South Georgia en de Zuid-Sandwicheilen

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

South Georgia en de Zuid-Sandwicheilen
Gebeedsdeil van	Vereineg Keuninkriek
Basisgegaevens
Officieel taal	Ingels
Hoofsjtad	Grytviken
Sjtaotsvörm	euverzies territorium
Sjtaotshoof	Elizabeth II
commissioneur	Nigel Haywood
[[{{{titelhoofregering1}}}]]	{{{naamhoofregering1}}}
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naamhoofregering2}}}
Opperflaakde – % water	3.903 km² %
Inwoeners – Deechde:	30 0,005/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	Brits poond (GBP)
Tiedzaone	UTC -2
Nationale fiesdaag
Vouksleed	God save the King
Web | Code | Tel.	.gs | SGS | +

South Georgia en de Zuid-Sandwicheilen (officieel South Georgia and the South Sandwich Islands) zien 'n gróp eilen in 't subantarctisch gebeed, die same e Brits euverzies territorium vörme. 't Is dao gans 't jaor kaajd en windeteg, en um die rei zien ze allewijl zoe good wie oonbewoend. In 't verleie hadde ze 'n get substantieelder bevolking, die leefde vaan de walvèsvangs. Ouch zien de eilen bekind door de groete bijrol die ze höbbe gespäöld in de Falklandoorlog. Wie de Falklandeilen weure South Georgia en de Zuid-Sandwicheilen geclaimp door Argentinië.

Politiek, bestuur en bewoening

Tot 1985 vele South Georgia en de Zuid-Sandwicheilen formeel oonder de Falklandeilen, es deil vaan de zoegenaomde Falkland Islands Dependencies, meh sinds dat jaor zien ze officieel 'n apaart euverzies territorium. Aon de feiteleke situatie heet dit evels niks veranderd: de verantwoordelekheid veur 't bestuur ligk, umtot 't gebeed zelf gein inheimse bevolking heet, noe in han vaan de gouvernäör vaan de Falklandeilen, dee d'n titel vaan Commissioner veur South Georgia en de Zuid-Sandwicheilen dreug. 't Territorium is dus feitelek mèt de Falklandeilen in personeel unie.

Um 't gebrek aon bewoening zien South Georgia en de Zuid-Sandwicheilen neet wijer administratief ingedeild. Officieel is Grytviken de hoofplaots; hei besteit de einege bewoening oet 't personeel vaan 't museum, wat dao in de zomer zit. Eve wijerop, bij King Edward Point, steit 'ne basis, vreuger militair, allewijl civiel-wetensjappelek, dee wel gans 't jaor bemaand is.

Insignes

Es apaart territorium höbbe South Georgia en de Zuid-Sandwicheilen ouch e veendel en waope. 't Waope is gekous: 't binneste deil vaan sinopel (greun) mèt 'ne liew vaan goud dragentere in de linkerklaw 'ne fakkel vaan 'tzelfde, vergezèld vaan twie stare vaan 'tzelfde; 't boeteste deil geruit vaan zèlver (wit) en lazuur (blauw). De sjèldhawwers zien 'ne zieliew in natuurleke kleur, leunentere op 'ne rots vaan natuurleke kleur, en 'ne macaronipinguin vaan natuurleke kleur, stoontere op 'n iesfaalkde in natuurleke kleur. 't Sjèld is gekroend vaan 'nen helm mèt 'ne vrunk vaan lazuur en zèlver en es helmteike e rendier in natuurleke kleur, en vaan oonder veurzeen vaan 't devies Leo terram propriam protegat ('Laot de liew zien eige land verdeidege').

't Veendel is in Brits-koloniaole stijl: 't waope op e veld vaan doonkerblauw en 't Brits veendel in de linkerbovehook.

Fysische geografie

De eilen mete bijein 3903 km², 'n oppervlaak te vergelieke mèt 'n Nederlandse of Belzje provincie (beveurbeeld Noord-Holland) of e klei land wie Kaapverdië. Wiedoet 't groetste deil vaan dit oppervlak weurt ingenome door South Georgia. Ze ligke in de zuieleke Atlantische Oceaon, op 't punt boe die euvergeit in Weddelzie.

Me kin de eilen in twie arsjipelle verdeile. Um te beginne zien dat South Georgia en zien satellieteilendsjes. 't Hoofeiland, wat de vörm heet vaan 'ne laankgerekden drol, ligk zoe'n 1390 kilometer zuidwestelek vaan de Falklandeilen. De aander eilendsjes vaan de South Georgiagróp zien neet groeter es e paar km² (Annenkoveiland is mèt 'n lengde vaan 6 km 't groetste) en allemaol oonbewoend. De eilen zien bergechteg - 't hoegste punt vaan South-Georgia is Mount Paget, mèt 2934 meter, wat ouch 't hoegste punt vaan gans 't territorium is. 't Geaccidenteerd terrein en de groond, die veural oet gneis en leim-sjiste besteit, doen dinke tot dees eilen, same mèt de Falklandeilen, aw oetluipers vaan 't Andesgebèrgde zien.

De Zuid-Sandwicheilen zien 'n aander verhaol. Dees èlf eilen zien allemaol klein (alles bijein 310 km² of 8% vaan 't gans territorium), mèt es oetsjeter 't 110 km² groet Montagu. Me kin d'n arjsipel in veer grupkes verdeile; vaan noord nao zuid zien dat de Traversay-eilen (3), de Candlemaseilen (2), de midde-eilen (3) en de Zuid-Thule-eilen (3). In tegestèlling tot South Georgia zien dees eilendsjes veural völkaonisch vaan oersprunk, dewijl ze ouch veur e deil oet guano zien opgebouwd. Gans in 't noordweste ligk nog de oonderwatervölkaon Protector Shoal.

