Charles Gounod

Charles Gounod
	Charles Gounod
Volledige naam	Charles François Gounod
Geboren	17 juni 1818
Overleden	18 oktober 1893
Land	Frankrijk
Jaren actief	1839-1893
Beroep(en)	Componist, muziekpedagoog, organist
Stijl	Romantiek
Instrument(en)	orgel
Handtekening
	(en) IMDb-profiel
	(en) Allmusic-profiel
	(en) Last.fm-profiel
	(en) Discogs-profiel;
	(en) MusicBrainz-profiel;
Portaal	Klassieke muziek

Charles François Gounod (Parijs, 17 juni 1818 - Saint-Cloud, 18 oktober 1893) was een Franse componist. De biografie van Charles Gounod wordt gekenmerkt door alle karakteristieke kunstenaarsallures. Zijn gemoedstoestanden wisselen tussen ambitie en moedeloosheid, rusteloze werkzaamheid en crisis, beminnelijkheid en twistziek gedrag, huwelijkstrouw en geneigdheid tot buitenechtelijke affaires. In zijn jeugd droomde hij ervan priester te worden en in kloosterlijke afzondering te leven. Hij noemde zichzelf een bepaalde tijd abbé en droeg een soutane.

Levensloop

Jeugd en opleiding

Gounod werd in Parijs geboren op nr. 11 van de place St-André des Arts, als tweede zoon van een kunstenaars-echtpaar: zijn vader François-Louis Gounod (1758-1823) was een kunstschilder en zijn moeder Victoire Lemachois (1780-1858) een bekwaam pianiste. Gounod kreeg zijn basisopleiding aan het lyceum Saint-Louis, waar hij in 1835 zijn diploma behaalde. Van zijn moeder kreeg hij zijn eerste pianolessen. Hij studeerde eerst privé bij Antonín Rejcha en vanaf 1836 aan het Conservatoire national supérieur de musique van Parijs bij onder andere Jacques Fromental Halévy (fuga en contrapunt), Jean-François Lesueur (compositie), Ferdinando Paër, Luigi Cherubini en Pierre Zimmermann. In 1839 won hij met zijn cantate Fernand de Prix de Rome en daarmee een drie jaar durende reis naar Rome, waar hij woonde in de Villa Medici. Hij bestudeerde er de muziek van de oude meesters, vooral Italiaanse kerkmuziek van Giovanni da Palestrina.

Leven en werken

Na zijn terugkomst werd Gounod Maître de Chapelle en organist in de kerk van de Missions étrangères in Parijs. Hij wilde priester worden en studeerde van 1846 tot 1848 aan St. Sulpice en woonde vanaf 1847 in een klooster van de Karmelieten. In 1852 huwde hij met Anne Zimmermann, de dochter van zijn pianoleraar aan het conservatorium. Van 1852 tot 1860 was hij directeur van het L'Orphéon de la Ville de Paris, het grootste mannenkoor van Parijs. Van 1870 tot 1875 woonde hij in Londen, waar hij het koor Gounod's Choir oprichtte dat later de Royal Choral Society werd.

Gedurende zijn gehele carrière bewoog Gounod zich tussen kerkmuziek en wereldlijke werken. Daarvan getuigt een omvangrijk oeuvre: liederen (die hij romances of eenvoudigweg «mélodies» noemde), koralen, motetten, missen, oratoria, schouwspelmuziek en rond 20 toneelwerken (menig ervan uitsluitend als fragment bewaard). Iets minder omvangrijk is de lijst van zijn instrumentale werken, waartoe behoren het vroege orkestwerk Scherzo (1837), twee symfonieën (beide 1851), twee marsen, verschillende pianostukken en als laatste de belangrijke Petite symfonie voor harmonieorkest.

De voortrekker van een Franse nationale stijl

De kerkmuziek van Gounod is vaak ten onrechte als imitatie van Palestrina's en Händels werken gezien. Inderdaad hadden de missen van Palestrina hem als bezoeker van de hoogmissen in de Sixtijnse Kapel enthousiast gemaakt en ze hebben hem zeker bepaalde ideeën ingegeven. Maar ook de latere wereldlijke werken werden door de muziekcritici - evenzeer ten onrechte - als epigonistische bijdragen in de stijl van Christoph Willibald Gluck, Gaspare Spontini en Robert Schumann beschouwd. Maar de kracht van Gounod was de bevrijding van de Franse muziek van de Italiaanse en Duitse invloeden en dat herkenden en waardeerden vooral patriottische kunstenaars zoals Camille Saint-Saëns, Paul Dukas, Claude Debussy en Maurice Ravel. Belangrijk is Gounods talent voor het lyrisch-sentimentele stemmingsschilderij, gedragen door een overvloed aan mooie, zingbare melodieën. Verbindend element is een elegante, meestal folkloreachtige stijl.

