Navajo
Dit Woort hett noch annere Bedüden: kiek dorför ünner Navajo (Film).
De Diné, ok Navaho oder Navajo nömmt, sünd mit 269.000 Stammeslidmaaten dat tallenmäßig gröttste indianisch Volk in de USA. Se leven verstreit in dat noordwestlich Nee-Mexiko, in’ noordööstlich Arizona, in’ süüdööstlichen Utah un in anner Delen vun de USA. In de Noordoosten vun Arizona liggt dat bit nah Nee Mexiko un Utah rekkend gröttste Navajo-Reservat vun de USA, wo ruch weg 60.000 Diné leven.
Diné is ehr Egennaam un bedüüd „Minschenvolk“. De Beteknung Navaho stammt ut de Tewa-Spraak. Navahuu betekend dor en bestellt Feld, wiels de Diné in Gegensatz to de verwandten, aber nomaniseerend Apachen bannig gode Ackerbuern weern. Ok de Spaniers hebbt hör dorum Apaches de Navahu („Apachen vun dat beplant Land“) nömmt.
Ehr Spraak mit de Eegenbeteknung Diné bizaad hörrt to de Na-Dené-Spraakfamilien.
Wohnrebeet
[ännern | Bornkood ännern]Anners as vööl Indianerstämm in de USA sünd de Diné dor all lang to Huus un nich eerst dör de Witten dor hendreben wurrn. De Navajo-Nation-Reservation un dat vun de Regeeren towiest Land in’ Süüdwesten vun de USA is mehr as 69.000 km² groot un is deelwies besünners landschaplich mooi un dormit ok en Touristen-Attrakschoon. Kantig Mesas, Klippen, Buttes un wiet Plateaus wesseln mit blassgröön Dals – an’ bekanntsten sünd dat Monument Valley un de Canyon De Chelly.
In de Region is dat bannig dröög un dör Ackerbu un Veehtocht is dat nich mögelk, för all Diné de Levensünnerholt to sekern. Dusend verdeenen sück dorum hör Inkommen as Arbeiter wiet vun dat Navajo-Land weg. Vööl hebbt sück aber ok an dat bewatert Land an de Colorado un in Städer as Los Angeles oder Kansas City nedderlaten.
Historie
[ännern | Bornkood ännern]De Legende
[ännern | Bornkood ännern]
In de Kosmologie vun de Diné liggt ehr Land tüschen de Öllern, de hör schützen doon, nämelk Moder Eer (engl. Mother Earth) un Vader Himmel (engl. Father Sky). De Diné glöövt an en Herkonft ut de Ünnerwelt, de se de Eerste Welt nömmt. Disse Oort ahn Tiet hebbt blots de Geistwesen un de Hillig Lüüd kennt. Hier leevten, trennt in’n Oosten un Westen, Eerst Mann (engl. First Man) un Eerst Fru (engl. First Woman). As Eerst Mann en Kristall upbrennt hett un Eerst Fru dat ok mit en Türkis maken dee, hebbt se jewiels dat Füer vun de anner seen un wurrn vereenigt. Aber all bold kreegen sück de Wesen ut de Eerste Welt in de Wull un hebbt en Chaos anricht. Dormit hebbt se Eerst Mann un Eerst Fru dwungen, nah Oosten to trecken. De Weg föhr de beid toeerst in de Blaue Welt un denn in de Geele Welt, in de se de söss Hillig Bargen (engl. Sacred Mountains) funnen un de bit hüdtodag as hillig verehrt wurrn. Disse Sacred Mountains sünd in’ Oosten de Blanco Peak ('Tsisnaasjini') in Colorado, in’ Westen de San Francisco Peaks (('Dook’o’oslííd') in Arizona, in’ Noorden Mount Hesperus ('Dibé Ntsaa') in de La Plata Bargen, ok in Colorado; iin’ Süüden is dat de Mount Taylor ('Tsoodzil') in New Mexiko. In disse Rebeet liggt ok de Huerfano Mesa un hör zentraal Hillig Barg is de Gobernador Knob.
Nah de Överleeferung hett Coyote in de Geeele Welt Unruh stifft, wiels he dat Kind vun Water Monster klaut harr, un de leet, vull Wut de ganze Welt in’ Water afsuupen. Doch Eerst Mann hett en Plant sett, de hooch in’ Himmels wuss, un up disse Plant kunnen de Lebewesen vun de Flooten entkommen. As dat Water torüchgung funnen sück de Eersten Minschen (engl. First People) in de strahlend Fieft Welt weer, dem hüdigen Land vun de Diné.
