Wikipedia:Utwählt Artikel dissen Maand/2010
2010
[Bornkood ännern]Januar
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Pisa is de Hööftstadt vun de italieenschen Provinz Toskana. Mit ruchweg 90.000 Inwahners is de Stadt nich sünners groot, man dör ehr Wahrteken, den Scheven Toorn, is se wiethen bekannt. Pisa liggt an den Stroom Arno, de de Stadt in twee Hälften deelt. De Ooltstadt liggt an dat rechte Arno-Över, woneem in de Antike de Stadt Pisae legen hett. De fröheste Överlevern vun disse Stadt geiht op dat Johr 225 v. Chr. torüch, as en röömsche Armee an dissen Oort an Land gahn is. Bekannt is Pisa aver ok as Universitätsstadt. Ruchweg de Hälft vun de Inwahners sünd Studenten. An de Universität Pisa hett fröher ok al de beropene Astronom un Physiker Galileo Galilei (1554-1642) arbeit. Sien Huus kann een sik ok vundaag noch in de Ooltstadt vun Pisa ankieken. En wieteren Söhn vun de Stadt Pisa weer Leonardo Fibonacci (~1180-1241), de as een vun de bedüdensten Mathematikers vun’t Middelöller gellt. |
 Stöppelhaene is een oogstdankfeest, of kleine viering, die aj vanolds hadden in Sallaand en de Graofschop Benthem nao ’t inhalen van de rogge. Nao een tiedlaank hard wark, as ’t graon vanof de akkers naor de boerderieje was ebrocht, wördden in kleine kring feest evierd, beveurbield mit euliekrappen of een flesse foezel. ’t Ni’jmoodse Stöppelhaenefeest viert ze sund 1951 elk jaor in Raolte in de leste volle weke van augustus. ’t Feest perbeert de olde oogstgebruken lèvendig te holden. |
Februar
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Epilepsie, de mitünner ok as Fallsucht betekent warrt, is en Krankheitsbild ut de Neurologie. Dorvun snackt een, wenn de Patient tomindst een Rammanfall dörmaken deit. En Rammanfall kann en klore Oorsaak hebben, as’n Vergiften, en Stroomslag oder en Sweer. Man, jüst so kann en Rammanfall ok spontan kamen ahn sünnern Grund. För de Diagnoos warrt en EEG maakt. De Medizin ünnerscheedt vele verschedene Orden vun Epilepsien, de ünnerscheedlich swore Utwirken hebbt. Eenige gaht vun sülvst wedder vörbi, annere künnt de Levensduer verkörten un de Levensgööd bannig minnern. Tomeist warrt versöcht, de Rammanfäll mit Heelmiddels (Antikonvulsiva) to ünnerdrücken. In swore Fäll kann en epilepsiechirurgischen Ingreep nödig warrn, bi den deelwies Bregengeweev wegnahmen warrt. |
Graofschopper plat is de verzamelname veur de dialecten van de Graofschop Benthem in de Duutse dielstaot Nedersaksen. Dizze dialecten heurt bi’j de Westfaolse groep van ’t Platduuts. Mit name de taalkundige Arnold Rakers hef ’t Graofschopper plat bestudeerd en vastelegd.