Het meest bekend is Gounod door zijn Ave Maria, een werkje dat oorspronkelijk Méditation sur 1^er Prélude de Bach heette en dateert van 1852. Het is geschreven voor viool en piano (en/of orgel). De 'Prélude' waar het hier om gaat is Praeludium I in C groot uit Das Wohltemperierte Klavier Teil I van Johann Sebastian Bach. Gounod schreef tegen deze prelude een melodie. In 1859 voegde Gounod aan die melodie de woorden van het gebed Ave Maria toe.^[1] Het is liturgische muziek ingebed in een romantisch fluïdum, dat samensmelt met een sobere religiositeit.

Het Parc Moreau met een monument voor Gounod door Antonin Mercié

Onderscheidingen en laatste jaren

De grote inkomsten uit zijn gehele oeuvre maakten het Gounod mogelijk een normaal leven in zijn villa in Montretout te voeren, ook in zijn laatste jaren. Hij werd benoemd tot lid van de Parijse Academie en tot Commandeur in het Legioen van Eer en een foto van zijn staatsbegrafenis in oktober 1893 getuigt van de buitengewone verering voor de veelvoudig getalenteerde Maître.

Composities

Werken voor orkest

1837: Scherzo, voor orkest
1840: Marche militaire suisse
1851: 1ère Symphonie en ré majeur (Symfonie Nr. 1 in D groot)
1851: 2ème Symphonie en mi bémol (Symfonie Nr. 2 in Es-groot)
1865: Chant des Compagnons, voor orkest
1871: Saltarello, voor orkest
1872: Marche romaine, composee pour l'anniversaire du couronnement de Sa Sainteté Pie IX, voor orkest
1872-1879: Treurmars voor een marionet in d-klein
1878: Marche religieuse à grand orchestre
1882: Bruiloftmars Nr. 2 in A groot
1886: Fantaisie sur l'hymne national russe
1847/1887: Le rendez-vous - suite de valse en ré majeur

Werken voor harmonieorkest

1885: Petite symphonie, voor harmonie
1893: Tempo di marcia "À la musique du 1l9ème de ligne et à son chef M. J. Gay", voor harmonieorkest

Missen, oratoria, cantates en gewijde muziek

Missen

1839: Messe à Saint-Eustache
1841: Messe à Saint-Louis-des-Français à Rome
1843: Messe de Rome
1846: A son ami Gabriel de Vendeuvre - Messe brève voor twee tenoren en twee bassen
1846: Messe brève et salut in G groot (Messe Nr. 2 aux sociétés chorales), op.1
1853: Mis in c klein (Messe Nr. 1 aux Orphéonistes), voor drie mannenstemmen
1855: À la mémoire de J. Zimmermann, mon Père - Messe solennelle, voor solisten, gemengd koor, orkest en orgel
1855: Messe solennelle en l'honneur de Sainte-Cécile in G groot - suivie du psaume Laudate Dominum, voor solisten, gemengd koor en orgel
1870: Messe des Orphéonistes - 2me Messe pour les Sociétes chorales, voor 3 gelijke stemmen
1871: Messe brève en ut majeur (Messe Nr. 5 aux séminaires), voor driestemmig mannenkoor
1872-1873: Messe brève pour les morts in F groot (Requiem)
1873: Missa angeli custodes in C groot
1876: Messe de Sacré-Coeur de Jésus in C groot, voor gemengd koor en orkest
1882: Messe Nr. 3 aux communautés religieuses in G groot, voor drie gelijke stemmen en orgel
1883: Messe funèbre in F groot, voor 2 sopranen, tenor en bas
1883: Troisième Messe solennelle de Pâques en mi bémol, voor zang en orgel
1887: Messe à la mémoire de Jeanne d'Arc in F groot, voor solisten, gemengd koor en (groot) orgel
1888: Quatrième messe solennelle - Messe chorale sur l'intonation de la liturgie catholique, met orgel
1890: Messe Nr. 6 aux cathédrales in G groot
1890: Messe brève Nr. 7 aux chapelles in C groot, voor solisten, gemengd koor en orgel
1893: Messe de St-Jean, d'après le chant grégorien, voor 4 stemmen en orgel
1893: Messe dite de Clovis, d'après de chant grégorien in C groot, voor 4 stemmen en orgel
1893/1895: Requiem in C groot (voltooid door Henri Busser), voor solisten, vierstemmig koor en orgel

