Македонска народна музика

Македонската народна музика кореспондира со македонскиот фолклор и етнос. Таа е производ на нивото на културниот развој на најшироките народни маси на едно општество, а во исто време се потпира врз музичките традиции на определена средина. Како централен ден на целокупната македонска музика, народната или фолклорна музика се пренесува од колено на колено, по пат на усно предание, претставувајќи синтеза на она што современиот македонски народ го наследил од својата словенска прататковина, од антиката на денешната татковина и од пошироката средина. Затоа во неа се среќаваат антички (римски и грчки) елементи, како што се на пример русалиите во Гевгелиско, потоа византиски (особено врз духовната музика), ориентални (чалгаџиски состави) и западноевропски влијанија (староградски народни песни). И покрај овие влијанија, македонската фолклорна музика се одликува со индивидуалност, оригиналност и квалитет. Тоа го покажуваат многубројните високи квалификации изречени или напишани од врвните светски етномузиколози.

Генеза

Во Македонија постојат голем број македонски народни песни и игри што ги одразуваат животот, работата и обичаите на луѓето кои живееле и живеат во неа. Голем дел од оваа музика има карактеристични белези за македонскиот народ. Но, секако има и наследени од музичките култури на други народи, како розалиите (русалиите), кои се преземени од римската култура, а сепак, со текот на времето, се менувале во Македонија хармонично со општите цивилизациски услови на ова тло. Секако, денешните розалии се плод на синтезата на тоа што го зеле Словените од нивната прататковина и тоа што го наследиле и стекнале во својата денешна татковина од веќе постоечката древномакедонска традиција, која уште тогаш имала континуиран, оригинален и автохтон стил, чиј израз не претставувал ниту имитација, ниту „ретардација“ на елинскиот, римскиот и еврејскиот стил. Тоа зборува дека, со населувањето на Словените во Македонија кон крајот на VI и во текот на VII век, дошло до мешање на културите на древните Македонци и македонските Словени, при што настанала нова специфична култура за Македонија. Истата, созревала речиси два века и станала основа врз која браќата св. Кирил и Методиј ја развивале својата широка просветителска дејност преку Словените. Најпрвин преку нивната Брегалничка мисија во Македонија, потоа во Моравија и Панонија. Од овие големи историски и културни настани била определена и формата на денешниот архаичен македонски музички фолклор, како што е примерот за влијанијата од римската култура (русалиите во Гевгелиско и Струмичко и денес егзистираат во македонската фолклорна практика како споменик на римско-македонската културна врска). Византиските влијанија се најмногу видливи во македонската духовна музика, но се забележливи и во македонскиот музички фолклор, тема која била обработувана на првиот Симпозиум за балканскиот фолклор во 1969 година под наслов: „Византиската музика и фолклорот на балканските народи“.

Ориенталните влијанија се забележани уште во првата книга од едицијата „Македонски музички фолклор“ од 1953 година, во која се истакнува дека „... туѓите влијанија, особено оние од ориентот, одиграле судбоносна улога во развојот на македонскиот мелос“. Додека западноевропските влијанија се особено видливи во формирањето на македонската градска песна од XIX век, меѓународниот дух во македонскиот музички фолклор е особено актуелен во периодот на НОБ.

Мелографија

Првите мелографи што се занимавале со бележење на македонските народни напеви, се најеминентните претставници на македонската преродба. Тоа е, всушност, третиот брат Наум од браќата Миладиновци. Четири месеци пред публикувањето на нивниот „Зборник на народни песни“, т.е. во почетокот на месец февруари 1861 година, Константин Миладинов пратил од Загреб еден оглас со писмо до Георги Стојков „Сава“ Раковски во Белград, со молба огласот да биде објавен во „Дунавски Лебед“. Тој оглас, со кој се предвестува појавата на „Зборникот“, завршува со овие зборови: „... оште ќе се напечатат единаесет хороводни песни“. Потоа следувале мелограмите на Тодор Гавазов, Александар Конев, Гиорги Л'жев, Тодор Нетков, Георги Смичков, Иван Клинков и Александар Букурештлиев.