Daoras de revier de Vechte löp, nuumt ze de spraoke Waterplat. Det liekt stark op ’t Vechtdals van de Nederlaandse pervincie Oaveriessel. ’t Verkleinwoord vörmt ze mit -ie(n). Zo drag de oldste bewaord ebleven schoele van de Nedergraofschop (’t noordelijke diel van de Graofschop Benthem) de name ’het Schöltien' (in Wielen). |
März
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Dat Lord-Howe-Eiland is mit en Flach vun 14,6 km² en teemlich lütt Eiland, dat in de Tasmansee (’n Deel vun’n Pazifik) liggt un to dat Staatsrebeet vun Australien höört. Ümto gifft dat noch en poor lüttere Eilannen, de to de gliek nöömte Inselgrupp tosamenfaat warrt. Tostannen kamen is dat Land dör en Hotspot, wat en sünnere Oort vun Vulkanismus is. De See ümto is 2.000 m deep, in’t Tasman-Becken in’n Westen sogors bit 4.000 m. Dat Eiland sülvst besteiht ut Basalt. Wietaf vun annere Eilannen oder vun’t Fastland wiest dat Lord-Howe-Eiland sünnere tyypsche Orden an Deerten un Planten op. Siet 1982 staht ruchweg dree Veerdel vun’t Eiland ünner Naturschuul. In’t glieke Johr is de hele Inselgrupp dör de UNESCO in de List vun’t Weltnaturarv opnahmen worrn. Op dat Eiland leevt ruchweg 300 Minschen. |
 Löss is ne eolies ofzetting van silt. Silt is de textuurfraksie met ne körrelgreutte dee tussen dee van zaand en lutum in ligt. Van samenstelling hef löss veurnoamelek siliciclastica (kwarts en andere silicoaten), moar et kan ok n klein betjen kleimineroalen hebben. Mangs is dat betjen groter ewodden vanof de tied van sedimentasie as gevolg van chemiese verwering. In et dagelekse sproakgebruuk wödt de benaming löss of Limburgsen klei mangsmoal ebruukt veur groanden dee bieveurbeeld veurkomt in Nederlaands Limburg, Belgisch-Limburg, langs den Veluwezoom bi-j Rheden en op et vlak bi-j Groosbekke zuudoostelek van Nimweage. Den Nederlaandsen löss hef ne kenmarkende gealrode kleure. |
April
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Goldpeer is de Naam vun en Ornen mank de Insekten, in de 4.700 Orden weltwiet tosamenfaat sünd. Goldpeer hebbt twee Poren vun Flunken, de se unafhangig vunenanner bewegen künnt. Dordör sünd se in de Laag, gediegene Flaagmanövers to maken, as in de Luft stahn blieven oder op’n Slag ümtodreihn. Jemehr Maden bruukt Water to’n leven, so dat Goldpeer tomeist dicht an’t Water leevt. Dat gifft liekers ok Orden, de sik an de Tostännen in Moorrebeden mit’n sieten pH-Weert un wenig Suerstoff anpasst hebbt un blots in’t Moor levt. Goldpeer sünd Rövers, de sik jemehr Büüt bi’t Flegen fangen doot. De Oppers griept se sik mit jemehr Been. Freten doot se vör allen annere Insekten, wobi sik sünners de Heken ok faken as Kannibalen wiest: Se freet neemlich ok annere Goldpeer, mitünner sogor vun de egen Oort. |
 Keulkes (Latiens: Brassica oleracea convar. oleracea var. gemmifera) wördn vuur t eerst in 1821 noabie Brussel ekweekt, en wör doarnoa al gaaw ne belangrieke weentergreunte in Europa. n Oorsproonkliken naamn is "choux de Bruxelles", wat nog aait in t Engelse Brussels sprout of t Zweedse brysselkål te zeen is. Keulkes wordt binn Europa vuural in Engelaand, Fraankriek, Neerlaand en België getn. Keulkes wordt in Neerlaand vuural in Zuud-Hollaand, Flevolaand, Zeelaand en Noord-Broabaant ekweekt. |
Mai
