Geskiedenis van Gelderlaand

Voestbielen en potscharven uut de Bronstied en Iezertied, in Museum Frerikshuus Aalten

Een ovverzicht van de geskiedenis van Gelderlaand:

Steentied

Et gebeed dat teggenwoordig as de previnsie Gelderlaand an-emarkt wödt, hef nen maenseleken geskiednis dee tröggeet tot et Neolithicum. Met name resten van naederzettingen langs den Maas, Waal en Rijn laevert vandage den dag nog altied veul underzeuksmateriaal, woarunder voestbielen en potscharven.

Bronstied - iezertied

Met name in de umgaeving van Nimwaege en Arnem bunt resten van bewonning evonden uut zowal de bronstied as de iezertied.

Romeinse tied

De oldste Romeinse reste bunt dee van nen groten Castrum op den Hunnerbarg uut 15 v.C. Dizzen is moar enkele joaren in gebruuk ewest. Tussen 10 n.C. en 69 n.C. untwikkelden Oppidum Batavorum zich tot ne naederzetting van Gallo-Romeinse handwarksleu, handeloaren, ambtenoaren en magistroaten. De Batoafse naederzettingen waren noordelek van den Waal bi-j Lent en Oosterholt, woar veule vondsten uut de Romeinse tied bunt edoan. Belangriek is in dit verbaand den zogeneumden godenpieler, den deur den Maastrichtsen stadsarcheoloog Titus Panhuysen op 17 noa Christus wödt datierd, wat oaverenkump mit et endegen van de stried van Germanicus teggen de Cherusken. Uut dizzen zuul en de vöndsten op den Kopsen Höf kan wödden steld dat doar in Romeins Nimwaege ne belangrieke Romeinse centroale van kriegsleu was. Tiedens den Batoafsen opstaand under Julius Civilis wöd de naederzetting samen met den praetorium op den Kopsen Höf verneetigd.

Noa den Opstaand van den Batoaven wöd op den Hunnerbarg Legio X Gemina pia fidelis vestigd, dat uut veule vöndsten bekend is. Langs den Waal untstoand ne ni-je naederzetting dee van den Romeinsen keizer Trajanus tussen 98 en 102 under den name Ulpia Noviomagus Batavorum stadsrechten kreg, dit zol et latere Nimwaege wödden.

Middeleeuwn

Nimwaege was ok veur de Franken anvankelek ne grensnaederzetting, en ditmoal waren de Saksen en de Freezen (volk) de noabers. Et fort kwam, zoas alle Romeinse laegerplaetse, later in haende van de Frankiese könningen, en Karel de Grote nam in 770 de gelaegenheid um op et Valkhöf nen palts (paleis) te bouwen. Et wierd doarmet n anzeenlek centrum van et Frankiese Riek. In 830 vond doar bieveurbeeld et oaverleg tussen Lodewiek den Vrommen en de teggen um opstandige zönnen plaetse. De Wiekingen nammen echter den palts rundumme 880 in. Dit leidden tot de verneetiging doarvan. De stad steet inmiddels bekend under den name Numaga. Keizer Frederik Barbarossa van et Heilige Roomse Riek verving den palts umstraeks 1150 deur nen groten burcht. Hiervan bunt vandage nog 2 kapellen oaver, de rest van den burcht wodden in 1796 sloopt.

Under den Roomsen könning Hendrik VII wodden Nimwaege in 1230 Rieksstad, deur de verlening van stadsrechten op groand van de rechten van de stad Aken. Dit betekkenden dat de stad n eigen stadsbestuur en eigen rechtsproake kreg. Kort doarop, op 8 oktober 1247, kwam de Rieksstad met et Riek van Nimwaege wier in Gelderse hende. Graaf Otto II van Gelre en Zutfent, kreg de stad as underpand van den armlestigen Roomsen könning Willem II (den ok graaf van Hollaand was), en an-ezien de lening nooit ofbetaald wodden, blef Nimwaege veur altied Gelders.

