Naar inhoud springen

Berbertaole

Van Wikipedia
Versie op 14 sep 2011 13:55 door Steinbach (Euverlèk | biedrages) (migrantegemeinsjappe; 'diaspora' is veur Berberstaolege joede, die zjus nao 2000 jaor vaan de joedse diaspora trökkierde, natuurlek neet 't zjus woord)
Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk.
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.


Berbertaole in de Maghreb. Liechblauw: Tasjelhiet; mauve: Midde-Atlasberbers; geel: Riffijns; oranje: Oaseberbers; raos: Sjenwa; roed: Kabylisch; greun: Sjawijah; doonkerblauw: Toeareg.

De Berbertaole (Inheimse naom Tamazight/ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ) zien 'n gróp vaan de Afro-Aziatische taole en dialekte die verspreid euver de ganse Maghreb (d.i. Noord-Afrika westelek vaan 't Nijldaal) weurt gesproke door de Berbers en Toeareg (die neet ummer zoonder mie tot de Berbers weure gerekend). Migrantegemeinsjappe höbbe de taole ouch boete de Maghreb gevesteg; neet in 't minste nao Nederland en 't Belsj. Wieväöl vaan die taole 't gief hingk, wie zoe dèks, aof vaan interpretatie; soms weurt gesproke vaan ein taol, 't Berbers, al zien laank neet alle variante oonderein te verstoon. De Berbertaole zien, veur zoewied bekind, de oersprunkeleke taole vaan de Maghreb. In diechbevolkde, steideleke umgevinge zien ze dèks (neet ummer) verdroonge door 't Arabisch, meh in nomadegemeinsjappe, oases en berggebeed huurt me ze nog volop. Erkinning vaan de Berbertaole is in väöl len e geveuleg punt, boe conflikte tösse Arabisch en Berbers nationalisme bij koume kieke. Wel is de lèste jaore de status vaan de Berbertaole touwgenome en weure ze väöl mier es vreuger op sjrif gestèld.

Terminologie

De wäörd Berber en Berbers koume oet 't Arabisch (البربر al-barbar) en beteikene zoeväöl wie 'bazeleer', dus 'eine dee 'n oonbekinde taol sprik'. 't Arabisch op zien beurt heet dees wäörd euvergenome vaan 't Latiens barbarus en 't Grieks βάρβαρος barbaros; Berber is dus wezelek 'tzelfde woord es barbaar. Toch gelt dit woord neet algemein es e sjelwoord en weurt 't zeker geaccepteerd in de wetensjappeleke wereld.

D'n eige naom vaan de Berbers veur hun eige is Amazigh (miervoud Imazighen; ouch gesjreve Amaziɣ, Imaziɣen), wat 'vrije maan' of 'vechter' beteikent. Hun taol neume ze Tamazight (Tamaziɣt), boe-in de circumfix (zuug oonder bij grammair) t...t is te herkinne. Deze naom weurt väöl gebruuk door de Berbers in Marokko en daoboete ouch wel, meh laank neet euveral. Väöl Berbervolker gebruke dèks specifieke otonieme die allein nao hun eige taol of dialek verwieze, zoewie Siwi veur de taol vaan de Siwa-oaas en Taqbaylit veur 't Kabyle.

Sprekers

Wieväöl lui of Berbertaole spreke, vèlt neet zoe gemekelek vas te stèlle. Väöl len erkinne de taole gaaroet neet en numme 't Berbers neet es optie in volkstèllinge op. Berbers zien dèks ouch twietaoleg, zoetot 'ne spreker vaan 't Berbers op 't ierste gehuur veur Arabier kin weure aongezeen. Sprekers vaan 't Berbers kin me in eder geval in de volgende len vinde:

Inheims

In Algerije weurt e groet aontal Berbertaole daan wel -dialekte gesproke. Ethnologue oondersjeit (in aofloupende volgorde vaan aontal sprekers) 't Kabylisch, 't Sjawijah, 't Sjenwa, 't Toemzabt, 't Taznaniet, 't Tamahaq ('n taol vaan de Toeareg), 't Tagargrent en Temasjien (mèt de aonteikening tot 't dezelfde taol zouw kinne zien), 't Tidikelt, en de eigelek Marokkaanse dialekte Riffijns, Tasjelhiet en Midde-Atlasberbers. De ierste twie weure in diechbevolkde gebeje gesproke en höbbe mier es ein mieljoen inwoeners, de aandere (boete die oet Marokko) weure (veurnaomelek) door oasebewoeners en kemelnomade gemojld en höbbe allemaol minder es hoonderddoezend sprekers.[1]  Historische tèllinge en sjattinge euver 't aontal sprekers loupe oeterein. 'n Oonderzeuk oet 1906 brach 1.305.730 aon 't leech, of 29% vaan de toenmaolege bevolking in de kolonie.[2] Kort daonao, in 1911, gaof e geliekaardeg oonderzeuk al väöl minder sprekers: 23%. Dit zouw mote ligke aon versjèlle in tèlmethodes (mèt naom 't al of neet mètrekene van twietaolege). Bij de volkstèlling vaan 1966 waor 't aontal sprekers vaan 't Berbers 2,3 mieljoen, of 19% vaan de ganse bevolking. Ethnologue meint op basis vaan zien eige ciefers tot 't aontal sprekers op 14% ligk (daovaan 9% Kabylisch en 5% Sjawijah).[1]

