Oost-Veluws
't Oost-Veluws is een Nedersaksische heufddialect dät esproken wordt op 't oostelijke deel van de Veluwe en in een klein angrenzend deel van de Achterhoek.
De Oost-Veluwse dialecten heb beheurlijk wat Nederfrankische invloeden ehad, mä nog lange niet zo veule äs 't West-Veluws. De dialecten verteunen veural veul verwantschap mit 't Sallans. In de regio Oost-Veluwe wordt der meestal meer dialect gebruukt äs op de West-Veluwe. 't Oost-Veluws verschilt ok wat in grammatica en woordenschat van 't West-Veluws.
Verschillen mit andere dialectgroepen
[bewark | bronkode bewarken]West-Veluws
[bewark | bronkode bewarken]De meeste 'Veluwse' plaatsen liggen op de Veluwerand, dät wil zeggen niet in 't midden van alle beboste zandverstoevingen. Op de eigenlijke Veluwe wonen niet zoveule lu en in vroggere tieden zwat onbegaonbaar gebied. Hierdeur is 't niet zo raar dät der twee zeer belangrieke isoglossen over de Veluwe lopen.
De eerste isoglosse is de old/oudliende, de grens tussen behold van de clusters old en olt (in 't oosten) en vocalisasie in oud respectievelijk out. De ol is verder in 't hele Nedersaksische taalgebied beweerd ebleven; de ou-vocalisasie is typisch veur 't Nederfrankisch.
De tweede isoglosse is de liende van 't eenheidsmeervold bie wärkwoorden. In de meeste Nedersaksische dialecten kriegen persoonsvormen van wärkwoorden in de tegensworige tied een -t achter de stamme in alle personen van 't meervold: wule wärkt, oele wärkt, zee wärkt "wij werken, jullie werken, zij werken". In 't West-Veluws is der ok een eenheidsmeervold, mä dan op -en, zoas in 't Nederlans. Ie mutten der wè rekening mit hollen dat der in 't Zuudoost-Veluws weer een heel andere situasie besteet: gien eenheidsmeervold mä allenig een -t in de tweede en därde persoon meervold. In 't Apeldoorns is 't dus wiele warken, ule warkt, zie warkt!
Ok de woordenschat verschilt van mekare. Zo komp 't Nederlanse woord "ladder" in 't Oost-Veluws veur as ledder, terwiel de West-Veluwse dialecten leer hebben. Leer veur "ladder" is een olde Hollanse dialectvorm (die ze ok noe nog hier en daor gebruken), en dit woord is naor alle werschienlijkheid in de zeuventiende eeuw aover de Zuderzee kommen aoverweien. Ze nuump dit de Hollanse expansie. Veur de twee isoglossen die hierbaoven beschreven staon, is dit liekeleens: de plaatsen an de Zuderzeekust nammen de Hollanse kenmärken aover, de plaatsen an de Iessel höllen de Nedersaksische principes an.
Sallans en Achterhoeks
[bewark | bronkode bewarken]Mä ok in 't Oost-Veluws hef de Hollanse expansie dudelijk toe-eslagen. Dit wordt veural dudelijk a-j luusteren naor 't verschil in klanken tussen 't Oost-Veluws en 't (oostelijke) Achterhoeks. Een woord äs "goed", good in 't Achterhoeks, is äs in 't Nederlans goed in 't Oost-Veluws. "Bier" is 'gewoon' bier, niet beer. De Oergermaanse lange ô in een woord äs *grônaz "groen" wordt een uu: gruun, tegenaover Achterhoeks greun. Al disse klanken deelt 't Oost-Veluws wè mit 't Sallans.
De Nederlanse ui komp in de Oost-Veluwse dialecten vake terugge äs uu, tegenaover de Achterhoekse oe. Der is een aorig brede stroke waor sommige ui-woorden een uu hebben, andere een oe. Hiertoe beheuren 't hele Sallans en delen van 't Oost-Veluws en 't westelijke Achterhoeks (bieveurbeeld 't Zutfens, een dialect dät zich in meer kenmärken bie 't Veluws ansluut). In die gebieden kommen huus "huis" en moes "muis" naost mekare veur.
Overeenkomsten tussen 't West- en Oost-Veluws
[bewark | bronkode bewarken]In de klanken sluten 't West- en Oost-Veluws zich dus steeds bie mekare an. Eertieds was dit nog veul ärger: toen ha-j op de Veluwe de ee en de eu veur de Nederlanse ij en ui (zoäs bie 't Urkers). Ok is de sch- in-ewisseld veur de sj-, zoäs in 't Limburgs. Onder druk van de umringende dialecten bint disse kenmärken inmiddels al zwat verdwenen; de sj- heur je veural nog in of-elegen plaatsen äs Kootwiek, en dan zwat allenig nog bie oldere lu.
Ok in de woordenschat bint der soms opmärkelijke overeenkomsten. Een goed veurbeeld daoveur is 't woord look; in 't zujen en 't wessen van 't land gebruken ze Franse vormen (ajuin, juin, juun, ui, un, ooj), in 't noorden en osen is de vorm siepel, ok al van Romaanse ofkomst, diep deur-edrungen. Allenig op de Veluwe bleef 't Germaanse woord look beweerd. Dat geldt oek veur zeerte, dat is andere plaatsen väke vervungen deur pien(e). Noe mu-w der wè bie zeggen dät 't woord look op verschillende plaatsen vandäge de dag äs olderwets geldt.
Vergelieking
[bewark | bronkode bewarken]Hieronder steet een lieste mit woorden die een paor verschillen tussen 't Oost-Veluws en 't West-Veluws dudelijk maken:
| Oost-Veluws | West-Veluws* | Nederlans |
|---|---|---|
| wèke, weke | week | week |
| ledder | leer | ladder |
| vul | vulling | veulen |
| doeve/deuve | duuf | duif |
| lös | los | open, los |
| motte | zog | zeug |
| zomp | zeuning | voederbak |
| bolle | bul | stier |
| keze | kees, keis | kaas |
| koeze | kies | kies |
| löntie(n) | lontje(n) | lontje |
| edragen | edreugen | gedragen |
- Belangriek
Een groot deel van disse Oost-Veluwse woorden kommen ok (meugelijk in een iets andere vorm) veur op de rand van de West-Veluwe (bieveurbeeld in Nunspeet: 'keze', 'motte', 'kieze' enz.), 't kan ok per darp weer anders wèèn.