वर्धमान महावीर

भगवान महावीर हे वीर , अतिवीर , सन्मति आणि वर्धमान म्हणूनही ओळखले जाणारे, जैन धर्माचे चोवीसावे तीर्थंकर होते . त्यांनी जैन धर्माचे पुनरुत्थान केले. त्यांनी पूर्व-वैदिक काळातील पूर्वीच्या तीर्थंकरांच्या आध्यात्मिक, दार्शनिक आणि नैतिक शिकवणींचा विस्तार केला. जैन परंपरेत असे मानले जाते की 6 व्या शतकाच्या पूर्वार्धात महावीरांचा जन्म आजच्या बिहार, भारत मधील कुंडलपूर येथे राजा सिद्धार्थ व राणी त्रिशलामाता यांचेपोटी क्षत्रिय कुटुंबात झाला. वयाच्या 30 व्या वर्षी त्यांनी सर्व ऐहिक संपत्ती , संसार व राजपाट याचा त्याग केला. आध्यात्मिक जागृतीचा प्रसार व आत्मकल्याण करण्यासाठी जैन दिक्षा घेऊन ते एक तपस्वी बनले. महावीरांनी 12 वर्षांपर्यंत महान तप आणि आत्मध्यान केले. त्यानंतर त्यांनी केवलज्ञान (सर्वज्ञता) प्राप्त केले. 30 वर्षे भारतभर त्यांनी जैन तत्त्वज्ञानाचा प्रचार केला . आणि 6 वे शतक इ.स.पू. मध्ये मोक्ष प्राप्ती - महावीरांचे 72 वर्षांच्या वयात निर्वाण झाले .

केवल ज्ञान प्राप्त केल्यानंतर महावीरांनी असे शिकवले की अहिंसा, सत्य , अस्तेय ( चोरी न करणे), अपरिग्रह व ब्रह्मचर्य ही पंचमहाव्रते आध्यात्मिक मुक्तीसाठी आवश्यक आहेत. त्यांनी अनेकान्तवाद (अनेक बाजूंनी केलेले सापेक्ष कथन) व स्याद्वाद यांचे सिद्धांत शिकवले. महावीरांची शिकवण इंद्रभूति गौतम (त्यांचे मुख्य शिष्य) यांनी जैन आगम म्हणून संकलित केली. जैन आचार्यांनी प्रसारित केलेले ग्रंथ 1 9 व्या शतकात (जेव्हा ते प्रथम लिहून ठेवले गेले होते) मोठ्या प्रमाणावर गमावले गेले आहेत. महावीरांनी शिकवलेल्या आगमाच्या उर्वरित आवृत्त्या काही जैन धर्माचे आधार ग्रंथ आहेत.

भगवान महावीर ध्यानधारणेच्या अवस्थेत व सिंहांकित चिन्हासह अशा त्यांच्या मूर्ती भारतातील जैन तीर्थक्षेत्री आढळून येतात . चैत्र शुद्ध त्रयोदशी हा त्यांचा जन्मदिवस महावीर जयंती म्हणून साजरा केला जातो, आणि त्यांचे निर्वाणपर्व जैन अनुयायी दीपावली म्हणून साजरे करतात. दिप + आवली म्हणजे दिव्यांची ( ज्ञानरूपी दिवा ) आवली ( माळ) अर्थात त्यांच्या उपदेशाने दिव्य अशा मोक्षप्राप्तीसाठी आवश्यक अशा ज्ञानाची परंपरा निर्माण झाली. तेव्हापासून ज्ञानांचे अखंड दिप तेवत राहोत अशा प्रभावनेने दिपावली साजरी करण्याची प्रथा सुरू झाली. त्यांचे अंतिम निर्वाणस्थळ पावापुरी येथे आहे.

जीवन

जन्म

भगवान महावीर यांचा जन्म चैत्र शुक्ल तेरस रोजी वैशाली प्रजासत्ताकातील कुंडग्राम येथे ५९९ वर्षांपूर्वी इक्ष्वाकू वंशातील क्षत्रिय राजा सिद्धार्थ आणि राणी त्रिशाला यांच्या पोटी झाला. धर्मग्रंथानुसार त्यांच्या जन्मानंतर राज्यातील प्रगतीमुळे त्यांचे नाव वर्धमान ठेवण्यात आले. जैन ग्रंथ उत्तर पुराणात वर्धमान, वीर, अतिवीर, महावीर आणि सन्मती अशा पाच नावांचा उल्लेख आहे. या सर्व नावांशी संबंधित एक कथा आहे. जैन ग्रंथानुसार, २३वे तीर्थंकर पार्श्वनाथ यांना निर्वाण (मोक्ष) मिळाल्यानंतर १८८ वर्षांनी त्यांचा जन्म झाला.