Oratoria, cantates en motetten

1839: Fernand, cantate voor drie stemmen (won de Prix de Rome)
1840-1842: Le Vallon, poëtische meditatie - tekst: A. de Lamartine
1856: Cantate (pour jeunes filles), - tekst: Turpin
1865: L'Ange et Tobie. klein oratorium - tekst: H. Lefèvre
1869: Le temple de l'harmonie, cantate
1870: À la frontière, cantate
1871: Gallia: Lamentation, motet voor sopraano solo, gemengd koor, orkest en orgel
1878: Jésus sur le lac de Tibériade, Bijbelse scène
1882: La rédemption, sacrale trilogie (oratorium)
1883: Christus factus est, Graduale feria quinta in coena Domini
1885: Mors et vita, sacrale trilogie

Andere kerkmuziek

1841: Te Deum
1843: À la Reine des apôtres - Chant pour le départ des Missionnaires
1852/1859: Ave Maria, voor sopraan solo, orgel, piano en orkest - naar Johann Sebastian Bach, Wohltemperiertes Klavier, 1 deel, 1e prelude in C groot
1853: Domine salvum
1854: 0 salutaris - Regina coeli
1855: Les sept Paroles du Christ sur la croix, voor gemengd koor
1856: Regina coeli - Laudate Dominum
1856: O Salutaris hostia (Nr. 1), voor sopraan solo, gemengd koor en orkest
1856: Jésus de Nazareth, chant évangélique - tekst: A. Porte
1856: O salutaris eternel, voor groot orkest en orgel
1856: Pater noster
1861: Près du fleuve étranger - psalm 137, voor gemengd koor - tekst: A. Quételard
1866: Noël, chant des religieuses, voor vrouwenstemmen, gemengd koor, piano en orgel - tekst: Jules Paul Barbier
1868: Cantique pour l'adoration du Saint-Sacrement
1869: Prière pour l'empereur et la famille impériale
1872: Hymne à Saint-Augustin, voor unisono koor en groot orgel - tekst: M. I'abbé Ribolet