Et wodden ene van de Gelderse heufdsteedn, den veurnoamsten van de veer. Kort noa 1250 wodden under graaf Otto II de 7de-eeuwse Grote of Sint-Stevenskarke op et Kelfkensbos of-ebrokken en begun den bouw van de ni-je Stevenskarke op de plaatse van vandage. Op 7 september 1274 wodden et ni-je godshuus deur Albertus Magnus ewi-jd. In 1402 wodden Nimwaege ne hanzestad.

Der besteyt ouk een artikel "Geskiedenis van Nimwaege" med meyr informaty oaver dit underwarp

Hartogdom Gelre

Den eursprong van dizze heerlekheid ligt in dree plaetse. Twee doarvan ligt bi-j den riveer den Niers, noamelek Geldern en Pont. Nen darden, meer zudelek, is de stad Wassenbarg an de revier den Roer. Hier ontving den eersten heere Gerard van Antoing uut Henegouwen, in 1021 van keizer Hendrik II et laand van Gelre. Den eersten graaf is Gerard III van Wassenbarg (1060-1129). Zienen kleinzönne, Hendrik I (1131-1182) trouwden Ermgard, dochter van Grave Otto I van Zutfent, en verweerf zo et groafschap Zutfent (vanof 1179). Zönne Otto I (1182-1206) wass den eersten graaf van Gelre en Zutfent. Hi-j namp dael an den darden kruustocht. Langzoam an breidden et Gelderse gebeed zich uut en in 1248 verweerf grave Otto II waegens ziene hulpe an den Roomsen Könning Willem II de rieksstad Nimwaege.

Gelre bestoand dee tied uut veer kwarteren:

Nimwaege, met de Betuwe, Tielerweerd, Bommelerweerd en Laand van Maas en Waal,
et Groafschap Zutfent,
et Kwarteer van den Veluwe, en
et Oaverkwarteer of Opper-Gelre (de straeke rundumme Venlo, Roermond en Geldern).

An de Gelderse gebeedsuutbreiding kwam under Reinald I n ende met den Slag bi-j Woeringen in 1288. Reinald II trouwden echter de zuster van Edward III, den könning van Engelaand. Deur ziene bemiddeling wödt Gelre in 1339 deur keizer Lodewiek van Beieren tot hartogdom verhaeven.

Der besteyt ouk een artikel "Gelre" med meyr informaty oaver dit underwarp

Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden

Vanof 1543 mek Gelderlaand as Stoaten van Gelderlaand dele uut van de Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden. De Stoaten van Gelderlaand wodden deur nen stadholder en later deur nen raadpensionaris verteggenweurdigd bi-j de Stoaten-Generoal.

Bataafse republiek

De Republiek der Zeuven Veraenigde Nederlaanden wodden in 1795 vervongen deur de Bataafse Republiek.

Batoafsen Gemenebest

De Batoafse Republiek wödden in 1801 vervangen deur et Batoafse Gemenebest.

Könninkriek Hollaand

Den Fransen keizer Napoleon beslot in 1806 n ende te maken an et Batoafse Gemenebest, umdat hi-j n stark gezag wol in de strategies elaegen Nederlaanden. Hi-j plaetsten doarumme zien jungere breurtjen Lodewiek Napoleon op den troon: deur n familielid tot vörst te beneumen kon Napoleon toch invlood uutoefenen. Under könning Lodewiek Napoleon, van 1806 tot 1810, mek Gelderlaand as departement (ofdaeling) deele uut van et Könninkriek Hollaand. Dit was alleneg et dele noordelek van den Rien, et gebeed under den Rien, mit under andere Venlo en Roermond wodden bi-j de previnsie Limburg edoan.

Könninkriek der Nederlaanden

Vanof 1814 mek Gelderlaand as previnsie dele uut van et Könninkriek der Nederlaanden.

De Provinsiale Stoaten bestuurt de previnsie vanuut et Previnsiehuus in Arnem, woarbij et dageleks bestuur wödt evormd deur de Gedeputierde Stoaten under leiding van den Commissaris van de Könninginne,

Tweeden Waeldkrieg

Oaver de geskiednis van de previnsie Gelderlaand in den Tweeden waeldoorlog is veul te vertellen, moar et meest indrökwekkende is wal den Slag um Arnhem.