Етномузикологија

Македонската повоена етномузикологија почнува со формирање на Институтот за фолклор во Скопје во 1950 година, во рамките на музиколошко-кореографскиот оддел. Во 1953 година излегол од печат првиот том од едицијата „Македонски музички фолклор“ под уредништво на Живко Фирфов. Потоа следуваат повеќе изданија кои го обработуваат македонскиот музички фолклор. Како автори се јавуваат македонски, но и странски етномузиколози кои покажале жив интерес за истражување на оваа многу квалитетна фолклорна материја. Меѓу нив треба да се споменат: Васил Хаџиманов, Александар Линин, Методија Симоновски, Мане Чучков, Трпко Бицевски, Михајло Димовски, Ѓорѓи Ѓорѓиев, Боривое Џимвревски.

Особености

Мелодија

Според првиот том од едицијата „Македонски музички фолклор“ излезен во 1953 година, уреден од Живко Фирфов, во воведот се истакнува дека песните се распоредени во три дела или:

• Песни чии напеви имаат изразит дурски тонски карактер.
• Песни од фактурите од чии напеви може да се заклучи дека го зачувале јадрото на народниот стил, т.е. секој од овие напеви почнува и се развива во дур, а каденцира во мол, или во случајот дорска тоналност (да не се сфати погрешно со „дурска“). Во овој дел се застапени и некои дволадови напеви, но така што на првиот лад одговара дурска, на другиот молска тоналност, а еден од друг ги дели главната мелодиска цезура.
• Песни чии напеви имаат изразит молски тонски карактер.

Понатаму, песните се поделени на селски и градски, а потоа според говорно-територијалната припадност. Значаен е и прегледот на тоналностите, каде што напевите се определени според влијанијата присутни во нив, т.е.:

• Антички (дорски, јонски и сл.)
• Средновековни („глас“ први, петти, шести и сл.)
• Ориентални (макам раст, макам неваа, макам карџиар и сл.)
• Западноевропски (дур, мол и сл.)
• Напеви со комбинирана ладова структура

Живко Фирфов, во врска со влијанијата, истакнува дека тие одиграле судбоносна улога во развојот на македонскиот мелос, а со оглед на неговата архаичност, се обидел да даде и еден вид психолошка анализа на секој напев, која се состои во тоа што, сообразувајќи се со музичкиот стил на напевот, дал назив на тоналноста во која тој спаѓа.

Понатаму, јасно може да се утврди дека мелодијата се темели врз куса, ритмички впечатлива и изразна мелоритмичка основа, наменета за играње. Според темпото, таа може да биде брза, умерена и бавна, или комбинирана. Во овој поглед може да се издвои најпознатото машко борбено оро „Тешкото“, кое почнува бавно, а потоа, со постепено забрзување, доаѓа до многу брзо темпо. Македонските народни ора се изведуваат во мошне сложена и разновидна ритмика. Постојат голем број на оригинални мелоритмички форми, кои со своето богатство и стилска особеност го привлекуваат вниманието, и на учесникот, и на гледачот во играта. Македонските игри претставуваат непресушен извор на инспирација за композиторите. Врз таа база денес е афирмирана формата „Тешкото“. Како примери можат да послужат:

• Тодор Скаловски, „Македонско оро за мешан хор“
• Властимир Николовски, III став од „Концерт за пијано“

Ритмика

Застапени се два вида тактови, т.е. прости (дводелни и триделни) и сложени (составени од два или од повеќе прости тактови). Специфична одлика на македонската народна музика се рамноделните (еднакво-сложени или составени од исти прости тактови, на пример 2/4+2/4=4/4, 3/4+3/4=6/4) и особено нерамноделните тактови (мешано-сложени или составени од различни прости тактови, на пример 3/4+2/4=5/4, 3/8+2/8+2/8=7/8), кои се најчеста појава во народните игри, што значи дека се врзани исклучиво за начинот на музичкото изразување на Македонците. Следи список на тактови во различни народни песни:

• 4/4, четири четвртински такт (2/4+2/4, рамноделен)
• 6/4, шест четвртински такт (3/4+3/4, рамноделен)
• 5/4, пет четвртински такт (2/4+3/4 и 3/4+2/4, нерамноделен)
• 5/8, пет осмински такт (2/8+3/8 и 3/8+2/8, нерамноделен)
• 7/8, седум осмински такт (2/8+2/8+3/8 и 3/8+2/8+2/8, нерамноделен)
• 9/8, девет осмински такт (3+2+2+2 /8 и 2+3+2+2 /8, нерамноделен)
• 5/16, пет шеснаестински такт (3/16+2/16 и 2/16+3/16, нерамноделен)
• 7/16, седум шеснаестински такт (3/16+2/16+2/16 и 2/16+2/16+3/16, нерамноделен)
• 9/16, девет шеснаестински такт (3+2+2+2 /16 и 2+3+2+2 /16, нерамноделен)
• 11/16, единаесет шеснаестински такт (2+2+3+2+2 /16 и 3+2+2+2+2 /16, нерамноделен)
• 12/16, дванаесет шеснаестински такт (3+2+2+2+3 /16, нерамноделен)
• 13/16, тринаесет шеснаестински такт(3+2+3+2+3 /16, нерамноделен)
• 18/16, осумнаесет шеснаестински такт (2+2+3+2+2+2+3 /16, нерамноделен)
• 22/16, дваесет и два шеснаестински такт (2+2+3+2+2+3+2+2+2 /16, нерамноделен)

Сцена

Народната музичка сцена постои од крајот на четиериесетите и почетокот на педесеттите години на XX век. Под овој термин обично се подразбираат три групи на народна музика.

Традиционална

Изворната музика, која што во најголем дел е инструментална музика, се третира како народно наследство, се изведува во придружба на оро, па како таква се изведува од ансамбли на концерти за културни настани и фестивали. Најпознат и долгогодишен изведувач на оваа музика е ансамблот Танец. Дополнително, со афирмирањето на оваа музика како народно наследство, современите македонски автори и композитори создале свои аранжмани на овие постоечки дела, меѓу кои можеби најистакнат е композиторот и мулти-инструменталист Тале Огненовски.

Староградска

Оваа музика, исто како традиционалната, најчесто нема композитор, настанала во градската средина и го опева градскиот живот. Лириката и вокалната мелодија имаат централна улога, на таков начин разликувајќи се од традиционалната музика. Во оваа музика често се чувствува и книжевното влијание, влијанието на граѓанската поезија на соседните народи, но и влијанието на ориенталниот фолклор. Вклучително, посебен жанр на македонската народна музика е и чалгијата. Во Македонија, чалгија значи ансамбл составен од свирачи на инструменти од персиско-арапско потекло. Чалгијата е типична староградска музика, која веќе долго се негува во многу градови и со себе носи силни ориентални влијанија, како што може да се забележи по стилот на изведбата. Истакнати изведувачи на оваа музика се:

• Никола Бадев
• Александар Сариевски
• Кирил Манчевски
• Роса Пауновска
• Васка Илиева
• Вања Лазарова
• Нина Спирова
• Есма Реџепова
• Анка Гиева
• Петранка Костадинова
• Благоја Петров - Караѓуле
• Зафир Хаџиманов
• Ѓорѓи Желчески
• Кевсер Селимова
• Верица Исјаковска

Ново-компонирана

Оваа современа фолк музика, која веќе и жанровски се препознава како „Македонски фолк“, започнува од педесеттите години на XX век, а бележи подем во деведесеттите години на XX век. Често се меша со турбо-фолк музиката, иако ваквите споредби се деградирачки. Дел од изведувачите и композитори на оваа музика се:

• Јонче Христовски
• Гоце Арнаудов
• Кирчо Поплазаров
• Ајри Демировски
• Никола Давидовски
• Татјана Лазаревска
• Смиља Митревска
• Јанко Узунов
• Наум Петрески
• Зуица Лазова
• Гоце Николовски
• Цане Николовски
• Ѓорѓи Тодоровски
• Војо Стојановски
• Маргица Антевска
• Елена Георгиева
• Лени Партикова
• Миле Кузмановски
• Нино Величковски
• Благоја Грујовски
• Атина Апостолова
• Пепи Бафтировски
• Ибуш Ибраимовски

Список на народни и староградски песни

Благодарение на поединци и напредокот на технологијата, постојат приватни дигитализирани записи на овие песни, кои, освен таму, можат да се разгледаат и тука.

Надворешни врски

• pesna.org - најобемна дигитална збирка на Народни и Староградски песни.
• Tous aux Balkans » Macedonia - песни и текстови.
• Аудио клипови: Традиционална музика на Македонија - Музеј на етнографијата на Женева.
• Македонска етнологија, народна музика и танци Архивирано на 27 февруари 2018 г. - Фондација Институт отворено општество, Македонија.
• Mavrovadan Aldım Sümbül
• Brenna MacCrimmon – Ediye
• ВБУ Музички регистар - каналог на македонски музички изданија.