Good 30.000 Toeareg in Burkina Faso spreke 't Tamasheq, 'n taol die me veural in Mali huurt (zuug oonder).[3]

In 't uterste weste vaan Egypte, wat cultureel korter bij Libië es bij 't Nijldaal steit, gief 't nog ein plaots, de Siwa-oaas, boe me nog 'n Berbertaol huurt: 't Siwi. 't Heet 30.000 sprekers en is daomèt 'n levendege taol, al gebruke de sprekers ouch 't Arabisch.[4]

Libië kint 'n Berberse minderheid vaan zoe'n 3%. 't Nafoesi is mèt zoe'n 184.000 sprekers wiedoet de groetste. 't Weurt gesproke in Tripolitanië, zuielek vaan Tripoli. In dees regio huurt me ouch 't Ghadames (bij 't dreilandepunt mèt Algerije en Tunesië) en 't Sawknah (mie nao 't midde touw). De Toeareg in Fezzan ('t droeg zuidweste vaan 't alnd) spreke Tamahaq (zuug bove bij Algerije). 'n Oasegemeinsjap in Cyrenaica (oostelek Libië) sprik Awjilah.[5][6]

Noord-Mali is 't toesland vaan nomade, zoewel bedoeïene es Toeareg. Bijgevolg weure dao ouch twie Toeareg-dialekte of -taole gesproke: 't Tamasheq (mèt zoe'n 250.000 sprekers in 1991) en 't Tamajaq (mèt zoe'n 190.000 lui die 't in 1991 spraoke).[7]

In Marokko vint me de groetste concentratie Berbers. Es me de definitie vaan Berber beperk tot hun die 'n Berbertaol spreke, kump me volges väöl oonderzeuke op 'n groete minderheid vaan de Marokkaanse bevolking. In 1952 góng André Basset nog oet vaan 'n klein mierderheid,[8] 'n meining die Karl Prasse nog in 2000 zouw deile.[9] Bij de volkstèlling vaan 1960 (kort veur de oonaofhenkelekheid vaan 't land) heel me 't op 34%, 'n sjatting. Ouch Ethnologue kump roond de 35% oet, mèt zoe'n 7,5 mieljoen sprekers in de jaore negeteg (mèt dat getal haolt me evels gein daarde vaan de bevolking; 't blijf dus vaag). Daovaan zouwe 1,5 mieljoen lui Riffijns spreke, drei mieljoen Tasjelhiet en ouch drei mieljoen Midde-Atlasberbers.[10] INALCO meint tot die getalle väöls te lieg zien en rekent veer tot vief mieljoen sprekers veur Midde-Atlasberbers en wel ach mieljoen veur 't Tasjelhiet.[11] 'n Enquête oet 2004 heel 't op 28,4%; 34% vaan de plattelandsbewoeners en 21% vaan de steidelinge.[12] Dit zien evels minimumgetalle, aongezeen de vraog in 't artikel waor wat veur taol me 'in 't daogeleks leve' praotde. Dit slut dus mojertaolsprekers die de gansen daag mèt Arabischtaolege in contak trejje oet.

Mauritanië en de Westeleke Sahara zien laank e Berberstaoleg gebeed gewees (mèt 'n zwarte, Niger-Congotaolege bevolking gans in 't zuie). Dit veranderde evels mèt de kóms vaan de Bani Hassan aon 't ind vaan de middeliewe. Veural nao d'n Daartegjaorege Mauritaansen Oorlog raakde de bevolking laankzaamaon gearabiseerd. De inheimse Berbertaol, 't Zenaga, is dudelek aon 't verdwijne: Me gief nog 200 sprekers op veur de taol,[13] tegeneuver 13.000 in 1940.[14] In 't ooste zouw 't ouch Tamasheq-sprekende Toeareg geve.[15]

In Niger huurt me, wie in Mali, Berbertaole spreke in 't noorde vaan 't land, en wel de Toeareg-dialekte Tamahaq (door zoe'n 20.000 lui tege de grens mèt Algerije), 't Tamajaq (door 450.000 lui in 't weste; dees taol strek ziech oet tot in Mali) en 't Tamajeq (door 250.000 lui in 't midde vaan 't land). 't Ierste dialek weurt in e hendeg droeg en dunbevolk gebeed gesproke, de lèste twie coëxistere mèt aander taole, umtot in die get minder droeg gebeje ouch aander volker leve.[16][17]

't Tamajaq vaan Niger weurt ouch nog gesproke in Nigeria, door inkel lui in 't uterste noordweste vaan de staot Sokoto.[18] Nigeria is dus neet ech e Berberland.