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Edgar Allan Poe weer en US-amerikaanschen Schriever ut dat 19. Johrhunnert, de bekannt worrn is dör sien Krimi-, Science-Fiction- un Horror-Geschichten. Poe hett fröh sien Öllern verloren un is dorüm vun John Allan un den sien Fro Francis groottagen worrn, den Naam Allan hett he later eerst annahmen. To Leevtieten hett Poe nich recht en Foot op’n Bodden kregen, vun wegen dat he mit Geldnoot to kämpen harr, un he sik bito noch dör sien Superee sien Roop toschannen maken dee. Liekers sünd de Warken, de he schreven hett hüüt veel acht, as to’n Bispeel The Narrative of Arthur Gordon Pym of Nantucket, wat vundaag as’n Vörlöper vun de Science-Fiction-Literatur ansehn warrt. Dat dat Leven dat nich jümmers goot mit em meent hett, spegelt sik ok in sien Warken wedder, as t. B. King Pest oder The Masque of the Red Death, in de he de Cholera-Epidemie vun 1831 verarbeit hett. To sien bekannsten Geschichten höört ok The Gold-Bug, de he op Sullivan’s Island spelen leet, woneem he bi’t Militär deent harr. Poe is in’t Öller vun 40 Johren doodbleven, kort nadem man em in’n verwohrlosten Tostand opfunnen harr. Wat vörfallen weer, is nienich rutkamen. |
 De Kuunder (Nederlaans: Tjonger of Kuinder, Fries: Tsjonger) is een reviertien dat kotbi'j de Drentse greens leit, et lopt van zuudoost naor zuud-Frieslaand. Vrogger mondde de Kuunder uut in de Zuderzee bi'j et Overiesselse plakkien De Kuunder. Deur de anleg van de Ofsluutdiek en de Noordoostpoolder is de monding blokkeerd. Waeter uut de Kuunder komt sund die tied tot ofvoer via de Friese boezem, onder aandere deur de spuisluzen in Harlingen en et J.L. Hooglandgemael bi'j Stavoren. |
Juni
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Bündnis 90/De Grönen sünd en politische Partei vun de Bundsrepubliek Düütschland, de sik 1993 ut de beiden Parteien De Grönen un Bündnis 90 tohopen slaten hett. Wiel dat Bündnis 90 eerst 1990 to de Tiet vun de Wenn in de DDR entstahn is, sünd De Grönen al in de 1970er Johren in de Bundsrepubliek ut verscheden Börgerbewegen tostannen kamen. Politisch staht se vör allen för Ümweltschuul un den Utstieg ut de Atomenergie. Se sett sik wieter för en multikulturelle Sellschop un de Börgerrechten in un ünnerstütt t. B. dat Achten vun gliekgeslechtliche Levenspartnerschoppen. 1985 weern De Grönen in Hessen to’n eersten mol in en Regerenskoalitschoon in Landdag. Joschka Fischer is dormols Ümweltminster worrn un dormit de eerste gröne Minister överhaupt. |
 n Appelsien is de vrucht dij aan appelsienenboom gruit en beheurt tou t geslaacht Sitrus. De appelsien wordt ien Nederlaand en Floandern voak ienvouerd oet Spanje. De appelsien verkleurt tiedens riepensprozes van gruin noar oraanje tou, môr sums worden de vruchten kunstmoateg oraanje kleurd. Bie bomen dij ien tropen gruien blift de vrucht gruin of gruingeel, ook as zie riep binnen. Dat komt deurdat man veur de oraanje kleur verlet het van kollere nachten, dij der nait binnen ien tropen. De kleur van de schil het gain ìnkelde ienvloud op smoak. |
Juli
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Gregoriaansche Klenner is de Klenner, na denn vundaag in den gröttsten Deel vun de Welt de Tietreken aflest warrt. Torüch geiht de op den Paapst Gregor XIII., de em Enn vun’t 16. Johrhunnert utklamüstern laten hett. De Grund leeg in de tonehmen Problemen mit dat Fastleggen vun’n „richitgen“ Dag för de Oosterfier na den Juliaanschen Klenner, de to de Tiet noch gellt hett. Na denn weer aver dat Johr ölven Minuuten länger as dat astronoomsche troopsche Johr, so dat de astronoomsche Fröhjohrsanfang all 130 Johren üm een Dag na vörn schaven weern. Christopherus Clavius hett dorüm de Order kregen, en ne’en Klenner uttofinnen. He hett sik dorbi tomeist an de Vörslääg vun den Astronom Aloisius Lilius hollen. De Reform weer in’t Johr 1582 maakt, wobi teihn Daag eerstmol utlaten worrn sünd, üm wedder op’n richtigen Dag to kamen. Dör ne’e Regeln för de Schaltjohren is dorbi ok de Läng vun’t Johr nee fastleggt worrn. |
 't Äärdvärken (van 't Afrikaanse woord aardvark, Latien: Orycteropus afer) is een vremdsoortig zoogdier dät veurkump in zwat iel Afrika, in 't zuden van de Se-ara. Ondanks de näme is 't äärdvärken gien femilie van 't värken, mä is nauwer verwant an dieren as de olifanten, zeekoen en klipdassen. 't Is de ienigste overlèvende vertegenwoordiger van de orde van de buistandigen (Tubulidentata). |