Muziektheater

Opera's

Voltooid in	titel	aktes	première	libretto
1851; 1858; 1884	Sapho	1e versie: 3 aktes; 2e versie: 2 aktes; 3e versie: 4 aktes	1e versie: 16 april 1851, Parijs, Opéra Garnier; 2e versie: 26 juli 1858, Parijs, Opéra Garnier; 3e versie: 2 april 1884, Parijs, Opéra Garnier	Guillaume Victor Émile Augier
1852-1854	La Nonne sanglante (De bloedige non)	5 aktes	18 oktober 1854, Parijs, Opéra Garnier	Eugène Scribe, Germain Delavigne, naar Matthew Gregory Lewis, "The Monk" 1796
1853	Le Songe d'Auguste	onvoltooid
1856	Ivan le terrible	onvoltooid		Henri Trianon en François Hippolyte Leroy
1856-1859; 1860-1861	Faust	5 aktes	1e versie (met gesproken dialogen): 19 maart 1859, Parijs, Théâtre Lyrique; 2e versie (met ballet): 3 maart 1869, Parijs, Opéra Garnier (Salle de la rue Le Peletier)	Jules Paul Barbier en Michel Florentin Carré, naar Carrés "drame fantastique" «Faust et Marguerite» (1850) en Goethes, "Faust"
1857-1858	Le Médecin malgré lui	3 aktes	15 januari 1858, Parijs, Théâtre Lyrique	Jules Paul Barbier en Michel Florentin Carré, naar de gelijknamige komedie van Molière
1859-1860	Philémon et Baucis	1e versie: 3 aktes; 2e versie: 2 aktes	1e versie: 18 februari 1860, Parijs, Théâtre Lyrique; 2e versie: 16 mei 1876, Parijs, Opéra Comique	Jules Paul Barbier en Michel Florentin Carré, naar Jean de La Fontaine
1860	La Colombe	2 aktes	3 augustus 1860, Baden-Baden, Stadttheater	Jules Paul Barbier en Michel Florentin Carré, naar Jean de La Fontaine, «Le Faucon»
1861; 1862	La Reine de Saba (De Koningin van Saba)	1e versie: 4 aktes; 2e versie: 5 aktes	1e versie: 28 februari 1862, Parijs, Opéra Ganier; 2e versie: 5 december 1862, Brussel, Koninklijke Muntschouwburg	Jules Paul Barbier en Michel Florentin Carré, naar «Les Nuits du Ramazan» uit «Voyage en Orient» van Gérard de Nerval
1863-1864	Mireille	1e versie: 5 aktes; 2e versie: 4 aktes; 3e versie: 3 aktes	1e versie: 19 maart 1864, Parijs, Théâtre Lyrique; 2e versie: 5 juli 1864, Londen, Covent Garden; 3e versie: 15 december 1864, Parijs, Théâtre Lyrique	Michel Florentin Carré, naar Mistral, «Mirèio. Pouèmo prouvençau»
1865-1867; 2e versie: 1872; 3e versie: 1888	Roméo et Juliette	5 aktes	1e versie: 27 april 1867, Parijs, Théâtre Lyrique (ter gelegenheid van de Wereldtentoonstelling van 1867); 2e versie: 20 januari 1873, Parijs, Opéra Comique; 3e versie: 28 november 1888, Parijs, Opéra Garnier	Jules Paul Barbier en Michel Florentin Carré, naar Shakespeare
1869-1878	Polyeucte	5 aktes	7 oktober 1878, Parijs, Opéra Garnier	Jules Paul Barbier en Michel Florentin Carré, naar Corneille, «Polyeucte»
1873	George Dandin	onvoltooid		Molière
1876-1877	Cinq-Mars	1e versie: 4 aktes; 2e versie: 5 aktes	1e versie: 5 april 1877, Parijs, Opéra-Comique (Salle Favart); 2e versie: 1 december 1877, Lyon, Grand Théâtre	Paul Poirson en Louis Gallet, naar Alfred de Vigny, «Cinq-Mars»
1877	Maître Pierre	onvoltooid		Gallet, naar het verhaal van Petrus Abaelardus en Heloïse
1878-1881	Le Tribut de Zamora	4 aktes	1 april 1881, Parijs, Opéra Garnier	Adolphe Philippe d'Ennery, eigenlijk Adolphe Philippe en Jules Brésil

Toneelmuziek

1852: Ulisse - tekst: M. Ponsard
1857: Le bourgeois gentilhomme - tekst: Molière
1872: Les deux reines - tekst: Ernest Legouvé
1873: Jeanne d'Arc - tekst: Jules Paul Barbier
1893: Drames sacrés - tekst: Armand Sylvestre en Eugène Morand

Werken voor koren

1852-1858: Quatre grands choeurs, voor gemengd koor en orkest
1860: Dans cette étable, pastorale op een kerstlied uit de 18e eeuw voor gemengd koor en orkest

Vocale muziek

1855: Sérénade, voor zangstem en piano (of: orgel) - tekst: Victor Hugo
1855: Les Châteaux en Espagne, duo voor tenor en bariton - tekst: Pierre Véron
1860: La Jeune fille et la Fauvette, mélodie - tekst: La Chauvinière
1869: Vingt mélodies, voor zangstem en piano
1875: Mon amour a mon coeur, mélodie, - tekst: Jules Paul Barbier

Kamermuziek

1864: Hymne à Sainte-Cécile, trio voor viool, orgel en piano
1882: Bruiloftmars Nr. 1 in C groot, voor 3 trombones en orgel
1895: Strijkkwartet Nr. 3 in a klein

Werken voor orgel

1858: Communion pour orgue
1871: La Melodia, romance
1873: Offertorium
1877: Cinq-Mars - Marche religieuse, voor groot orgel en harp

Werken voor piano

1854: Valse
1860: Valse caractéristique
1861: Musette - Les Pifferari. impromptu voor piano
1863: Royal-Menuet
1864: Le Bal d'enfants
1864: Georgina
1873: La Veneziana
1877-1885 La fête de Jupiter, grote processiemars