Fröhhistorie
[ännern | Bornkood ännern]Wanneer de Diné un de Apachen ut Kanada kommend in de Süüdwesten trucken sünd, weet man nich. Dor in’ Noorden leeven de meest anner athapaskisch sprekend Indianerstammen noch hüdtodag, wohrschienlich sünd se tüschen 900 un 1000 nah Christi Geburt wannert. Disse fröhe Diné weern wohrschienlich den hüdigen Apachen mehr ähnlich as den hüdigen Diné, wiels disse stark vun de Pueblo-Indianer beinfloot wurrn sünd. Kontakte vun de Diné to de Pueblo-Indianer sünd all mindstens af dat 17. Johrhunnert an belegt, as Flüchtlings ut eenig Rio-Grande-Pueblos nah de spaansch Nedderslahn vun de Pueblo-Upstand to de Diné keemen. In’ 18. Johrhunnert hebbt eenige Hopi wegen Hunger un Dörst hör Mesas verlaaten, um bi de Diné zu leven, besünners in’ Canyon de Chelly in dat noordööstlich Arizona. Ünner disse Puebloinfloot wurr Ackerbu to de wichtigst Grundlaag vun hör Subsistenz un to glieker Tiet fung ok de Entwicklung to en seeshaft Levenswies an. In histoorsch Tiet, nah de Kontakt mit de Spaniers, keem to de Ackerbu noch dat Hollen vun Schaapen, Zeegen, Peer un Koi un af un an hett de Deertenhollen sogor de Ackerbu ersett. Eerstmals erwähnt wurrn de Apache de Navahu in spaansch Berichten ut dat Johr 1626 un dormit vun de Apachen ünnerschedd. So as de Apachen, weer ok de Diné nich mack. Se hebbt ok Pueblos un spaansch Dörper överfallen un Schaap un Peer klaut un so hebbt se en nee "Wertschapsform" entwickelt, de up Feldbu, Veehollen un Beutemaken beruhen de.
Nah 1770 wurrn de Diné aber vun de Spaniers bloodig ünnerdrückt. En lang un bitter Periood vun territorialen Övergriepen un de Gefangennahm vun indianisch Slaven fung an. In dat Johr 1804 harrn de Diné dorvan genog un se hebbt de Spaniers angrepen, aber an de Canyon de Chelly is de Angreep hart torüchhaun wurrn. De Spaniers hebbt völ indianisch Slaven nommen. Jung Indianer mussen ünner unminschlich Bedingungen in de mexikaansch Sülverbargwarken arbeiden.
Historie in’t 19. Johrhunnert
[ännern | Bornkood ännern]
As de Regeeren vun de USA 1849 dat Rebeet vun de Diné annekteert hett, weern de as en Antall vun kriegerisch un angreepslüstig Gruppen fürcht. Völ Johren hett de Regeeren ahn Spood versöcht, de Diné bi hör Beutetüüg to stoppen un amerikaansch un mexikaansch Farmers en Ansiedlung mögelk to maken.
1851 wurr mit Fort Defiance de eerste amerikaansch Militärposten in’t Diné-Land grünnd. To de Tiet vun de amerikaansch Börgerkriegs wull de Regeeren in Washington, dat de Territorien vun Arizona un New Mexico in de Union bleben. Dormit sullen de Verkehrswege un Nahrichtenverbindungen vun un nah Kalifornien apen blieven. Deshalb mussen de Överfälle besünners vun de Mescalero un Diné beend wurrn. De Mescalero wurrn 1862 nah Fort Sumner oder Bosque Redondo an’ Pecos River ümsiedelt. An disse Oort geev dat nichts, wenig Brannholt, kien good Water un good Ackerland söch man ok vergevens.