August
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Lakota sünd en noordamerikaansch Indianervolk, dat to de Spraakfamilie vun de Sioux rekent warrt. Dat Stammrebeed vun de Lakota leeg in’t 19. Johrhunnert twüschen de Strööm Missouri, Little Missouri un Platte, wat Deelen vun de hüütigen US-Bundsstaten Noord-Dakota, Süüd-Dakota un Nebraska inslutt. De Middelpunkt vun jemehr Rebeet weern de Black Hills in Süüd-Dakota, de as Sitt vun jemehr Geisters ansehn weern un dorüm as hillig gelln. Dat Volk ünnerdeelt sik vundaag in söven Stämm. As jümmer mehr witte Siedlers in dat Land vun de Lakota kemen, geev dat Striet un Schandaal, faken ok verbunnen mit Oppers op beide Sieten. Dat töög sik hen bit 1868, as de Fredensverdrag vun Fort Laramie slaten worrn is. Dorbi is de Grote Sioux Reservatschoon tostannen kamen un de US-Soldaten müssen sik torüch tehn. |
’t Swieniegeltje was een literair tiedskrift veur skrieveri'je in de verskillende Nedersaksische/Platduutse dialecten, det van 1954 töt 1959 in Knoal uutegèven weur bi'j J.A. Eerelman. Onder de (wisselnde) redacteurs waren Willem Diemer, Jan Niehoff, Arnold Rakers, Gerard Vloedbeld, Simon van Wattum en Harm Werners. In ’t Swieniegeltje stunden gedichten, verhalen, opstellen, teniel, liedties, boekbesprekings en ummezettings. Ok de bekende/beruchte Vosbergenspelling stund as eerst in dit boek vermeld. |
September
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Pubertät (vun lat. „Mannborkeit“) is de Afsnitt vun de Adoleszenz, in de junge Lüüd geslechtlich riepen doot un in den sik jemehr Lief in en utwassen Tostand entwickelt. De Pubertät geiht los, wenn de Lief anfangt in gröttere Mengde Sexualhormonen to produzeeren, wat bi Jungs vör allen dat Testosteron is un bi Deerns dat Östrogen. Dör disse Hormonen warrt de Entwickeln vun de Geslechtsorganen mit dat Teel vun de Geslechtsriep stüert: Bi Deerns entwickelt sik de Bost un dat kummt to’n eerste Menstruatschoon un later ok to’n eersten Eisprung (Ovularche). Bi Jungs warrt in de Klöten nu de eersten Spermien produzeert, de ’n beten later den „Samenafgang“ (Ejakularche) utlöst. Bi Deerns in Düütschland löpt de Pubertät ruchweg twüschen 10 un 18 Johren af un bi Jungs twüschen 12 un 20 Johren. Man, vun Minsch to Minsch kann dat mitünner düchtige Ünnerscheden geven, as dat Insetten vun de Pubertät vun verschedene Saken afhangt, as genetische Fakters, Nehren, Gesundheit oder ok dat soziale Ümfeld. |
 Den könning is noa keizer den heugsten vörsteleken titel, en mit dizzen titel wöd et (mannelek) stoatsheufd van n könninkriek angeduud. Den vrouweleken geliekweerdegen name is könningin. Mangs wödt n könninkriek monarchie eneumd. Weliswoar is n könninkriek ne monarchie, moar neet iedere monarchie hef nen könning of könningin as stoatsheufd: in Monaco en Liechtenstein wöd den betrekking van stoatsheufd woar-enommen deur nen vörst en in Luxembarg deur nen groothartog. |
Oktober
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Sparta weer in de Antike de Hööftstadt vun den glieknöömten Staat un vun dat Land Lakonien op’n Peloponnes in Grekenland. Se leeg nich wiet weg vun den Stroom Eurotas in de Utlöpers vun de Taygetos-Bargen. To ehr Hoochtieten, so üm 600 v. Chr. rüm, leven in de Stadt bit to ruchweg 50.000 Minschen. Grünnt worrn is de Stadt Sparta üm 1104 v. Chr. vun de Doriers, de to de Tiet na Lakonien kemen un sik toeerst bit an’t rechte Över vun’n Eurotas fastsetten künnen un later denn en grote militäärsche Macht worrn sünd mit veel politisch Gewicht. Dat geev jümmer wedder Krieg, üm dat Land un de Macht to hollen. In’n Peloponnes’schen Krieg (431 – 421 v. Chr.) föhr Sparta den Bund vun’n Peloponnes to’n Sieg gegen den Attischen Seebund ünner dat Regeer vun Athen un harr denn dat Seggen in’t olle Grekenland. In’t Johr 377 v. Chr. is de tweete Attische Seebund grünnt worrn, un dat güng langsom bargdaal mit Sparta. Dör de anduern Kriegen geev dat bald nich mehr noog Mannslüüd un so weer dat to Enn mit de Macht vun Sparta. |
