Oljepalmeslekta
| Oljepalmeslekta | |
| |
| Systematikk | |
| Rike: | Planteriket Plantae |
| Infrarike: | Streptophyta |
| Overrekkje: | Landplantar Embryophytes |
| Rekkje: | Karplantar Tracheophytes |
| Underrekkje: | Frøplantar Spermatophytes |
| Orden: | Palmeordenen Arecales |
| Familie: | Palmefamilien Arecaceae |
| Slekt: | Oljepalmeslekta Elaeis Jacq. |
Oljepalmeslekta (Elaeis, frå gresk for 'olje') er ei planteslekt i palmefamilien som omfattar to artar. Trea i slekta blir brukt til å produsera palmeolje. Afrikansk oljepalme Elaeis guineensis (artsnamnet guineensis viser til landet det stammar frå) er hovudkjelda til palmeolje. Arten kjem frå Vest- og Sørvest-Afrika, og finst mellom Angola og Gambia. Amerikansk oljepalme Elaeis oleifera (frå latin oleifer, 'oljelagande')[1] stammar frå tropisk Mellom- og Sør-Amerika,[2] og blir brukt i dette området til å produsera olje.
Skildring
[endre | endre wikiteksten]
Utvaksne palmar har ein enkel stamme, og kan bli over 20 meter høge. Lauvet er parflika og blir rundt 3-5 meter lange. Blomane dannar tette klumpar; kvar enkelt blome er liten, med tre kronblad og tre begerblad. Palmefrukta er raudleg, omtrent på storleik med ei stor plomme, og veks i store klynger. Kvar frukt har ein oljete, tjukt ytterlag (perikarp), og eitt frø (palmekjerna), som også er rik på olje.
Artar
[endre | endre wikiteksten]
Dei to artane, E. guineensis og E. oleifera, kan danna fertile hybridar. Ein har sekvensert genomet til E. guineensis, noko som kan gjera det lettare å avla fram forbetra jordbruksplantar.[3]
| Bilde | Vitskapleg namn | Norsk namn | Utbreiing |
|---|---|---|---|
| Elaeis guineensis Jacq. | Afrikansk oljepalme | Vest- og Sørvest-Africa, særleg området mellom Angola og Gambia | |
| Elaeis oleifera (Kunth) Cortés | Amerikansk oljepalme | Sør- og Mellom-Amerika frå Honduras til nord i Brazsl |
Kommersiell dyrking
[endre | endre wikiteksten]Menneske har brukt palmeolje i Vest-Afrika i kanskje så mykje som 5000 år. På 1800-talet oppdaga arkeologar også slik olje i Abydos i Egypt frå 3000 f.Kr.[4]
Sidan palmolje inneheld meir metta feitt enn andre vanlege planteoljer, kan ho brukast til hard frityrsteiking utan å oksidera.[5] Olja inneheld ikkje transfeitt, og bruken av olja i mat har auka etter innføring av reglar om å merka mat med transfeittinnhaldi. Olje frå Elaeis guineensis blir også brukt til biodrivstoff.
Elaeis guineensis blir no dyrka i ei rekkje tropiske land utanfor Afrika, særleg i Malaysia og Indonesia, som til saman produserer det meste av palmeolja i verda, rundt 90 %. Plantasjar der ein dyrkar oljepalmar kan føra til avskoging, ofte av regnskog med stort biologisk mangfald, auka utslepp av drivhusgass og negative innverknadar på lokalsamfunn.[6] Palmeolje er derfor eit kontroversielt produkt.[7]
Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- ↑ Gledhill, David (2008). The Name of Plants (4. utg.). Cambridge: University Press. s. 279.
- ↑ Collins Guide to Tropical Plants, ISBN 0-00-219112-1
- ↑ Singh, R.; Ong-Abdullah, M.; Low, E.-T.L.; Manaf, M.A.A.; Rosli, R.; Nookiah, R.; Ooi, L.C.-L.; Ooi, S.-E.; Chan, K.-L. (2013). «Oil palm genome sequence reveals divergence of interfertile species in Old and New worlds». Nature 500 (7462): 335–339. PMC 3929164. PMID 23883927. doi:10.1038/nature12309.
- ↑ Kiple, Kenneth F.; Conee Ornelas, Kriemhild, red. (2000). The Cambridge World History of Food. Cambridge University Press. ISBN 0521402166. Arkivert frå originalen 20. oktober 2012. Henta 30. august 2012.
- ↑ De Marco, Elena; Savarese, Maria; Parisini, Cristina; Battimo, Ilaria; Falco, Salvatore; Sacchi, Raffaele (2007). «Frying performance of a sunflower/palm oil blend in comparison with pure palm oil». European Journal of Lipid Science and Technology 109 (3): 237–246. doi:10.1002/ejlt.200600192.
- ↑ «Palm Oil Plantations Are Blamed For Many Evils. But Change Is Coming». NPR.org (på engelsk). Henta 19. juli 2017.
- ↑ «Why palm oil is so controversial». The Independent. 24. august 2018.
- Denne artikkelen bygger på «Elaeis» frå Wikipedia på engelsk, den 25. juli 2021.
Bakgrunnsstoff
[endre | endre wikiteksten]- (en) Oljepalmeslekta i Encyclopedia of Life
- (en) Oljepalmeslekta i Global Biodiversity Information Facility
- (en) Oljepalmeslekta hos ITIS
- (en) Oljepalmeslekta hos NCBI
- (en) Oljepalmeslekta hos The International Plant Names Index
- (en) Oljepalmeslekta hos Tropicos
- (en) Kategori:Elaeis – bilete, video eller lyd på Wikimedia Commons
- Elaeis – detaljert informasjon på Wikispecies