In’ Sömmer vun dat Johr 1863 wurr Oberst Kit Carson vun de Böverbefehlshaber General James Carleton dormit beupdraagt, de Diné ok in de nee Militär-Reservatschoon an’ Pecos River to drieben. Da Militär schick Ünnerhändler an en paar Diné-Gruppen un lokaal Föhrer mit de Upforderung nah Bosque Redondo umtotrecken, annernfalls wurrn se dorto dwungen. De meest Diné hebbt disse Anordnung gar nich mitkregen, wiesl se wiet verstreet wahnen deen un Genaral Carleton hett ok nichts ünnernommen, um de Lüüd uptospören. Statt dessen geev he an Kit Carson de Befehl ut, de wertschaplich Grundlaagen vun de Diné kört un kleen to haun. Carson truck mit 300 Suldaten, verstärkt dör Ute-, Pueblo-Indianer un Freeschärler ut Nee Mexico, dör dat Land vun de Diné, un hett Obstgoorden, Maisvorräte, Hogans, Waterlöökerr un Veehherden vernicht. De eegentliche Feldtoog fung aber eerst an 14. Januar 1864 an. Kit Carson hett de Diné mit de meest van hör Kreegers nah de Canyon de Chelly flüchten laaten. De Diné hullen dat för seker. Aber up da Kanten vun de Slucht harrn de Amerikaaner Kanonen upstellt un nah en kört Gefecht hebbt de Diné upgeven. An 23. Januar 1864 bericht Kit Carson an General Carleton:
- ...ik hebb versöcht, hör klor to maken, dat Wedderstand zwecklos is. Se hebbt seggt, dat se Krieg blots anfungen hebbt, wiels de Strategie vun de Utrottung verkünd wurrn weer. Se harrn all lang vörher Freeden slooten harrt un en Reservatschoon akzepteert, wenn se wusst harrn, dat man hör gerecht behanneln dee. Ik hebb hör bericht, dat dat up ehr Siet leider 23 Dooden geeven hett. Ik hebb hör Fleesch geven un hör erlaubt torüch to hör Weidegründe tag ahn. Se söllt dor hör Stammeslidmaaten, de sück dor noch versteeken, seggen, dat ich hör hier all bi Fort Canby verwachten do, um mit hör to de Bosque Redondo Reservatschoon to trecken.
De Laang Marsch
[ännern | Bornkood ännern]Blots en paar Diné kunne ünner de Föhrung vun de Hööftling Manuelito flüchten. De Leevensgrundlaag vun de Diné weer dorhenn un in’ Februar 1864 sammelten sück över 8.000 Diné bi Fort Defiance, wat nu Fort Canby heeten de. Se maken sück up up de Langen Marsch nah Oosten (engl. Long Walk) – een vun de slimmste Tieden in de Historie vun de Diné fung an. Vun de gefangen Indianers sünd mehr as 10 Perzent up de Weg nah Bosque Redondo storven. Wiels dat kein Wagen geev, mussen se över 480 km to Foot loopen. Ollen, krank Lüüd, erschöpft Lüüd un sogor Fruenslüüd, de Wehen harrn hebbt se dood makt. Well dat överleeft harr, kunn vun Not, Elend un Vertwieflung vertellen. Aber dor geev dat man ok wenig to Eeten un Decken harrn se gar nich. Ok Ünnerkunften weern man mau un so keemen Krankheiten un Epidemien dorto. Dröög weer dat ok, so dat dat Saatgood nich upgahn de. En Veertel vun de gefangennahm Dinè sünd binnen veer Johr storven un Carletons Plan enn in en Katastroph. Över sovöl Unverstand hebbt sück woll völ Lüüd upreegt, so dat de Regeeren in :Washington dat ok mitkreeg. Man hatt denn en Delegatschon ünner de Föhrung vun General William Tecumseh Sherman nah Bosque Redondo schickt, de de Tostand in de Reservatschoon ünnersöken sull. Sherman weer erschüttert un hett en Bericht nah General Ulysses Simpson Grant, de bald Präsident vun de USA wurrn sull. An’ 1. Juni 1868 hebbt de Navajo-Hööftlinge en Verdrag ünnertekend, worin de US-Regeeren, dat Diné-Volk en Reservat in hör fröher Land todeelt hett un de, de överleevt harrn, de Rückkehr bewilligt hett. De Diné hebbt sück verplicht, van dor af in Freeden mit de Siedlers to leeven.
Historie in’t 20. Johrhunnert
[ännern | Bornkood ännern]
In dat fröhe 20. Johrhunnert wurr de Reservation vergrötert un de Levensbedingungen wurrn beter. För hör handwarklich Können as Wewers un Sülverschmee sünd de Diné beröhmt. Se beleven nu en Tiet, in de hör dat temelk good gahn de un de Tall vun de Stammeslidmaaten wuss. Unglücklicherwies vergrötern sück to de Tiet aber ok de Veeheerden. Dat ökologisch anfällig Land wurr dordör överweid un de Bodenerosion nehm överhand. In de 1930er Johren hett de US-Regeeren denn anördnt, dat de Veeherden lüttger makt wurr un hett völ Deerten slachten laten – för de Diné en Katastroph, as vör hör Oogen hör Existenzgrundlaag vernicht wurr.