Geluidsfragment

Het Ave Maria op cello door John Michel

Publicaties

Composers as conductors/composers have the opportunity to conduct performances of their works everywhere but in France, Opera Quarterly: 12:8-17 N4 1996

Bibliografie

P. Luttikhuis: Plaatsen van handeling, Mens En Melodie 51:180-81 Apr 1996
Jozef Robijns, Miep Zijlstra: Algemene muziek encyclopedie, Haarlem: De Haan, 1979-1984, ISBN 978-90-228-4930-9
Jean Grundy Fanelli: Index of Composers, in: A chronology of operas, oratorios, operettas, cantatas and misellaneous stage works with music performed in Pistoia 1606-1943, Bologna: Edizioni Pendragon, 1998, 301 p. ISBN 978-88-86366-58-8
Auvers-sur-Oise: Gounod redecouvert, Diapason (France) N427:8 Jun 1996
M. S. Rohan: A great classic brought alive, Classic Cd N75:10 Jul 1996
Jean Gallois: Compositeurs et interpretes au 19 et 20e secles, in: Musiques et musiciens au faubourg Saint Germain, Paris: Delegation a l'Action Artistique, [1996], 212 p., ISBN 978-2-905118-83-7
Steven Moore Whiting: Musical parody and two oeuvres posthumes of Erik Satie - The Reverie du pauvre and the Petite musique de clown triste, Revue de Musicologie 81:229-34 N2 1995
Francis Claudon: Dictionnaire de l'opéra-comique français, Paris: Peter Lang, 1995, 531 p., ISBN 978-3-906753-42-3
Gaspare nello Vetro: Nomi Citati Nella Cronologia, in: Teatro Reinach 1871-1944: gli spettacoli musicali opere concerti operette, Parma: Comune di Parma - Archivo storico Teatro Regio, 1995, 653 p.
A. Pascuzzi: L'opera francese nell'800, Rassegna Musicale Curci Quadrimestrale 48:25-7 N2 1995
Mario Morini, Piero Ostali Jr.: Casa Musicale Sonzogno: Cronologie, Saggi, testimonianze, secondo volume, Milano: Casa Musicale sonzogno di Piero Ostali, 1995, 907 p.
Joachim Kaiser: Erlebte Musik; eine persönliche Musikgeschichte vom 18. Jahrhundert bis zur Gegenwart; Erster Band, München: List verlag, 1994, 464 p.
E. Metdepenninghen: Arrangements, Opernwelt N7:54 Jul 1994
Leszek Bernat: Proba rehabilitacji Gounoda, Ruch Muzyczny 38:7 N15 1994
Wolfgang Suppan, Armin Suppan: Das Neue Lexikon des Blasmusikwesens, 4. Auflage, Freiburg-Tiengen, Blasmusikverlag Schulz GmbH, 1994, ISBN 3-923058-07-1
Wolfgang Suppan: Das neue Lexikon des Blasmusikwesens, 3. Auflage, Freiburg-Tiengen, Blasmusikverlag Schulz GmbH, 1988, ISBN 3-923058-04-7
Wolfgang Suppan: Lexikon des Blasmusikwesens, 2. eränzte und erweiterte Auflage, Freiburg-Tiengen, Blasmusikverlag Fritz Schulz, 1976
Compiègne: Doux oiseaux de passage, Diapason-Harmonie (Currently Diapason (France)) N410:20 Dec 1994
Faust vu par la critique de 1859, Diapason-Harmonie (Currently Diapason (France)) N399:39 Dec 1993
A. Korduner: Faust guno: popytka prochteniya, Muzykal'Naya Akademiya N4:51-8 1994
L.A. Wright: Gounod and Bizet: a study in musical paternity, Journal of Musicological Research 13:31+ N1-2 1993
L.A. Wright: First Annual Symposium of The Institute for Gounod Studies: March 1991, The College Club, Pittsburgh, Journal of Musicology: 11:133-7 N1 1993
R. Smith: Charles Gounod and the organ, American Organist: 27:54-7 Oct 1993
Martial Leroux: Histories musicales des Hauts-de-Seine, 1993, 490 p.
R. Boursy: The mystique of the Sistine Chapel Choir in the romantic era, Journal of Musicology: 11:277+ N3 1993
