Gronings
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Gronings | ||
|---|---|---|
| Inheimse name: | Grönnegs, Grunnegers, Grönnegs-Oostfreesk | |
| Gekald in: | Groninge, Noord- en Oos-Drente, oostelek deil van de Friese gemeinte Noardeast-Fryslân | |
| Classificatie: | Indo-Europees Germaans Wes-Germaans Nederduits Nedersaksisch Gronings | |
| Aantal sjpraekers: | 310.000 | |
| Cónservatiegraod: | in mindere maote bedreig | |
| Officieel taal: | erkind es deil vaan 't Nedersaksisch | |
| ISO-639-code: | gos | |
't Gronings is 'n groop Nedersaksische dialekte op e Fries substraot, veural gesproke in de Nederlandse provincie Groninge. Feitelek vörmp 't same mèt 't Oosfries in Nedersakse (Duitsland) ei dialekgebeed, 't Gronings-Oosfries.
Ontsjtaon
[bewirk | brón bewèrke]'t Gronings is oontstande in de stad Groninge, die in de middeliewe op de grens vaan 't Fries en 't Saksisch taolgebeed laog. In de Groninger Ummelen, en in Oos-Friesland woort toen nog lètterlek Oos-Fries, e Fries dialek in 't ooste vaan 't Fries vestegingsgebeed, gesproke. Door 't prestiesj wat de stad in de late middeliewe kraog, ruilde de bevolking vaan dit Gronings platteland häör taol in tege 't Saksisch dialek vaan de stad. In Oos-Friesland gebäörde datzelfde, al góng 't laankzamer. De taol vaan westelek Nedersakse is dus vaan Groningse oersprunk.
Oonderdialekte
[bewirk | brón bewèrke]'t Gronings weurt verdeild in versjèllende oonderdialekte - ach is 'n gebrukelek aontal. De versjèlle tösse die dialekte oonderein zien, in verglieking mèt beveurbeeld 't Limbörgs, neet al te groet.
- Stadsgronings - stad Groninge en Haren
- Veenkoloniaols - de Groningse en Drentse törfkolonies
- Oldambtsters - in de Ummelen Oldambt en Fivelingo
- Westerwolds - roond de dörper Sellingen, Onstwedde en Wedde
- Hoogelandsters - op 't Hoogeland, Noord-Groninge
- Noordenvelds - in de kop vaan Drente (kin weure samegenome mèt 't Stadsgronings)
- Westerkwartiers - aon de weskant vaan 't Reitdiep - soms es apaart dialek gezeen oonder foute naom Kollumerlands
- Kollumerpompsters - in 't Fries dörp Kollumerpomp - soms es dialek gezeen vaan 't Westerkwartiers
N. B. 't Gronings weurt vaanaajds neet gesproke in 't dörp Opende (gemeinte Grootegast), wat Friestaoleg is.
Kinmerke
[bewirk | brón bewèrke]Klaanklier
[bewirk | brón bewèrke]De Groningse dialekte höbbe wie haos alle Nedersaksische dialekte de Aajdgermaanse lang î bewaord (ies, vief); de mieste höbbe ouch de û behawwe (hoes, meh in sommege dialekte huus). Typisch Gronings is de diftongisatie vaan de aw ee en oo, vergliekbaar mèt wie dat in 't Zitterds gebäört: de aw ee verandert in ai (soms, veural vreuger, ouch ei), de oo weurt ou: vaier 'veer', skoun 'sjoon'. In tegestèlling tot 't (eigelek) Drents (en tot 't Limbörgs) weurt gei versjèl mie gemaak tösse de oersprunkelek lang aa en de verlengde aa: die verandere allebei in oa (hoar, goan, loat, woater). Bij de consonante vèlt op tot de aw combinatie sk- bewaord is gebleve.
Grammair
[bewirk | brón bewèrke]Groningse verkleinwäörd vörme ziech mèt 't achtervoogsel -ie of -ie(n) (al nao dialek) en kriege geinen umlaut. Veur de res vèlt 'n aontal frisismes op in de grammair. 't Woord veur geer is jie, neet ie zoewie in oersprunkelek Saksische dialekte, en 't einheidsmiervoud geit oet op -en, neet op -t.