Mit hör Nahbers, de Hopi, harr de Diné en lang Striet üm Land. De Hopi, de hör Pueblos up de Mesas ganz un gar vun de Navajo-Reservatschon ümslooten sünd, hebbt de Diné johrelang beschuldigt, Veeh un Feldfrüchte klaut to hemm. De Spannungen keemen to’n Höhepunkt in dat Johr 1974, as de amerikaansche Kongress en Gesett verafscheed hett, wat en groot Stück Land tüschen de Stammen nee updeelen dee. De Folg weer, dat 11.000 Diné un 100 Hopi hör Hüüs verlaten un in vun de Regeeren stellt Wahnungen umtrecken mussen.
De Navajo-Code
[ännern | Bornkood ännern]In’ Tweeden Weltkrieg hebbt Diné-Lidmaaten mit good Spood as Funker för dat US-Militär in’ Pazifikkrieg tegen Japan arbeid. As dat de Japaner schafft harrn, de amerikaansch Funk-Code ruttokriegen, hebbt de Amerikaner de Navajo-Code entwickelt, de to’n gröttsten Deel ut de Spraak vun de Diné bestahn de. Disse wurr blots um en paar Codewöör, de militärtechnische Dinge beteken deen, un för de dat kien Diné-Wöör geev, ergänzt. Disse Spraachform kunnen de Japaner bit to’n Ennen vun de Krieg nich översetten, en Vördeel vun de besünners komplex Spraak vun de Diné. Bi de US-Armee weern se dorüm ok good anseehn, ok wenn völ Kleenigkeiten wegen de Geheimholleree eerst völ later nah Johteinten bekannt wurrn sünd. To’n Andenken för dat wurr de 14. August to’n Natschonalen Navajo-Codespreker-Dag erklärt. As dat den Kollen Krieg geev, hebbt ok de Sowjets an de Universität Moskau en Spraakkurs in Navajo inricht.
Diné hüdtodag
[ännern | Bornkood ännern]Mit meest 300.000 Stammeslidmaaten sünd de Diné hüdtodag de bevölkerungsriekste Stamm vun Noordamerika. De Natschon wurrd siet 1923 vun en Stammesrat, de sück tosommensett ut de Repräsentanten vun hör 88 Siedlungen, un en direkt wählt Vörsitter (engl. Chairman) verwalt. Se hett Stüerhoheit as en amerikaansch Bundsstaat, en eegen Polizei un en eegen Gerichtsbarkeit. Dat Dörschnittsoller vun de Diné is man blots 18 Johr un de Geburtenraat liggt bi 2,7% (to’n Vergliek: in Düütschland 0,87%). De Boden vun de Reservatschoon is riek an Rohstoffen, as Eerdöl, Eerdgas, Kohle, Holt un Uran, de woll Geld inbringen aber ok Problemen bringt, so as de Zerstörung vun de Ümwelt, Gesundheitsbelastungen un anördnt Dwangsümsiedlungen dör de US-Regeeren. Se hebbt woll vööl Rohstoffen, aber dat gifft vööl to wenig verarbeitend Bedrieven un kien eegen Deenstleistungsweertschap. Se hebbt vööl Arbeitslosen (bi 40 %) un vööl Armut, ofschons de Diné dat hööchste Inkommen vun all Indianerstammen in de USA hebbt.
Levenswies un Kultur
[ännern | Bornkood ännern]
Dat Leven vun de Diné speelt sück in un um hör Hogans af. De traditschonell Hüüs vun de Diné hebbt kien Fensters, wurrd ut Holt, Strüüker un Lehm baut un de Ingang is nah de upgahn Sünn utricht. In de Midden is de Boden wat deeper un dor is de Füerstee in un dör en Lock in’t Daak kann de Rook aftrecken. In en Hogan is dat in’t Sömmer köhl un in’t Winter mollig warm. Bi Nacht leggen sück de Bewohner as Speeken vun en Rad üm de Füerstee. Dat gifft ok modern Hogans, achteckig Blockhütten mit en Kuppeldaak, ut de de Schöstein rutkiekt. Do is mehr Platz in as in de Hogans nah de old Stil, aber de Grundstruktur hett sück nich ännert. Wenn en Diné storven weer, hett man in de Axhtersiet vun de Hogan en Lock slahn, worut de Liek rutbrocht wurr. Dornah hebbt de Angehörigen dat Huus un de gesamte Habe verbrennt un de Oort wurr wiet umgahn, wiels se Angst harrn för de Geister vun de Dooden.