 Donar, ook vake Thor eneumd, (Ooldnoors: Þōrr, Þunarr; Ooldengels: Þunor, Þūr; Ooldsassies: Þunær; Freesk: Tonger, Ooldneerlaands: Donar; Ooldhoogduuts: Donar; Proto-Germaans: *Thunaraz) is n roodhöarigen en roodböardigen god van n doonder en beskoarmhear van Midgoard in de Germaanse mythologie en t Germaanse headendom en de verwaante geleuwe: Noors headendom, Angelsassies headendom en vastelaandsheadendom. De meeste van de nog bekeande verhaaln dee't met Germaanse mythologie te maakn hebt, neumt Donar, of dreeit um Donar. Donar was nen völle anbeedn god van de oolde Germaann vanof de euldste nog bestoande geskriftn van de inheemse Germaanse stämme töt an doezend joar later in de tied van de Noormänne. Donar wör völle an erop vuur beskoarming op verskeaidene vuurwoarpn dee't van verskeaidene Germaanse stämme eveundn zeent. Kleaine oetvoerings van Donar's hamer Mjöllnir wördn as sierroad n oetdagend teekn van headendom tiedns de kerstening van Skandinavië. |
November
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Coleman Hawkins weer en US-amerikaanschen Jazz-Musiker, de vun 1904 bot 1969 leevt hett. Siene Instrumenten weern dat Tenorsaxophon un de Klarinett. Wohrhaftig warrt he as de „Vadder“ vunt Tenorsaxophonspeel ansehn un weer blangen Lester Young en vun de eersten Saxophonsolisten mit en egen Stil. De Karn vun sien Wark is 1939 bit in de fröhen 1940er Johren tostannen kamen. Man, al in de 1930er Johren weer sien Stil Vörbild för annere Muskanten as Ben Webster oder Chu Berry. Later stünnen hele Generatschonen ünner den Influss vun siene Musik, wat in de Biografie vun Teddy Doehring as „Hawkins-School“ beschreven warrt. |
 Et Nationaol Park De Weerribben is een 35 km² groot park in Nederlaand, dat grotendiels in hanen is van Staotsbosbeheer. Et nationaole park is op 17 jannewaori 2007 uutbreided mit et gebied De Wieden dat in et zuden d'r van leit en grotendiels in hanen is van Netuurmonementen. Tegere mit park De Wieden vormen ze et Nationaole Park Weerribben-Wieden i.o. dat 100 km² groot is. Tegere bin ze ien van de belangriekste moerasgebieden van Europa. De planning is dat d'r nao twie jaor de definitieve instelling van et park volgt. Dit nationaole park leit in de Overiesselse gemiente Stienwiekerlaand. |
Dezember
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 En Orgel is en Musikinstrument ut de Klass vun de Aerophonen. Dat heet, dat hier de Toon anregt warrt dör dat Anblasen vun so nöömte Tungenblööd, de dordör to’n Swingen bröcht warrt. Speelt warrt dat de Orgel över Tasten, wobi de Toonhööch un de Klangfarv (Registers) ännert warrn künnt. De Toon warrt in de Orgelpiepen tüügt. Tomeist sünd Orgeln grote Apparaten, de veel Platz bruukt. Man finnt jem dorüm vör allen in Karken, woneem Orgelspeel begäng is, as ok in Kunzerthüüs. Mitünner gifft dat ok Privatlüüd, de en Huusorgel hebbt. Orgeln gifft dat al siet de Antike, sünd aver vör allen in’t Barock un in de Romantik in jemehr hüütige Form bröcht worrn. |
 Oljoar vaalt op 31 dezìmber en markeert de ôfsluten van t gregorioanse klìnderjoar en t begun van t nije joar, dit wordt vaaierd mit nijjoarsdag. Oljoar wordt in de westerse kultuur van de 21. aiw vaaierd mit vuurwaark en champagne en in Nederlaand voak ook mit euliebollen en appelflappen. t Ôfsteken van vuurwaark is ontstoan deurdat de Chinezen geleufden dat t ôfsteken van vuurwaark de kwoade gaisten zol verjoagen. |