Klimaot

De eilen höbbe e polair zieklimaot, mèt in de regel klein versjèlle tösse zomer en winter, maxima tösse 0 en 10°C, zwoere rege- en snieval en väöl wind. 't Klimaot is te vergelieke mèt Zuid-Greunland, Noord-Iesland en Jan Mayen (en nog gans get wermer es beveurbeeld Spitsberg). Gemiddelde maxima in Grytviken loupe oeterein vaan 0,9°C in juni tot 8,4°C in jannewarie; gemiddelde minima ligke tösse -4,9°C in augustus en 1,7°C in fibberwarie. Es de noordeleke struiming (oet de trope) evels sterker is, kin 't hei väöl wermer weure, tot zelfs bove de 25 graode. Evegood kin 't in alle maonde vrere; in de wintermaonde soms mie es 15 graode. 't Klimaot is in gans 't territorium geliekaardeg, meh in 't zuie (de Thule-eilen) is 't wel e paar graod kawwer. Door zien nog relatief mèl temperature en wèl zie blijf de umgeving gemeinelek vrij vaan pakies, meh driefies is algemein, wie ouch iesberg. Väöl vaan de eilen zien gans 't jaor of groete deile vaan 't jaor bedèk mèt snie.

Levende natuur

De eilen zien erm aon plante, umtot 't veur väöl te kaajd en te snieriek is. 't Gief gein buim of struuk, allein grasse, mosse, koorsmosse, vares en e paar bleujende plante. De eilen zien evels wel zier geleef bij zieveugel, wie pinguïns, störmveugel, miewe en sterns. 'n Endemische soort is de Zuid-Georgische pieper (Anthus antarcticus). In de watere roontelum de eilen vint me versjèllende ziezoogdiere, te weite walvèsechtege en robbe, die op vès en krill jaoge. E paar landzoogdiere leve hei es exote: de hoesmoes (Mus musculus) en de brojn rat (Rattus norvegicus) zien bij oongelök mèt sjeper mètgekoume, 't rendier (Rangifer tarandus) is in 1911 door Noorse koloniste es jachwèld oetgezat. Op South Georgia leefde op e zeker memint zoeväöl rendiere, tot ze sjaoj touwbrachte aon 't milieu; dao-um besloot de commissioneur in 2011 veur ze allemaol oet te maorde. E paar bieste zien intösse euvergebrach nao de Falklandeilen, boe mie lui zien um de populatie bij te hawwe en hun vleis te ete.

Historie

Noorse Kèrk in Grytviken.

't Eiland is in d'n tied vaan de oontdèkkingsreize e paar kier aongedoon, meh dèks is 't oonzeker wat expedities höbbe gezeen, en versjèllende spookeilendsjes zien op kaarte ingeteikend. Koupmaan Anthony de la Roché maag South Georgia in 1675 gezeen höbbe, wie 'n Spaonse expeditie oet 1756. D'n ierste dee landde op dit eiland waor Kaptein Cook in 1775. Heer claimde de eilen veur Groet-Brittannië, en neumde 't nao keuning George III. Datzelfde jaor oontdèkde heer ouch de zuieleke ach Zuid-Sandwicheilen, al identificeerde heer ze nog neet allemaol es apaarte eilen. Dezen arsjipel neumden 'r nao d'n Hertog vaan Sandwich. De prefix Zuid- woort later touwgeveug, umtot Hawaï vreuger ouch de Sandwicheilen woort geneump. De Pruus Fabian Gottlieb von Bellingshausen oontdèkde in 1819 ouch de noordeleke eilen, en brach de al bekinde eilen beter en gedetailleerder in kaart.

Op South Georgia kaom in de loup vaan de negentienden iew de ziehoondejach op, meh vaanaof 't begin vaan d'n twintegsten iew woort de walvèsvaart belaankrieker. De belaankriekste verwèrkingsplaots waor Grytviken, oersprunkelek gestiech door Nore die oonder Britse pach wèrkde. Vaan alle bases op 't eiland is hei de walvèsvangs es ierste begós (1904) en bekans es lèste opgehawwe (1964; allein Leith Harbour góng ei jaor langer door). 't Minder intrèssant weure vaan de traon- en spermaceti-industrie maakde 'n ind aon de vangs en dege de bases leegloupe. De sjeper vaan 50 jaor geleie ligke nog ummer in de have vaan Grytviken te róste en make noe vaan dit dörpke 'n toeristische attractie.

Argentinië, wat wie bekind al sinds de negentienden iew de Falklandeilen claimde, breide in 1927 ziene claim oet tot South Georgia en in 1938 tot de Zuid-Sandwicheilen. Um dee claim krach bij te zètte, vestegde 't land vaan 1955 tot 1956 'ne basis op 't zuielek Thule-eiland. In 1976 vestegde dit land weer 'ne basis, noe 'ne militaire; 't Vereineg Keuninkriek (wat de basis pas in 1978 oontdèkde) besloot evels veur dit oonbewoend gebeed geinen oorlog te veure meh de kwestie diplomatiek perbere op te losse. Dit veranderde in 1982: op 19 miert vele de Argentijne 't verlaote Leith Harbour in, en op 3 aprèl, einen daag nao de invasie vaan de Falklandeilen, pakde ze Grytviken. De Britte vereuverde South Georgia weer trök op 25 aprèl, in 'n actie die me Operatie Paraquet neumde. Bij de Zuid-Sandwicheilen woort neet gevochte, meh nao de euvergaaf vaan Argentinië woort de basis op Thule oontmanteld.

Bronne

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie.