periòde de dominacion es a l'origina dau blason actuau de la vila. Lo fèu gardèt una certana importància fins a l'integracion de Provença au sen de França a la fin dau sègle XV. Dins aquò, après aquela data, declinèt lentament en causa de son isolament. Lo recensament de 1793 mòstra l'amplor d'aqueu declin en comparason amb lei centres vesins : 550 estatjants a Fòs còntra 6 700 au Martegue, 2 100 a Istre ò 1 000 a Sant Mitre.

Lo periòde industriau

L'industrializacion dau sègle XIX

L'industrializacion de la region de Fòs comencèt durant lo sègle XIX en despiech de l'oposicion dei populacions localas. Fòs foguèt ansin chausida per i construrre una partida de l'usina de soda de Plan d'Arenc, installada a proximitat de l'Estanh de Lavalduc. Aquò entraïnèt de modificacions importantas dins l'ecosistèma de l'Estanh, agravadas en 1821 per una salivada, es a dire un tsunami que portèt de quantitats importantas de sau dins l'aiga. Pasmens, aquela usina suscitèt subretot d'oposicions de part deis abitants de Sant Mitre, autors de plusors revòutas entre 1828 e 1846.

Durant lo rèsta dau sègle, maugrat plusors projèctes, Fòs veguèt pauc d'implantacions industrialas novèlas sus son territòri. Lo Martegue e la region de l'embocadura de Ròse foguèron privilegiats. Dins aquò, aquelei transformacions permetèron de melhorar leis aisses de circulacion e la vila veguèt sa populacion aumentar lentament. Passèt lo milier d'abitants durant la premiera mitat deis ans 1830. Pasmens, una partida d'aqueu desvolopament èra la consequéncia de l'extension dau Pòrt de Boc. En 1866, l'endrech venguèt una comuna independenta e Fòs perdiguèt aperaquí la mitat de seis estatjants (2 218 en 1861, 1 170 en 1866). Puei, fins a la Segonda Guèrra Mondiala, lo nombre d'abitants varièt entre 900 e 1 600. L'agricultura e la pesca demorèron la basa de l'economia locala. La construccion, lòng dau litorau, dau canau de Marselha au Ròse durant la premiera partida dau sègle XX cambièt pas aquela situacion.

La creacion de la zòna industriala de Fòs

Article detalhat: Zòna industriala de Fòs.

Dins leis ans 1950-1960, la creissença economica de França e la volontat de desvolopar mai Provença menèt lo govèrn dau generau de Gaulle a imaginar la creacion d'una zòna industriala dedicada a la petroquimia e a la siderurgia dins la region de Marselha. Fòs foguèt chausit coma luòc d'aquela implantacion, tornarmai còntra l'avejaire deis abitants.

La crisi de la siderurgia lorenca favorizèt lo projècte car permetiá de limitar lei pèrdas d'emplecs en deslocalizant una partida de l'activitat en França. Comencèt alora la construccion de l'usina Solmer que foguèt inaugurada en 1974. Aqueu chantier entraïnèt una transformacion radicala de la demografia locala amb l'arribada d'obriers venguts de Magrèb e de Lorena. Divèrsei grèvas foguèron organizadas durant la construccion per empachar la privatizacion dau pòrt mineralier ò còntra lei condicions de trabalh.

Lei crisis petrolieras deis ans 1970 entraïnèron una reduccion deis ambicions dau projècte mai Fòs venguèt lo centre d'una zòna industriala majora centrada sus la Solmer e sus la rafinariá de petròli Exxon (mesa en servici en 1965). La populacion passèt de 2 869 abitants en 1968 a 15 734 en 1999. Pasmens, en causa de la manca de plaça, fòrça trabalhaires de la zòna industriala s'installèron dins d'autrei comunas.