De Diné ähneln de Apachenvölker ok dör de Mangel an zentraal Stammes- un politisch Organisatschoon. Fröher weern se in lütt Gruppen vun mit’nanner verwandt Sippen updeelt, jeder mit en lokaal Böverhoopt. Ähnlich Gruppen gifft dat ok noch hüdtodag, de aber mehr wegen de glieker Wahnoort tosommenhollen as wegen de Bloodsverwandschap. Völ vun disse Gruppen hebbt wählt Böversten. En lokaal Navajo-Grupp is hüdtodag kien Dörp oder Stadt, sonnern eher en Ansammeln vun över en groot Rebeet verstreet Anwesen.
De Diné verdeelt sück up mehr as 50 Klans. De Verwandschapsverhältnisse wurrd dör de Fruenlinie bestimmt, dat heet, de Diné sünd matrilinear organiseert. Lidmaaten vun en Klan dröfft nich innerhalb vun de Klan heeraden. Grundlaag vun de Sellschapsstruktur is de Grootfamilie, worbi de enkelnden Lidmaaten fastleggt Plichten hebbt.
Handwark un Konst
[ännern | Bornkood ännern]De Pueblo-Indianer hebbt de Diné nich blots in de Agrikultur, sonnern ok in de Konst beinfloot. Bemalt Pöttkerarbeiten un de bekannt Navajo-Brüggen, as ok Elemente vun de Navajo-Zeremonien, as dat Dröögsandmalen, sünd Ergebnisse vun disse Kontakte. En ganz bekannt Konsthandwark vun de Navajos sünd de Sülverschmeearbeiten. Dat stammt ut dat 19. Johrhunnert uni s wohrschienlich vun mexikaansch Sülverschmee övernommen wurrn.
De religiöös Symbolik hett ok Utwirkungen up de Konst vun de Diné harrt. Wo sück en Diné-Frau uphollt, kann en Weevstohl nich wiet weg ween. Toeerst hebbt se blots mustert Weevdecken fertigt, de se as Ümhang (spaansch: Poncho) dragen hebbt. De beröhmt Navajo-Teppich is aber en Utfinnen vun witte Hannelslüüd ut de Tiet vun de Iesenbahnbau un de eerst Touristen. De Lüüd ut den Osten kunnen mit de Weevdecken nix anfangen, also hett man de anner betekend un nööm de denn Teppich (engelsch: rugs) un hett dormit den Grundsteen leggt, för en nee Arbeitstwieg. De Navajo-Kinner weern bannig Klüftig in’t Faadenspeel, as Vörstuuf to’n Umgang mit de Weevstool. Ethnologen hebbt hüm dorüm en nee Utdruck widmet: Is bi en Faadenspeel an en Finger en ünnere Sling över en böveren to bringen, seggt man: "Maak en Navajo!"[1]
In de letzte 50 Johren sünd de Sandbilder (engl. dry paintings) vun de Diné ut dat Halfdunkel vun de Hogans an de Apenlichkeet kommen. De Herkunft vun disse Maltechnik sünd aber nich bekannt. De Biller wurrd traditschonell bi nächtlich Heilzeremonien in de Hogans makt. De Könstler sünd besünners schoolt Medizinmänner, de sück Johren lang sülvst komplizeert Gebete, Leder un de Maltechnik bibrocht hebbt. De Biller sünd in’n Dörmeter 60 bit 90 cm groot un bestaht ut farvig Steenpulver, Maispollen un anner hillig Materialien. De Motive sünd Afbildungen vun de Diné-Gödder, de während der Zeremonie um Heilung vun de Patient anropen wurrd. Kört, bevör de Mörgen anfangt, is de Zeremonie to Ennen, de hillig Biller wurrd zerstört un de sammelt Sand wurrd in de Hogans vergraben. Hüdtodag stellt man Sandbiller her, de lang hollen. De wurrd denn verköfft. Nu gifft dat nich mehr blots de Gödder as Motive, sonnern ok Landschapen, Porträts, Pöttkeree un Weevmuster un afstrakte Formen. In de Reservatschoon gifft dat Hunnerte vun sückse Könstler – de besten arbeiten in dat Rebeet vun Shiprock in Nee Mexiko.