Spaanje heet de stei Ceuta en Melilla binne zien grenze. In allebei is 't Riffijns inheims, wat in Melilla zelfs door de mierderheid vaan de bevolking weurt gesproke (neve Arabisch en Castiliaans). Sprekers kinne zoewel inheimse en Marokkaanse migrante zien.[19]

Tunesië kint 'n klein (<1%) meh vrij stabiel gemeinsjap vaan Berbersprekers in 't zuie vaan 't land, in de stei Matmatah en Dzjerbah, die 't Sjilha spreke (neet te verwarre mèt 't Tasjelhiet vaan Marokko, wat feitelek dezelfde naom heet). 't Sened, gesproke in de stad mèt dezelfde naom, is oetgestorve.[20]

Migrantegemeinsjappe

Op 't Belsj gief 't 'n Marokkaanse gemeinsjap, die zier euverwegend oet Riffijne besteit. Ze zouwe mèt 347.000 zien,[21] al gaw 3% vaan de Belzje bevolking. Bijgevolg sprik me in dit land Riffijns.

Fraankriek is d'n awwe kolonisator vaan 't groetste deil vaan de Maghreb. Daorum vint me in dit land ouch oetgebreide migrantegemeinsjappe vaan Maghrebijne, boe-oonder Berbers. Ethnologue gief de volgende taole op veur 't land: Kabylisch (537.000 lui), Midde-Atlasberbers (150.000), Riffijns en Tasjelhiet (zoonder sprekersaontalle).[22] De Riffijne zouwe in Fraankriek mèt 380.000 zien (dit zeet neet alles euver 't aontal sprekers: sommege vaan hun spreke mesjiens Frans of Arabisch).[21]

In Israel leve de lèste sprekers vaan 't Judeo-Berbers. Dees gemeinsjap leefde vreuger in Marokko meh is nao d'n Twiede Wereldoorlog bekaans integraol gemigreerd. De sprekers, in 1985 waore 't 'rs 2000, zien veural awwere. Hun taol liekent väöl op de aander Marokkaanse Berberdialekte. De sprekers gebruke of gebruukde vaanajds ouch Judeo-Marokkaans Arabisch neve hun Berbers.[23]

Nederland heet 'n oetgebreide Marokkaanse gemeinsjap, die bekaans gans oet Riffijne besteit. Hun aontal zouw 470.000 bedraoge,[21] zoe'n 2,8% vaan de Nederlandse bevolking en (in absolute ciefers) de groetste Riffijnse gemeinsjap boete Marokko. 'n Aonzeenlek deil vaan hun sprik Riffijns.

Verdeiling

http://www.ethnologue.com/show_family.asp?subid=57-16

Historie

Spèlling en sjriefsysteme

Kinmerke

Grammair

Klaanklier

Bronne

Vootnote

  1. ↑ 1,0 1,1 Ethnologue report for Algeria
  2. ↑ Doutté en Gautier, Enquête sur la dispersion de la langue berbère en Algérie, faite par l'ordre de M. le Gouverneur Général. Algiers, 1913. Geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Berber_languages&oldid=449195802
  3. ↑ Ethnologue report for Burkina Faso
  4. ↑ Ethnologue report for language code: siz
  5. ↑ Ethnologue report for Libya
  6. ↑ Ethnologue - Taolkaart vaan Libië en Egypte
  7. ↑ Ethnologue report for Mali
  8. ↑ A. Basset, 'La langue berbère' in: Handbook of African languages part I, Oxford 1952; geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia, loc. cit.
  9. ↑ Tawalt.com, interview door Brahim Karada; geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia, loc. cit.
  10. ↑ Ethnologue report for Morocco
  11. ↑ http://www.centrederechercheberbere.fr/crb/crb_2/fiches_dialectes/tamazight.htm; http://www.centrederechercheberbere.fr/crb/crb_2/fiches_dialectes/chleuh.htm. Doej links, geciteerd op de Ingelse Wikipedia, loc. cit.
  12. ↑ Bladi.net - Moins d’un Marocain sur trois parle le berbère
  13. ↑ Ethnologue report for language code: zen
  14. ↑ Paul Dubié, "L'îlot berbérophone de Mauritanie" in Bulletin de l'IFAN; 2, pp. 315–325. Dakar, 1960. Geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Zenaga_language&oldid=445497344
  15. ↑ Ethnologue report for Mauritania
  16. ↑ Ethnologue report for Niger
  17. ↑ Ethnologue - taolkaart vaan Niger
  18. ↑ Ethnologue report for language code: ttq
  19. ↑ Euromosaic - Berber (Tamazight) in Spain
  20. ↑ Ethnologue report for Tunisia
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Ingelstaolege Wikipedia, bron neet aongegeve: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Riffian_people&oldid=445713634
  22. ↑ Ethnologue report for France
  23. ↑ Ethnologue report for language code: jbe
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Berbertaole&oldid=278317"