लग्न

दिगंबरा परंपरेनुसार महावीर हे बाल ब्रह्मचारी होते. भगवान महावीरांना लग्न करायचे नव्हते कारण ब्रह्मचर्य हा त्यांचा आवडता विषय होता. त्याला सुखांमध्ये रस नव्हता. पण त्याच्या आई-वडिलांना लग्न करायचे होते. दिगंबरा परंपरेनुसार त्यांनी नकार दिला.

तपश्चर्या

भगवान महावीरांचा साधना कालावधी १२ वर्षांचा होता. ज्या श्वेतांबर पंथात साधू शुभ्र वस्त्रे परिधान करतात, त्यानुसार महावीर दीक्षा घेतल्यानंतर काही काळ नग्न राहिले आणि त्यांना दिगंबर अवस्थेतच ज्ञान प्राप्त झाले. त्यांच्या संपूर्ण साधना काळात महावीरांनी कठोर तपश्चर्या केली आणि मौन बाळगले. या वर्षांमध्ये त्याच्यावर अनेक उपसर्ग देखील होते, ज्याचा उल्लेख अनेक प्राचीन जैन ग्रंथांमध्ये आढळतो.

ज्ञान आणि शिकवण

जैन ग्रंथानुसार ज्ञानप्राप्तीनंतरच भगवान महावीरांनी उपदेश केला. त्यांचे 11 गंधर (मुख्य शिष्य) होते ज्यापैकी पहिली इंद्रभूती होती. जैन धर्मग्रंथ, उत्तर पुराणानुसार, महावीर स्वामींनी सात तत्त्वे, सहा पदार्थ, जग आणि मोक्षाची कारणे आणि त्यांची फळे यांचे वर्णन समवसरणात, नया इत्यादीद्वारे केले होते.

पाच नवस

सत्य - सत्यनारायण भगवान महावीर स्वामी म्हणतात, हे मानवा! तुम्ही खरेला खरे सार मानता. जो ज्ञानी सत्याचे पालन करतो, तो मृत्यूला पोहतो आणि पार करतो.
अहिंसा - या जगातील सर्व त्रास प्राण्यांची (एक, दोन, तीन, चार आणि पाच इंद्रिय) हिंसा करू नका, त्यांना त्यांच्या मार्गावर जाण्यापासून रोखू नका. त्यांच्याबद्दल आपल्या अंतःकरणात करुणेची भावना ठेवा. त्यांचे संरक्षण करा. हाच अहिंसेचा संदेश भगवान महावीर आपल्या शिकवणीतून देतात.
अग्रस्त - दुसऱ्याच्या वस्तू न देता स्वीकारणे याला जैन ग्रंथात चोरी म्हणतात.
अपरिग्रह - भगवान महावीर स्वामीत्वावर म्हणतात, जो माणूस स्वतः सजीव किंवा निर्जीव वस्तू गोळा करतो, इतरांकडून असा संग्रह करतो किंवा इतरांना ते गोळा करण्याची परवानगी देतो, तो कधीही दुःखापासून मुक्त होऊ शकत नाही. हाच संदेश भगवान महावीरांना अपरिग्रहाद्वारे जगाला द्यायचा आहे.
ब्रह्मचर्य- महावीर स्वामी ब्रह्मचर्य बद्दल त्यांचे अत्यंत अमूल्य उपदेश देतात की ब्रह्मचर्य हे परिपूर्ण तपस्या, नियम, ज्ञान, तत्त्वज्ञान, चारित्र्य, संयम आणि नम्रता यांचे मूळ आहे. तपस्यामध्ये ब्रह्मचर्य हे श्रेष्ठ तप आहे. जे पुरुष स्त्रियांशी संबंध ठेवत नाहीत, ते मोक्षमार्गाकडे वाटचाल करतात.

जैन ऋषी, आर्यिका त्यांचे पूर्ण पालन करतात, म्हणूनच त्यांचे महान व्रत आणि श्रावक, श्राविका एकाच देशात त्यांचे पालन करतात, म्हणून त्यांना अनुव्रत म्हणतात.

दहा धर्म

जैन ग्रंथांमध्ये दहा धर्मांचे वर्णन आहे. या दहा धर्मांचे दहा दिवस पर्युषण उत्सवात चिंतन केले जाते, ज्याला दहा चिन्हे देखील म्हणतात.