Fòs dempuei leis ans 2000

Dempuei leis ans 2000, Fòs conoís una estabilizacion de sa populacion, coma lei vilas vesinas. La zòna industriala demòra lo centre de l'economia locala. Gràcias a son accès dirècte a la mar, sembla pas de conéisser lei problemas financiers dei zònas vesinas coma aquelei de Bèrra ò de la Meda. De mai, aquel accès favoriza l'implantacion d'agents economics novèus, generalament dins lo sector de la logistica e dau transpòrt. Pasmens, en causa dau declin pus generau de l'industria provençala, la vila assaia de trobar de fònts d'activitats alternativas. Lo torisme, gràcias ai plajas e au clima locaus, son la pista principala de diversificacion.

Economia

Esquèma simplificat de l'economia de la region de Fòs.

Article detalhat: Zòna industriala de Fòs.

Amb mai de 8 000 emplecs dirèctes en 2019, la zòna industriala de Fòs es un centre major de l'industria provençala. Seis activitats principalas èran la siderurgia, la petroquimia, l'industria quimica e la logistica. Lo pòrt de Fòs ocupava una plaça centrala dins l'activitat dau Grand Pòrt de Marselha car assosta la màger part deis operacions de transpòrts de bens, de mineraus e d'idrocarburs (petròli e gas). En mai d'aquò, l'endrech es utilizat per l'estocatge de petròli gràcias au complèx de la Societat de l'Oleoducte Sud-Europèu (SPSE).

Cultura

Lo Castèu de Fòs

Vista dau castèu de Fòs en 2009.

Article detalhat: Castèu de Fòs.

Lo castèu de Fòs es un ensemble fortificat bastit au començament dau sègle X, probablament per protegir lo litorau còntra leis incursions sarrasinas e susvelhar lo comèrci maritim. Sa construccion foguèt inspirada per lei tecnicas romana coma l'indican lei muralhas drechas, lei torres carradas e la talha dei pèiras. Modernizat e agrandit fins au sègle XIII, es un bòn exemple de l'arquitectura militara romanica provençala amb son organizacion a l'entorn de tres pòls principaus que son lo donjon, la capèla e lei barris. Seis elements principaus (donjon, barri, portau fortificat, camin de ronda) son ben conservats.

Lei tradicions taurinas

Article detalhat: Corsa camarguenca.

Coma la màger part dei vilas de Camarga, Fòs a una tradicion taurina ben establida de corsa camarguenca. Dispausa ansin d'arenas onte son regularament organizats d'eveniments. La vila participa tanben a la proteccion dei tradicions gardianas.

Espòrt

En espòrt, lo club principau de Fòs es lo Fòs Provença Basquet, creat en 1972, que jòga en Liga A ò Liga B dau Campionat de França de Basquetbòl dempuei 2009. Son palmarès còmpta un títol de campion de Liga B obtengut en 2021 e divèrsei títols ganhats dins lei divisions inferioras. Dins leis espòrts locaus, Fòs a una escòla de corsa camarguenca e sa societat de targa provençala participa ai competicions dau Comitat de Provença.

Annèxas

Liames intèrnes

• Canau de Marselha au Ròse.
• Castèu de Fòs.
• Golf de Fòs.
• Ostau de Fòs.
• Ostau de Porcelet.
• Zòna industriala de Fòs.

Personalitats liadas a la comuna

• Ponç de Fòs.
• Ponç IV de Fòs.
• Raimondi (René).

Bibliografia

• (fr) INSEE, Dossier complet - Commune de Fos-sur-Mer (13039), consultat lo 30 de julhet de 2022, [1].
• (fr) INSEE, Revenus et patrimoine des ménages - Édition 2021, consultat lo 30 de julhet de 2022, [2].
• (fr) Hubert Gay, Histoire de Fos-sur-Mer, Edisud, 1977.
• (fr) Daniel Mouton, Mottes castrales en Provence. Les origines de la fortification privée au Moyen Âge, Éditions de la Maison des sciences de l’homme, 2021.