Religion
[ännern | Bornkood ännern]Dat religiöse System vun de Navajo ist komplizeert. En par vun de völ Mythen betrekken sück up de Schöpfung vun de eerste Minschen ut verscheeden Welten ünner de Eerdböverflach; anner Geschichten verklart de talllos Riten. Eenig dorvan sünd för enkeld Lüüd oder Familien zelebreert eenfach Rituale, de bi Reisen, Geschäften oder bi’d Speel Glück bringen söllt, as ok to’n Schutz för de Aarnt un de Heerden. Bi de wat komplizeertere Riten hett man Spezialisten, de man denn ok betallen moot. Dat richt sück denn nah dat Können un de Längt vun de Zeremonie. De meest Riten wurrd to’n Heelen vun Krankheiten organiseert. Af un an gifft dat aber ok apenliche Danzen un Vorföhrungen, bi de sück Hunnerte oder Duusende vun Diné un Touristen versammeln.
De Diné glöven an dat Hillige Volk, dat sück mit de Wind, up en Sünnenstrahl oder en Dönnerslag bewegen deiht. To böverst vun de Gödder steiht de sück wanneln Fru (engl. Changing Woman) un Moder Eer, de mui, immer jung un groottüügig is un dar up achten, dat dat Volk dat good gahn deiht. As se noch en Baby weer, is se vun Eerst Mann und Eerst Frau funnen wurrn up en hilligen Barg.
Olldag un Religion hörrt ok vandag nah bi de Diné untrennbar tosommen. Noch hpdtodag gaht de Mannlüüd up de Felder un singt, dormit dat Mais wassen deiht. De Weeverinnen trekken en besünner Faden as Geistweg in hör Teppichen.
Demografie
[ännern | Bornkood ännern]| Johr | Born | Tall | Anmarkungen | |
| 1680 | James Mooney | 8.000 | schätzt | |
| 1867 | unbekannt | 7.300 | - | |
| 1890 | Zensus | 17.204 | fehlerhaft | |
| 1900 | Zensus | 19.000 | fehlerhaft | |
| 1910 | Zensus | 22.455 | - | |
| 1923 | US Indian Office | 30.000 | schätzt | |
| 1930 | Zensus | 39.064 | - | |
| 1937 | US Indian Office | 44.304 | - | |
| 2000 | Zensus | 269.000 | - |
Kiek ok
[ännern | Bornkood ännern]Literatur
[ännern | Bornkood ännern]- William C. Sturtevant (Hrsg.): Handbook of North American Indians, Smithsonian Institution Press, Washington D.C.
- Alfonso Ortiz (Hrsg.): Southwest Vol. 9, 1979 ISBN 0-16-004577-0
- Alfonso Ortiz (Hrsg.): Southwest Vol.10, 1983 ISBN 0-16-004579-7
- Redaktion Time-Life Bücher: Der spanische Westen, Time-Life Books Inc., 1976
- Alvin M. Josephy jr.: 500 Nations, Frederking & Thaler GmbH, München 1996 ISBN 3-89405-356-9
- Alvin M. Josephy jr.: Die Welt der Indianer, Frederking & Thaler GmbH, München 1994 ISBN 3-89405-331-3
- John Gattuso (Hrsg.): Indianer-Reservate U.S.A., APA Guides, RV Reise- und Verkehrsverlag 1992
- Tom Bathi: Southwestern Indian Tribes, KC Publications, Las Vegas 1995
- Paul G. Zolbrod: Auf dem Weg des Regenbogens. Das Buch vom Ursprung der Navajo. Weltbild Verlag, Augsborg, 1992. ISBN 3-89350-142-8.
Weblenken
[ännern | Bornkood ännern]
- Offizielle Website (engl.)
- Der lange Marsch
- Incomindios: Landstreit und Zwangsumsiedlung
- Portal: Intranet of Navajo (engl.)
- Black Mesa Project:(engl./deutsch)Menschenrechtsorganisation /Zwangsumsiedlung,Black Mesa, Umweltschutz