क्षमा

क्षमेबद्दल भगवान महावीर म्हणतात- 'मी सर्व प्राणिमात्रांकडून क्षमा मागतो. मी जगातील सर्व प्राणिमात्रांशी मैत्रीपूर्ण आहे. माझे कोणाशीही वैर नाही. मी प्रामाणिक मनाने धर्मात स्थिर झालो आहे. सर्व प्राणिमात्रांना, मी सर्व पापांची क्षमा मागतो. सर्व सजीवांनी माझ्याविरुद्ध केलेले अपराध मी क्षमा करतो.' ते असेही म्हणतात, 'माझ्या मनात जी काही पापी वृत्ती मी संकल्पित केली आहे, जी काही पापी प्रवृत्ती मी शब्दांतून प्रकट केली आहे आणि माझ्या शरीरात जी काही पापी वृत्ती आहे, त्या सर्व पापी प्रवृत्तींचा नाश होऊ दे. माझी सर्व पापे खोटी होवोत.'

धर्म

धर्म हा सर्वोत्तम चांगला आहे. धर्म म्हणजे अहिंसा, संयम आणि तप. महावीरजी म्हणतात, जो सद्गुरू आत्मा असतो, ज्याच्या मनात सदैव धर्म असतो, त्याला देवही नमस्कार करतात. भगवान महावीरांनी आपल्या प्रवचनात धर्म, सत्य, अहिंसा, ब्रह्मचर्य आणि अपरिग्रह, क्षमा यांवर सर्वाधिक भर दिला. त्याग आणि संयम, प्रेम आणि करुणा, नम्रता आणि सदाचार हे त्यांच्या प्रवचनांचे सार होते.

तारण

तीर्थंकर महावीरांचा केवली कालखंड 30 वर्षांचा होता. त्यांच्या संघात 14000 साधू, 36000 साध्वी, 100000 श्रावक आणि 30000 श्राविक होते. त्याच्याबरोबर इतर कोणत्याही ऋषींना मोक्ष प्राप्त झाला नाही. पावापुरी येथे एक जलमंदिर आहे, ज्याला महावीर स्वामींनी मोक्ष मिळवून दिला होता असे म्हणले जाते.

सध्या

दुसऱ्या शतकातील प्रभावशाली दिगंबरा ऋषी आचार्य समंतभद्र यांनी तीर्थंकर महावीरांच्या तीर्थयात्रेला सर्वोदय म्हणले होते.

सध्याच्या अशांत, दहशतवादी, भ्रष्ट आणि हिंसक वातावरणात महावीरांची अहिंसाच शांतता देऊ शकते. महावीरांची अहिंसा केवळ प्रत्यक्ष हत्येलाच हिंसा मानत नाही, तर मनात कोणाबद्दल वाईट विचार येणे ही सुद्धा हिंसा आहे. सध्याच्या युगात जोपर्यंत आर्थिक विषमता आहे तोपर्यंत 'समाजवाद' ही प्रचलित घोषणा सार्थ ठरणार नाही. एकीकडे अमाप पैसा, दुसरीकडे टंचाई. ही विषमतेची पोकळी केवळ भगवान महावीरांचे 'अपरिग्रह' तत्त्वच भरून काढू शकते. अपरिग्रहाचे तत्त्व कमी संसाधनांमध्ये अधिक समाधानावर भर देते. हे आवश्यकतेपेक्षा जास्त ठेवण्यास संमती देत नाही. त्यामुळे सर्वांना मिळेल आणि भरपूर मिळेल.

निर्दोषतेच्या भावनेचा प्रचार आणि पालन केले की चोरी, लुटमारीची भीती राहणार नाही. संपूर्ण जगात मानसिक आणि आर्थिक शांतता प्रस्थापित होईल. चारित्र्य आणि संस्कृती नसताना साधे, साधे आणि सन्माननीय जीवन जगणे कठीण होईल. भगवान महावीरांनी आपल्याला फक्त अमृत कलशच सांगितलेला नाही, तर तो पिण्याची पद्धतही सांगितली आहे.

इतक्या वर्षांनंतरही भगवान महावीरांच्या नावाचे स्मरण तितक्याच श्रद्धेने आणि भक्तीने केले जाते, याचे मूळ कारण म्हणजे महावीरांनी या जगाला मुक्तीचा संदेश तर दिलाच, शिवाय मुक्तीचा सोपा आणि खरा मार्गही सांगितला. भगवान महावीरांनी आध्यात्मिक आणि शाश्वत आनंद मिळविण्यासाठी अहिंसेचा धर्म उपदेश केला.