Paul Prevost: Charles Gounod, populaire et oublie, Diapason-Harmonie (Currently Diapason (France)) N399:36-9 Dec 1993
C. Urquhart: World Report L'Opera de Montreal, Opera Canada 34:19 N1 1993
A.G. Gann: Theophile Gautier, Charles Gounod, and the massacre of La Nonne sanglante, Journal of Musicological Research 13:49+ N1-2 1993
Carlton R. Young: Companion to the United Methodist hymnal, Nashville: Abingdon Press, 1993, 940 p., ISBN 978-0-687-09260-4
D. Albright: Berlioz' Faust - The funeral march of a marionette, Journal of Musicological Research 13:79+ N1-2 1993
J. M. Guieu: Mireio and Mireille: Mistral's poem and Gounod's opera, Opera Quarterly: 10:33-47 N1 1993
Le catholicisme de Gounod, Diapason-Harmonie (Currently Diapason (France)) N399:38 Dec 1993
Franco Rossi, Michele Girardi: Indice Dei Nomi, in: Il teatro la Fenici: chronologia degli spettacoli 1938-1991, Venezia: Albrizzi Editore, 1992, 650 p., ISBN 88 317 5509 9
Vefa de Bellaing: Autres compositeurs inspire par la Bretagne, in: Dictionnaire des compositeurs de musique en Bretagne, Nantes: Ouest Editions (18 février 1992). 280 p., ISBN 978-2-908-26111-0
L. Schaefer: Let's talk picc: Ballet music and the piccolo, Flute Talk 10:31-2 Apr 1991
Bertrand Pouradier Duteil: Les musiciens et les Hauts-de-Seine, Sogemo, 1991, 159 p.
Gilles Catagrel, Xavier Darasse, Brigitte Francois-Sappey, Georges Guillard, Michel Roubinet, Francois Sabatier: Guide de la musique d'orgue, Fayard, 1991, 840 p., ISBN 978-2-213-02772-2
E. Johnson: Gounod or Delibes? - authorship of the ballet music in Faust, Opera (England) 42:276 Mar 1991
Ulrich Schreiber: Opernführer für Fortgeschrittene. Die Geschichte des Musiktheaters - Band 1: Von den Anfängen bis zur Französischen Revolution, Bärenreiter-Verlag, Kassel 1988, ISBN 3-7618-0899-2
Ulrich Schreiber: Opernführer für Fortgeschrittene. Die Geschichte des Musiktheaters - Band 2: Das 19. Jahrhundert, Bärenreiter Verlag, Kassel 1991, ISBN 3-7618-1028-8
Ulrich Schreiber: Opernführer für Fortgeschrittene. Die Geschichte des Musiktheaters - Band 3: Das 20. Jahrhundert. Teil 1: Von Verdi und Wagner bis zum Faschismus, Bärenreiter Verlag, Kassel 2000, ISBN 3-7618-1436-4
Ulrich Schreiber: Opernführer für Fortgeschrittene. Die Geschichte des Musiktheaters - Band 3: Das 20. Jahrhundert. Teil 2: Deutsche und italienische Oper nach 1945, Frankreich und Großbritannien, Bärenreiter Verlag, Kassel 2005, ISBN 3-7618-1437-2
Ulrich Schreiber: Opernführer für Fortgeschrittene. Die Geschichte des Musiktheaters - Band 3: Das 20. Jahrhundert, Teil 3: Ost- und Nordeuropa, Nebenstränge am Hauptweg, Interkontinentale Verbreitung, Bärenreiter Verlag, Kassel 2006, ISBN 3-7618-1859-9
Paul E. Bierley, William H. Rehrig: The heritage encyclopedia of band music: composers and their music, Westerville, Ohio: Integrity Press, 1991, ISBN 0-918048-08-7
Jean-Louis Dutronc: Don Carlos et Faust aux choregies d'Orange, Diapason-Harmonie (Currently Diapason (France)) N363:38 Sep 1990

Externe links

(fr) Officiële internetpagina
(fr) Biografie en werklijst
Bladmuziek van Charles Gounod op de website van het International Music Score Library Project

Bronnen, noten en/of referenties

↑ Willemze, Theo. (1981) Componistenlexicon. Het Spectrum. Utrecht. ISBN 90-274-8975-0

[1] Willemze, Theo. (1981) Componistenlexicon. Het Spectrum. Utrecht. ISBN 90-274-8975-0

[1]