Konkresjon
Ein konkresjon er ein hard, kompakt masse eller knoll av sedimentær stein som er danna gjennom utfelling av mineral i mellomrommet mellom partiklane i eit sediment (sand, leire eller gjørme). Konkresjonar er ofte ovale eller runde. Meir irregulære former finst òg, til dømes marleikar som har mange former. Namnet kjem av latin og tyder direkte omsett «samangrodd».
Danning
[endre | endre wikiteksten]Konkresjonar dannast i sedimentære lage som allereie er lagt ned. Dei blir gjerne danna ganske tidleg i historia til sedimentlaget, sidan dei er avhengige av at det finst mellomrom mellom partiklane der mineral kan fellast ut, og kjemiske substansar som kan felle ut og reagere. Når sedimentlaga har lege lenge nok til at dei har byrja å bli til steinar vil ikkje lenger konkresjonar dannast. Den utfelte sementen som held konkresjonen saman vil ofte gjere dei hardare enn bergartane rundt. Når vêr og vind byrjar å bryte ned steinen, vil berre konkresjonane ligge igjen.
Det skilst mellom konkresjonar og nodular. Ein konkresjon blir gjerne danna rundt eikor form for kjerne som skapar eit kjemisk miljø rundt seg, som igjen gjev grunnlag for utfelling av mineral. Ein nodul blir derimot danna i eit holrom eller som erstatning for noko som har forvitra. Konkresjonar har ofte eit lagdelt indre, noko nodular ikkje har.[1]
Kjemien i konkresjonar
[endre | endre wikiteksten]
Kjernen i konkresjonar er ofte av organisk opphav, slik som eit daudt dyr eller blad. I nokre tilfelle vil kjernen vere godt nok verna til å utgjere eit fossil. Når konkresjonen blir brote opp, vil fossilet ligge i midten av han. På grunn av dei spesielle bevaingstilhøva i einskilde konkresjonar, vil einskilde blaute organsimar som elles ikkje fossiliserast kunne finnast i konkresjonar, slik som tullimonstrum, eit underleg blautt dyr frå karbon, berre kjent frå konkresjonar i Mazon Creek i Illinois.[2] Kjernane kan òg vere menneskeskapte, slik som konkresjonar av jernspat i engelsk marskland, danna rundt bomber og granatsplinter frå andre verdskrigen.[3] Det er likevel ikkje fossil i alle konkresjonar, som regel vil organismen vere heilt rotna bort.
Mange kjemiske samansetningar kan fungere som sement i ein konkresjon. Dei vanlegaste minerala er karbonat som kalsitt, ein mikrokrystallinsk eller amorf utgåve av silisiumdioksid slik som chert, flint og jaspis eller jernhaldige mineral som goethitt og hematitt. Andre, meir eksotiske mineral finst òg, slik som dolomitt, pyritt og gips.
Konkresjonar i kulturen
[endre | endre wikiteksten]Konkresjonar har lenge vore ein av kuriositetane i geologien. Skildringar frå 1700-talet viser at tidlege geologar lét seg fascinere av dei dei mange formene og dei kjemiske samansetningane. Konkresjonar har vorte tolka som alt frå dinosauregg, dyre- og plantefossil (såkalla pseudofossil) til meteorittar og menneskeskapte gjenstandar. I Noreg er det særleg marleikene som har vore gjenstand for merksemd.
Sjå òg
[endre | endre wikiteksten]Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- Denne artikkelen bygger på «Konkresjon» frå Wikipedia på bokmål, den 6. desember 2013.
- Wikipedia på bokmål oppgav desse kjeldene:
- ↑ Mozley, P.S., 1996, The internal structure of carbonate concretions: A critical evaluation of the concentric model of concretion growth: Sedimentary Geology: v. 103, side 85-91
- ↑ Johnson, Ralph Gordon; Richardson, Eugene Stanley, Jr (March 24, 1969). «Pennsylvanian Invertebrates of the Mazon Creek Area, Illinois: The Morphology and Affinities of Tullimonstrum». Fieldiana: Geology (Chicago: Field Museum of Natural History) 12 (8): 119–149. OCLC 86328.
- ↑ Al-Agha, M.R., S.D. Burley, C.D. Curtis, and J. Esson, 1995, Complex cementation textures and authigenic mineral assemblages in Recent concretions from the Lincolnshire Wash (east coast, UK) driven by Fe(0) Fe(II) oxidation: Journal of the Geological Society, London, v. 152,side 157–171.