Jozef Stalin
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Jozef Wissarionovitsj Stalin (Rössisch Иосиф Виссарионович Сталин), gebore Joseb Jughasjvili (Georgisch იოსებ ჯუღაშვილი) (Gori, Georgië, 18 december 1879 - Moskou, 5 miert 1953) waor 'ne Russische revolutionair en diktator. Nao Lenins doed in 1924 had heer 't bewind euver de USSR en gaof häör gedorende mie es 25 jaor häör vaste vörm. Heer waor in d'n Twiede Wereldoorlog betrokke bij de strijd aon de kant vaan de geallieerde en woort mèt Winston Churchill en Franklin Delano Roosevelt tot de "Groete Drei" gerekend; ouch stoont heer aon de weeg vaan de Kawwen Oorlog. Heer waor beröch um zien niksoontzeende vreedhede, ingegeve door 'ne milde vörm vaan paranoia, die neet minder es 8 tot 20 mieljoen lui 't leve kosde. Ziene polletiek waor evels succesvoller es die vaan Mao Ze Dong. Zien ideologie weurt 't stalinisme geneump.
Leve
[bewirk | brón bewèrke]Stalin woort gebore es Joseb Jughasjvili in Georgië. Recent oonderzeuk heet gesuggereerd tot heet einege maond ieder gebore is. Heer waor de zoon vaan twie ex-liefeigene; in 1888 leet ziene vaajer zien femilie achter um allein in Tiflis wèrk te zeuke. In zien tienerjaore had heer groete interesse veur de Georgische natie en góng nao 't seminarie. Dao kaom heer, wie oonverwach ouch, mèt communistische ideeë in aonraking.
In 1899 woort heer vaan sjaol gesjik vaanwege te frequent wegblieve. In de jaore dao-op begós heer 'n ummer greujende rol te speule in 't verzèt; iers in de Kaukasus, later mie centraol in Rusland. Dit kaom häöm mie es eine kier op arrestaties te stoon en eine kier op verbanning nao Siberië. In 1913 naom heer de naom Stalin "maan vaan staol", aon; heer begós ziech te zjenere veur ziene Kaukasische achtergroond. In de maonde veur de revolutie vaan 1917 redigeerde heer de Pravda veur Lenin, dee verbanne waor.
In de eigeleke Oktoberrevolutie späölde Stalin gein veurnaom rol; later zouw heer die rol ummer sterker euverdrieve veur propagandadoele. In 1922 wis heer evels secretaris-generaal vaan de Communistische Partij vaan de Sovjet-Unie te weure, en nao Lenins doed in 1924 smeide heer coalities mèt aander veurnaom lui, veur de gemaotegde Nikolaj Boecharin en de radicaole Leo Trotski boete te slete, wat häöm woonderwel lökde: Trotski vlöchde nao 't boeteland en Boecharin woort terechgesteld. Nao ummer mie manoeuvres verkraog heer bij de Groete Zuvering vaan 1936 de absolute mach. In de jaore daarteg begós 'nen absurde cultus vaan persoensverhierleking roontelum häöm.
In 1939 had heer mèt Hitler e tractaat geslote wat de verdeiling vaan Pole in twie stökker regelde. Ouch vereuverde heer de Baltische Staote. Heer geluifde neet tot Nazi-Duitsland häöm zouw wèlle aonvalle. Wie in 1941 Hitler 't akkoord verbraok avvenceerde dee aonvenkelek snel, ouch al umtot tijdens de "Zuvering" hiel väöl hoeg officiere umgebrach waore. Hitler sjikde drei legers nao Rusland: ei nao Leningrad, ei nao Moskou en ei nao Stalingrad. De invallende winter brach ze alledrei evels tot stèlstand: de Russische soldaote waore beter tege de kaw bestendeg es de Pruse. Vaanoet Moskou begóste ze de Duitsers zelfs al trök te drieve (Slaag bij Moskou) en de Slaag bij Stalingrad in 1942 beteikende de definitieven ummekier in d'n oorlog te gunste vaan de geallieerde.
Naotot heer in 1945 op de Conferentie vaan Jalta had bedonge tot de Rössische legers 't oostelek deil vaan Europa mochte bezètte, begós heer in al die len communistische regeringe op te zètte en mèt militair middele de len vaan 't weste aof te zundere. In eige land woort heer ummer oonredeleker en kraog zie beleid antisemitische trèkke. Zienen doed in 1953 verhinderde de oetveuring vaan nog erger planne. Volges Vjacheslav Molotov is Stalin door Lawrenty Berija umgebrach. In 1956 begós oonder Nikita Chroesjtsjov de destalinisatie.
Veranderinge in de USSR
[bewirk | brón bewèrke]Stalin maakde werk vaan de industrialisatie vaan de USSR, die in de jaore twinteg nog veural 'ne landbouwstaot waor. De geforceerdheid boemèt heer dat deeg zorgde in 't begin evels veur groete mislökkinge, al waor 't laank neet zoe rampspojeg wie later oonder Mao in China. Wie heer storf waor de USSR 'n industrieel wereldmach.
Stalin vörmde de economie mèt Viefjaoreplanne, die väöl te rizjide waore en veural te ambitieus, mer nao zienen doed wel gehandhaaf woorte.
Waor oonder Lenin veural de experimenteel kuns bevorderd, oonder Stalin, dee good bemerkde tot 't volk die kuns neet ech umermde, woorte wètte oetgeveerdeg die stèlde tot kuns begriepelek mós zien en es 't eve kós 't communisme mós oondersteune. Die kunsvörm neump me stalinistisch realisme. Väöl kunsteneers kraoge de opdrach expliciet Stalin te verhierleke; wee protesteerde woort gedeporteerd. Es leefhöbber vaan kuns bemeujde heer ziech dao dèks persoenelek mèt. De maote boe-in kunsteneers ziech al of neet kóste ute varieerde nogal; evels leverde ze dèks gooj kunsteneers op, wie Dmitri Sjostakovitsj.