Mars (planeet)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

De planeet Mars in 2001 (Hubbletelescoop).

De planeet Mars (symbool: ) is de veerde planeet vaan 't Zonnestèlsel, getèld vaanaof de Zon. Zie is genump nao de Roemeinse oorlogsgod. De planeet heet 'n roej kleur en weurt daorum vrij algemein de "Roej Planeet" geneump. Allewel tot de planeet kleinder en kawwer is es de Eerd, en de geringen atmosferischen drök vloeibaar water neet meugelek maak, weurt de planeet dèks gezeen es deginnege die binne 't Zonnestèlsel in väöl opziechte 't meiste op de Eerd liekent. Allein daorum is ze al subjek vaan väöl wetensjappelek oonderzeuk gewees.

Fysieke eigensjappe

Mars is, sinds de herumlijning vaan 't begrip 'planeet' in 2006, nao Mercurius de kleinste planeet. Ziene straol is aon d'n eveneer 3.396,2 ± 0.1 km en 3.376,2 ± 0.1 km aon de pole; dat is e bitteke mie es de helf vaan de Eerd. Naovenant is Mars zien oppervlak daan ouch mer good e kwart en d'n inhaajd mer oongeveer e zevede vaan die vaan de Eerd. De massa, 6,4185 × 10²³ kg, bedräög 10,7% vaan de Eerdmassa, minder dus es 't aondeil in d'n inhaajd; Mars is dus minder diech es de Eerd. De zwoertekrach aon 't oppervlak bedräög aon d'n eveneer 0,376 g (Eerd = 1); 'ne mins mèt 'ne massa vaan 80 kg heet op Mars dus e gewiech vaan oongeveer 30 kg.

'nen Daag op Mars doort e bitteke langer es op Eerd, naomelek 1,025957 daog, ofwel 24 oor, 37 menute en 23 seconde. (Dit is de siderischen umlouptied.) Mars drejt, wie de Eerd en de mieste aander planete, vaan wes nao oos (ouch op Mars kump de zon dus in 't ooste op). De planetair as is 25,19° gedrejd. Dit is vergliekbaar mèt de Eerd (23,44°); Mars heet dus polair, gemaotegde en tropische zones die vertrojd euverkoume veur eerdbewoeners.

Areologie

Enorm sjèldvölkaone, wie dezen Olympus Mons, wieze op recinte geologische activiteit.

Areologie is e relatief nui woord, gevörmp nao anologie vaan geologie (vaan Aajdgrieks Ἂρης 'Mars'), um de geologie vaan de planeet Mars te besjrieve.

't Oppervlak vaan Mars is gooddeils bedek mèt basalt, oongewoen riek in silicium. Dit basalt is doorspek mèt ros (iezertrioxide, Fe₂O₃), vaandao de roej kleur vaan de planeet. Zjus wie de Eerd heet ouch Mars 'ne mantel vaan magma. De kern besteit oet iezer.

Mars heet gei neumesweerd magneetveld, meh observaties wieze drop tot 'r dat oets - gans in 't begin vaan zien historie - wel gehad heet. In deen tied kin plaottektoniek höbbe plaotsgevoonte. Dit is al hiel laank niet mier 't geval. Völkanisme heet evels zier recint (in geologische terme, dat wèlt zègke tot e paar mieljoen jaor geleie) nog plaotsgehad en 't is neet woersjijnelek tot dit gans verleien tied is. Door 't oontbreke vaan plaattektoniek verdwijne de hotspots die de Martiaanse völkaone meugelek make neet; daorum kóste dees völkaone hoonderde mieljoene jaore aongreuje. Alle Martiaanse völkaone zien sjèldvölkaone, die dus 'n aofgeplat, neet-bergechteg uterlek höbbe. De groetste völkaon is Mons Olympus mèt 'n hoegde vaan 21 kilometer bove Martiaans nulniveau en hoonderde kilometers doorsnee. Zeker tege d'n umvaank vaan de klein planeet Mars is 'r enorm. De jóng, groete völkaone ligke op 't Tharsis-plateau. Sinds 2013 is bekind tot ouch 't noordelek hoegland völkanisch actief moot zien gewees; satellietbeelder tuine zelfs de kraters vaan aw supervölkaone.

Ouch Marsjjokke zien meugelek. Umtot de planeet gein tektonische plate kint, haange ouch die same mèt völkanische hotspots en kinne ze neet zoe hefteg weure wie op Eerd. Op 4 mei 2022 maot d'n Amerikaonse Marslander InSight 'ne sjok mèt 'n krach vaan 4,7 op de Memint-Magnitudesjaol. Dit is de zwoerste sjok oets gemete op 'n aander planeet, en ouch zoeget 't theoretisch maximum vaan wat 't op Mars aon sjokke kin geve. Ouch d'n doer vaan dee sjok waor bezunder: 'r heel neet minder es tien oor aon.

Geologe hantere 'n globaol areologische tiedstaofel vaan drei eone:

• 't Noachium, d'n oertied vaan Mars, vaan minimaol 3,8 mieljaar tot 3,5 mieljaar geleie. Sjèlder oet 't Noachium vint me in Noachis Terra op 't zuidelek haafroond. De betrokke gebeie zien geologisch oongeaffecteerd en zwoer bekraterd.
• 't Hesperium, vaan 3,5 tot 1,8 mieljaar jaor geleie. Dit eon is geneump nao Hesperium Planum op 't noordelek haafroond. Dit gebeed ligk relatief lieg en is bedek mèt 'n vrij effe laog lava. Volges gaankbaar theorieë kump dit door 'nen inslaag vaan 'n dwergplaneet bij 't begin vaan 't Hesperium. Heidoor is de oersprunkeleke lieg mèt kraters umgesmolte en verdwene.
• 't Amazonium, vaan 1,8 mieljaar geleie tot noe. Geneump nao Amazonia Planita. De deile vaan Mars geassocieerd mèt dit eon zien nogal gevarieerd; 't mies typische kinmerk zien de bove besjreve enorm völkaone.

Atmosfeer en klimaot

Bij sjiemer kleurt d'n hiemel vaan Mars blauw (gezeen door Pathfinder).

Drök en samestèlling

Mars heet 'nen iele meh substantielen atmosfeer vaan gemiddeld 600 Pa, variërend vaan mer 30 Pa op d'n top vaan de Mons Olympus tot 1155 Pa in Hellas Planitia. D'n drök is dus ein percint of minder vaan d'n Eerdse atmosfeer. Dit maak d'n atmosfeer in eder geval dudelek ziechbaar, zoetot op groete deile vaan Mars spraoke kin zien vaan 'n oetspansel. De veurnaomste gaas is kooldioxied (CO₂), wat 95,72% vaan de samestèlling oetmaak. Wijer belaankrieke gaze zien stikstof (2,7%) en argon (1,6%); oongeboonde zuurstof (O₂) maak 0,2% oet. Klein kwantiteite vint me vaan koolmonoxied (CO; 700 ppm), waterdamp (H₂O; 300 ppm), stikstofmonoxied (NO; 100 ppm) en neon (Ne; 2,5ppm), en spuurkes gief 't vaan krypton (Kr; 300 ppb), formaldehyde (CH₂O; 130 ppb), xenon (Xe; 80 ppb), ozon (O₃; 30ppb) en methaan (CH₄; 10 ppb). De aonwezegheid vaan methaan heet wetensjappers veur e raodsel gestèld: wie wieneg 't ouch is, op Mars, boe gein ozonlaog de UV-straoling tegehèlt, zou methaan neet in d'n atmosfeer mote kinne bestoon umtot die UV-straoling 't aofbrik. Me geit devaan oet tot dat methaan gevörmp weurt in de bojem door e perces wat me serpentinisatie neump, meh ouch 'n biologische oerzaak weurt serjeus euverwoge. Neve al dees gaze zit d'n atmosfeer bovedeen vol mèt stubdeilkes, zoetot 'r zalmkleureg tot geelbroen oetzuut. Zoonder de stub zouw ouch op Mars de loch blauw zien. Dit is feitelek al zoe bij sjiemer (zuug pleetsje).

Water

Door de gering diechheid kin op Mars normaliter vleujbaar water neet bestoon: es 't neet bevruis zal 't direk verdampe. Wolke heet de planeet wel: die bestoon oet ieskristalle (en neet, um de zjus geneumde reie, oet waterdröpkes). Cirruswolke zien de gewoenste. Zjus wie de Eerd heet ouch Mars sezoene, die good mèt de Eerdse zien te verglieke doortot Mars 'n mèt de Eerd vergliekbaar gedrejde as heet (zuug heibove). Evels, umtot de baon vaan Mars väöl excentrieker is es die vaan de Eerd, weure die sezoene wel beïnvleujd. Op 't perihelium is 't zoemer op 't zuidelek en winter op 't noordelek haafroond, op 't afelium is 't zjus winter op 't zuidelek haafroond en zoemer op 't noordelek. Dit maak de sezoene op 't zuidelek haafroond extremer: de winter is kawwer, de zoemer wermer. Natuurlek dore de sezoene ouch twie kier zoe laank wie op Eerd, aongezeen ouch e Martiaans jaor twie kier zoe laank is. Temperature op Mars loupe vaan oongeveer -140°C in de poolwinter tot 20°C in de trope. Dees groete temperatuurversjèlle koume door d'n ielen atmosfeer, dee neet zoe good wermte vas kin hawwe, tege kin hawwe en spreie. De ieskappe, die allebei de pole permanint besloon, bestoon veural oet wateries; in de Martiaanse winter sleit ouch kooldioxied oet d'n atmosfeer es "droeg ies" op de pole neer. Es 't veurjaor weurt en 't kooldioxide-ies sublimeert weer, daan zörg dat veur hel winde (vaan oongeveer 400 km/h) die stubstörm tot euver de ganse planeet teweegbringe.

Warrego Vallis (Mariner 9) weurt geach 'n aajd stroumdaal te zien.

Versjèllende bevindinge wieze drop tot op Mars oets water gestruimp heet. Zoe weure de versjèllende valles geach e stroumdaal te zien en heet me microscopische rotsvörm gezeen die wieze op erosie door vleujstoffe. Noe is de vraog wie d'n atmosfeer oets zwoer genoog kin zien gewees um rege te doen valle. Welzeker is d'n atmosfeer geërodeerd: aongezeen Mars, in tegestèlling tot de Eerd, gei magneetveld heet, bleus de zonnewind atome vaan de boeteste laog (d'n ionosfeer) wie 'ne komeetstart de ruimte in. Dit geit evels zoe laankzaam - bij Mars is de zonnewind laank al zoe sterk neet mie - tot Mars op die meneer mer e daarde vaan zienen atmosfeer kwiet kin zien geraak, en de atmosfeer dus noets zwoer genóg veur rege kin zien gewees, es 'r allein mer zoe is aofgebroke. 'n Alternatief verklaoring is tot Mars periodiek korter bij de Zon steit. Op Mars is väöl water; boete de poolkappe ligk ouch tot in de gemaotegde regio's permafros, en oonder 't oppervlak zit mesjiens zelfs 'n dikke lieg vleujbaar water. Op 't memint tot Mars opwermp zouw dit d'n atmosfeer zoe kinne verzwoere tot rege kin valle. Euveregens zien neet alle oonderzeukers euvertuig tot de 'struimdale' op Mars 't gevolg vaan 'ne vleujstof zien; Nederlands oonderzeuk oet 2011 tuinde aon tot oonder de zwuurtekrach vaan Mars wind allein daoveur genóg is. Aandere dinke daan weer tot 't um lavastruim moot goon, en neet um waterluip. Nog aandere meine tot blök vaste kooldioxied (droeg ies) heiveur verantwäördelek zien, umtot waterstruim in delta-echtege wejjers zouwe oetloupe. Volgens Amerikaans oonderzeuk oet 2015 heet woersjijnelek noets permanent water euver 't Marsoppervlak gestruimp, umtot 't mieljarde jaore geleie nog kawwer waor in plaots vaan wezelek wermer. Es de geneumde struimdaler vaan water koume, moot dat water gesmolte zien door opkoumende lava. In september vaan datzelfde jaor kundegde de NASA evels aon tot ze mèt spectroscopisch oonderzeuk had oontdèk tot vleujbaar water soms in water struimp. Dit weurt woersjijnelek meugelek gemaak door perchloraote: die binde water aon ziech, losse dao vervolgens in op en vörme e mingsel wat neet zoe gemekelek verdaamp wie zuver water.

Leve

De aonwezigheid vaan water, en algemein vaan koolstof, waterstof, stikstof en zuurstof, heet al mie es 'n iew de vraog opgeworpe of leve op Mars meugelek en zoe jao presint is. De Vikinglanders, die dit oonderzoch höbbe (zuug oonder), haolde intersante rizzeltaote meh zeker gein euvertugend bewies veur leve. 'ne Meteoriet, genaomp Allan Hills 84001, dee in 1996 op Antarctica woort gevoonte, weurt geach vaan Mars te koume en in d'n oertied vaan 't Zonnestèlsel (4 mieljaar jaor geleie) los te zien gesloge. Op deze meteoriet voont me structuurkes die fossiele zouwe kinne zien vaan bacterie-echtege micro-organismes. 't Is evels neet zeker of 't gein mineraole zien; ouch kin absoluut neet weure gezag of 't daan gein Eerdse bacterië zien gewees. En zelfs zouwe 't Martiaanse bacterië zien, daan is de kans nog groet tot dit leve op Mars intösse door natuurgeweld is verdwene.

Topografie

Hoegdekaart vaan Mars. Versjèllende belaankrieke geografische locaties zien hei-op te vinde.

Wie in de negentiende iew beter telescope versjèllende details op 't oppervlak vaan Mars lete zien, begós me die details, in naovolging vaan de maon, in kaart te bringe. De twie ieste "areografe", Johann Heinrich Mädler en Wilhelm Beer, dege dat neve hun bekinder werk in de maonkaarte. Zij gaove de versjèllende kinmerke vaan 't Marsoppervlak evels gein naome meh lètters. Zoe woort hun beginpunt, de Sinus Meridiani, aongegeve mèt de lètter A.

Later astronome kaome dao-op trök en gónge de versjèllende kinmerke vaan 't Marsoppervlak, wie de regiones vaan de maon, wetensjappelek-Latiense naome te geve. Zoe oontstoonte terrae ('continente'), maria ('zieë'), sinus ('bejje'), lacus ('mere') en canales ('kenale'). De lèste categorie, de zoegeneumde Marskenale, woort later aofgesjaf umtot ze neet bleke te bestoon (zuug oonder). Aanders es op de maon meinde me evels gein berg (montes) te zien. De belaankriekste naomgevers waore d'n Ingelsmaan Richard Proctor en d'n Italiaon Giovanni Schiaparelli. Dee lèste zien naome zouwe in algemein gebruuk koume.

Wie me nao d'n Twiede Wereldoorlog Mars mèt ruimtesondes begós te oonderzeuke, raakde väöl mie bekind euver de natuur vaan de versjèllende dinger op 't Marsoppervlak, en raakde ouch väöl nui details bekind. Dit brach astronome detouw sommege naome te verandere. De naom mare verdween vaan de kaart vaan Mars, aongezeen de versjèllende maria neet allemaol dezelfde natuur bleke te höbbe. Nix Olympica beveurbeeld, teväöre gezeen es niks mie es 'n liechgekleurde regio, bleek 'ne berg en woort daorum herduip in Olympus Mons. Allewijl höbbe de mieste Martiaanse völkaone dan ouch Mons in de naom. Hoegvlakdes heite terra (es in Terra Cimmeria), liegvlakdes planitia (beveurbeeld Amazonis Planitia), klove vallis (wie Valles Marineris, jeh miervoud!). Kraters höbbe versjèllende naome. De aldergroetste heite nog altied planitia (beveurbeeld Hellas Planitia), relatief groete (mèt 'ne diameter vaan mie es 60 kilometer) höbbe naome vaan wetensjappers of sciencefictionsjrievers (Kepler, Asimov), kleinekes kriege de naom vaan 'n stad of e dörp op Eerd (Amsterdam, Philadelphia, Weert[!]).

Versjèllende rifferentiepunte móste wèllekäöreg vasgestèld weure. Um te beginne de nulmeridiaan. Dit punt woort door Mädler en Bär vasgelag op de Sinus Meridiani (zuug bove) en nao de Mariner-9-missie (zuug oonder) verfiend tot 't middepunt vaan 't kreterke Airy-0. 't Aander punt is 't nul-hoegdeniveau. Umtot op Mars gei water is, gief 't ouch gei zieniveau. 't Nulniveau mós daorum kunsmaoteg bepaold weure, en wel zoe tot 't hoegland vaan 't zuidelek haafroond bove nulniveau ligk en 't liegland vaan 't noorde troonder. Me heet dit punt gelag op 't niveau boe d'n atmosferischen drök 610,5 Pa bedreug. Op 't keertsje heineve ligke de blauw en greun gebeie oonder nulniveau, al de res debove. 't Liegste punt ligk in Hellas Planitia op good veer kilometer oonder de nullijn, 't hoegste punt op de top vaan Olympus Mons op mie es 26 kilometer. De hoegdeversjèlle op Mars bedraoge dus mie es 30 kilometer; dat is absoluut oonderhaaf kier zoeväöl es op Eerd, en relatief (gemete nao de kleineren umvaank) drei kier zoeväöl.

Baon

De baon vaan Mars heet e perihelium vaan 206.669.000 km (1,381497 AE), 'n afelium vaan 249.209.300 km (1,665861 AE) en 'n elliptische haafas vaan 227.939.100 km (1,523679 AE; Eerd≈1); Mars steit dus gemiddeld good oonderhaaf kier zoe wied vaan de Zon es de Eerd. De baon heet 'n eccentriciteit vaan 0,093315; dat is väöl mie es de baon vaan de Eerd (0,016710219). Daodoor zien de sezoene op de planeet ouch wezelek anders op noordelek en zuidelek haafroond (herlees wat heibove dao-euver gezag woort). Vaan de echte planete heet allein Mercurius 'n elliptischer baon. Dit liet ziech verklaore oet de sterken invlood die aander planete (Eerd, Jupiter) op de klein planeet Mars höbbe. Zjus wie aander planete heet Mars 'nen eccentriciteitscyclus, boe-in de extreme vaan de baon periodiek groeter en kleinder weure. Op dit memint zit Mars in e trajek vaan greujende eccentriciteit. De baonhèlling vaan Mars is 5,65° tege de zonne-eveneer (tegeneuver 7,155° veur de Eerd; de baon vaan Mars is dus, dinkbeeldeg vaan opzij gezien, "platter") en 1,67° tege 't invariabel vlak (vergliekbaar mèt de Eerd: 1,57°). De hèlling vaan Mars tege 't eclipticavlak (d.w.z. vaanaof de Eerd, tege 't trajek vaan de Zon aon d'n hiemel) is 1,850°.

Es gevolg vaan de daarde wèt vaan Kepler ('t kwedraot vaan 'n planeet häören umlouptied is evereieg aon de daarde mach vaan dezelfde planeet häören aofstand vaan de zon; planete drejje dus laankzamer um de zon naovenant ze wijer devaan aofstoon) doort e jaor op Mars mie es oonderhaaf keer 'n eerds jaor; um perceis te zien 1,8809 Eerds jaor ofwel 1 jaor, 320 daog en 18,2 oor.

D'n aofstand vaan Mars tot de Eerd kin sterk versjèlle. Idealiter bereik de Eerd häör afelium (op 4 juli) roond 't memint tot Mars aon dezelfde kant vaan de zon is; ind augustus is miestal de besten tied vaan 't jaor veur dees conjunctie. Dit is natuurlek neet eder Eerds of Martiaans jaor 't geval. Op 27 augustus 2003 stoonte de planete op 'nen historisch korten aofstand vaan 55.758.006 km (0,372719 AE); dit waor in haos 60.000 jaor neet veurgekoume. 'n Ing benaodering daovaan voont plaots in 1924 (0,37285 AE) en zal pas weer plaotsvinde in 2208 (0,37279 AE).

Maone

Phobos (Viking 1). Stickney rechs (zuug teks).

Deimos (Mars Reconnaisance Orbiter).

Mars heet twie klein maone, geneump Phobos ('angs') en Deimos ('sjrik'), nao de peerd veur d'n oorlogskaar vaan Ares. Dees bei maone zien in augustus 1877 oontdek door d'n Amerikaan Asaph Hall. De bei maone lieke in niks op eus Maon; 't lieke ieder ingevaange planetoïde. Dit weurt neet allein door hunnen umvaank en oonregelmaotege vörm, meh ouch door de vreem baone (veural vaan Phobos) aonnummelek gemaak.

Phobos is de "groetste" vaan de twie maone. De gemiddelde straol is 11,1 km. Phobos is liechter es tot me door zienen umvaank zouw verwachte; 'r kin daan ouch neet gans oet rots bestoon en maag gedeiltelek vaan wateries zien. Opvallendste kinmerk is d'n enorme krater Stickney; d'n inslaag vaan 't projectiel dat häöm veroerzaakde moot de maon bekans kepot gemaak höbbe. Phobos zien baon ligk extreem kort bij Mars: de elliptische haafas bedräög 9377,2 kilometer. Daodoor drejt Phobos in 7 oor en 39,2 menute um de planeet heer. Umtot 'ne Phobos-"maond" väöl korter doort es 'ne Mars-daag, haolt de maon de rotatie vaan de planeet e paar kier per daag in. Ze kump daan ouch op in 't weste en geit oonder in 't ooste. Dit geit zoe snel tot me vaanaof Mars Phobos aon d'n hiemel zuut bewege (wie me op Eerd ruimtestatie ISS wie 'n bewegende staar zuut "euvervlege"). Phobos is (bij "volle Phobos") aon d'n hiemel vaan Mars 'n klein sjief: kleinder es de volle maon bij us, meh väöl groeter es Venus vaanaof de Eerd. Heer kin neet euveral op Mars gezeen weure: in 't bezunder in de poolregiones neet, umtot 'r dao constant achter d'n horizon zit (door de klein aofstand tot Mars). Ouch zuut heer vaanoet de trope groeter oet es vaanoet de gemaotegde regiones: Roond d'n eveneer vaan Mars zit me belaankriek korter bij de maon es örges aanders. (Eus maon steit zoe wied eweg tot me op Eerd dat versjèl kin verwaarloze). Door getijkrachte vaan de planeet Mars weurt Phobos ummer nao häör touwgetrokke; binne de 50 mieljoen jaor zal 'r of te pletter sloon of oetereingebroke weure in 'ne planetaire rink.

Deimos is mèt 'ne gemiddelde straol vaan 6,2 km nog gans get kleinder. De samestèlling is aanders es die vaan Phobos, minder oongewoen. Kraters zien väölal opgevöld mèt regoliet, zoetot Deimos es stök gladder oetzuut es Phobos. Deimos steit get wijer aof vaan Mars: de elliptische haafas is hei 23.460 kilometer (dat is evels nog altied zevetien kier minder es die vaan de Maon). D'n umlouptied is 30 oor en 18 menute, neet zoeväöl mie es 'nen Marsdaag. Deimos ligk zjus boete de synchroon baon, de baon boe-op 'n maon eve snel drejt es häör planeet. Es 'r dao-op laog, zouw Deimos altied op dezelfde plaots aon d'n hiemel stoon en zouw op e gans haafroond de maon noets te zien zien. Noe kump 'r, wie verwach, in 't ooste op, meh beweeg 'r meh hiel laankzaam aon de Marshiemel: dao verlöp 2,7 daag tösse Deimos-opgaank en Deimos-oondergaank (in tegestèlling tot op Eerd de Maon, die zoe laankzaam om de Eerd drejt tot ze ederen daag opkump en oondergeit). Aon d'n hiemel vaan Mars zuut Deimos oet wie 'n helder staar; sikkelfases kinne neet zoonder telescoop gezeen weure. Op zie helderste zuut Deimos oet wie Venus vaanaof de Eerd, in ieste en lèste kerteer ieder wie de staar Wega. Wie Phobos is ouch Deimos door zien klein aofstand tot de planeet neet euveral op Mars te zeen, meh dit is pas vaanaof väöl hoeger breitegraode 't geval.

Oonderzeuk

Observatie

Tege zien oppositie begint Mars ziech aon d'n hiemel um te drejje.

Mars lègk 't aon de nachteleken hiemel in helderheid inkel aof tege de Maon, Venus en dèks Jupiter, is dèks helderder es alle stare en väöl beter ziechbaar es Mercurius en Saturnus. De sjienbaar magnitude (helderheid aon d'n Eerdhiemel) ligk tösse -2,9 en +1,8; dit groete versjèl hingk same mèt de groete versjèlle in aofstand tot de Eerd. Mars is daan ouch vrij gemekelek veur amateur-astronome te volge en heet 't veurdeil bove Venus tot 'r bekans altied aon d'n hiemel steit. De kleur is ouch mèt 't naaks oug deepgeel tot roed.

De planeet waor daan ouch bekind bij alle volker die aon astronomie dege. Häör bijnaome betrokke ziech ummer op häör roej kleur, die mie es eine kier aonleiing waor veur connecties mèt oorlog (Chinees 火星 'vuurstaar', Egyptisch Ḥr Dšr 'Horus de Roeje', Sanskriet Mangala Angaraka [nao d'n Hindoestaansen oorlogsgod], Hebreeuws מאדים Ma'adim 'de blozende', Grieks Ἄρεως ἀστἡρ 'staar vaan Ares', wat in 't Latien Martis sidus of kort-eweg Mars woort). Mars woort in 't Ptolemaeïsch geocentrisch stèlsel vaan deen tied gezeen es de ierste planeet die boete de sfeer vaan de zon drejde.

In 't humanisme kaom de interesse veur astronomie (en astrologie) weer sterk op. Zoe deeg Michael Mästlin in 1590 in Heidelberg 'n unieke observatie vaan 'n Marsverduustering door Venus. Anomalieë in de baon vaan Mars en aander boeteplanete (beveurbeeld de kröl in de baon; zuug de animatie heineve) waore 't oonder mie die Copernicus en Galilei tot hun theorie vaan 't heliocentrisch stèlsel brachte. Galilei zaog Mars bovedeen in 1609 door zienen telescoop, meh kós mèt dit primitief instrumint bij dees planeet neet väöl oontdèkke. In de loup vaan de zeventiende iew verbeterde de observaties; in 1659 lökden 't Christiaan Huygens um e paar details op 't oppervlak (boe-oonder de Syrtis Major, wat väöl later 'n völkaon bleek) in kaart te bringe en de rotatietied vaan de planeet vas te stèlle op oongeveer 24 oor. In 1672 zaog heer bovedeen es ierste ein vaan de poolkappe.

Groete veuroetgaank in de observatie vaan Mars woort gebook in de negentiende iew, wie telescope groeter en sjerper woorte. Dit stèlde astronome in staot echte kaarte vaan de planeet te make (zuug bove). In de twiede helf vaan de iew begóste astronome op 't Marsoppervlak rechte lijne te zien, die duuster oppervlakdedetails mètein verboonde. D'n Italiaan Giovanni Schiaparelli brach ze in 1877 in kaart en neumde ze canali. Väöl lui, ouch astronome, meinde algaw tot 't um echte kenale góng, die de Marsbewoeners hadde gegraove um 't water op hun ummer druger weurende planeet te kinne behawwe. Krachteg aonhenger vaan dees theorie waor d'n Amerikaan Percival Lowell. Al in de ierste jaore vaan de twintegste iew evels begós die theorie oet de gratie te rake. Sommege astronome zaoge ze in neet, en Eugène Antoniadi merkde in 1909 tot ze verdwene door 'nen hypermoderne, groete telescoop. De kenale bleke daan ouch geziechsbedrog, wat oontsteit doortot 't minselek oug bij oondudelek beeld de neiging heet twie punte mètein te verbinde. 't Bestoon vaan Marskenale woort definitief oontkrach door de Mariner-4-missie. Mariner 9 tuinde evels aon tot ei kenaal, Agathadaemon, wel bestoont; dit bleek 'ne reuzekloof dee me tot Valles Marineris umduipde.

Oonbemaande missies

Mèt de foto's vaan Mariner 4, wie dees, woort definitief vasgestèld tot de Marskenale neet bestoonte en tot hoeger leve op de planeet neet meugelek waor.

Mars is 't doel gewees vaan mier oonbemaande rakètte es welke planeet ouch. Mars is bovedeen 't teniel gewees vaan e groet aontal mislökde missies. Zoe zien haos alle (Sovjet)russische, 'n Europees, 'n Japanse en e groet aontal Amerikaanse missies bij de lancering vergoon, oonderweeg zoonder radiocontak geraak of bij de landing te pletter gevalle. In de astronomische wereld is zelfs e bijgeluif oontstande over 'ne "vlook vaan Mars". De gelökde missies stoon feitelek allemaol op 't conto vaan de Amerikane.

De ierste rakèt die bij Mars aonkaom waor Mariner 4 (gelanceerd 1964, bij Mars vaan 1965-7). Dees sonde kaom neet in 'n baon um de planeet meh deeg "flyby's". Dit veur zienen tied hendeg modern apparaot had oetereinloupende instruminte aon boord, meh deeg in d'n ierste plaots fotografeerwerk. De foto's vaan 't Marsoppervlak waore veur väöl lui 'n teleurstèlling: de Marskenale bestoonte neet en de planeet waor zwoer bekraterd en geologisch inactief. Leve leek neet aonwezeg en, mèt 'nen atmosfeer vaan minder es 1% d'n drök op Eerd, aamper meugelek. Mariner 6 en 7 bevestegde dat beeld: hun foto's tuinde veural vlaakdes mèt kraters, boe-op zelfs de bergkettes vaan de Maon oontbraoke. Toch sjikde de NASA 'n nui sonde nao Mars: Mariner 9. Dit waor de ierste rakèt oets in 'n baon um 'n ander planeet. Wie dit tuig in 1971 aonkaom zaog 't de ganse planeet in stöbstörm gehöld. 't Aontreffe vaan weer op Mars nuanceerde 't beeld vaan de "Doej Planeet", zeker wie de störm optrok. De bekraterde vlaakdes bleke beperk tot 't zuidelek haafroond (boe touwvalleg Mariner 6 en 7 allebei waore laanksgevloge); 't noordelek haafroond waor väöl intersanter. Bovedeen bleke enorm völkaone en klove veur te koume.

Dit maakde de NASA enthousias veur nui missies nao Mars. Dit leide tot 't Viking-program, boe-in twie sondes, die eder bestoonte oet 'nen orbiter en 'ne lander. Alleveer de tuige kaome good aon. De orbiters maakde gedetailleerde foto's vaan Mars en zien maone, de landers oonderzochte de bojem mèt versjèllende chemische experiminte. Nao 'n aontal mislökkinge ouch aon Amerikaanse kant, lanceerde me in 1996 twie sondes, de Mars Global Surveyor (orbiter) en de Pathfinder (lander), die voortgónge op de experiminte vaan de Vikings, veur väöl lieger koste. In 2001 lanceerde de NASA 2001 Mars Odyssey, dee nog ummer in wèrking is. Dat lèste gelt ouch veur d'n Europese Mars Express, dee zienen tegehenger op de Marsbojem, Beagle 2, bij de landing verging. De Mars Reconnaissance Orbiter, gelanceerd in 2005, is sinds 2006 de daarde operationeel sonde um de planeet. De recintste NASA-missie waor de Phoenix, dee in 2008 op de planeet landde.

Geplande missies

Veur de koumende jaore höbbe versjèllende ruimtevaortorganisaties missies nao Mars op staopel gezat. In 2011 krijg de Phoenix e vervolg mèt 't Mars Science Laboratory. In datzelfde jaor zal de Russisch-Chinese Phobos-Grunt gelanceerd weure um moonsters vaan Phobos nao de Eerd mèt te numme ('n experimint wat ieder mislökde mèt 't Sovjetrussisch Phobos-program oet de jaore tachteg). De ESA kump in 2018 mèt d'n ExoMars, dee in de groond moot goon baore op zeuk nao leve. 't Fins-Russisch MetNet zal d'n atmosfeer goon oonderzeuke.

Bemaande missies nao de planeet zien al tientalle jaore oonderwerp vaan speculatie. Oersprunkelek wouw de NASA, in 't verlèngde vaan 't Apollo-program, roond 1980 'ne mins op Mars zètte. Dit plan en aander planne ketsde ummer aof op geldgebrek; bovedeen kóste väöl experiminte mèt väöl gojekouper oonbemaande missies gedoon weure. Sinds 2004 weurt dao evels weer serieus naogedach, naotot president Bush ziech daoveur had oetgesproke. 't Orion-ruimtevaortuig en de Ares-rakèt zien allewijl (2009) in de tesfase; doel is um roond 2020 lui op Mars te zètte. In de wijer touwkóms dink me traon op wetensjappeleke kolonies op Mars te bouwe.

Cultuur

Astronomisch en astrologisch symbool vaan Mars.

Astrologie

In de astrologie heet Mars zien domicilie in 't starebeeld Ram en soms (allewijl same mèt Pluto) in de Sjorpión. Heer geit in verhoeging in de Steinbok. Traditioneel woort Mars in verband gebrach mèt 't elemint vuur (neet allein in de westerse, meh ouch in de Chinees astrologie), geel gal (en naovenant koleer), mèt d'n dinsdag, mèt de spiere en de geslachsdeile en mèt de mineraole arsenicum, solfer en iezer. In de modern astrologie weure aon häöm veural nog de manneleke eigesjappe wie krach, oorlogszöch, geilheid en passie touwgesjreve.

't Astronomisch en astrologisch symbool vaan Mars (zuug heineve) stèlt e zweerd en e sjèld veur. 't Is, um de astrologische connotaties die de planeet heet, algemein in gebruuk es symbool veur 't mannelek geslach en woort in de alchemie ouch es teike veur iezer gebruuk.

Fictie

Fictie euver de planeet Mars kaom sterk op geng wie in de wetensjap speculaties euver intelligent leve de run dege. 't Beeld vaan Mars es 'n stervende, verdrugende planeet brach H.G. Wells tot The War of the Worlds (1898). Wie dit book in 1938 tot huurspeul in de vörm vaan nuitsberiechte bewèrk woort, meinde väöl luusterere in paniek tot 't um ech nuits góng. Later woort 't book ouch tot film bewèrk. Ray Bradbury sjreef The Martian Chronicles. In Carl Lewis zien Space Trilogy kump Mars ouch veur. Väöl aander sciencefictionsjrievers sjreve ouch euver Mars. Tosse de Looney Tunes leep ouch 'ne Marvin the Martian; überhaupt waor en is gedeiltelek nog Marsmenneke practisch synoniem mèt boete-eerdse.

Wie in de jaore zesteg bekind woort tot Mars gei hoeger leve kós behojze, verdween de planeet gooddeils oet de sciencefiction. Toch bleef ze ouch, noe veural es objek vaan minseleke kolonisatie, stof veur touwkómsromans. Good veurbeeld is de Mars Trilogy vaan Kim Stanley Robinson. De minseleke kolonies op de planeet vechte dèks veur oonaofhekelekheid vaan de Eerd.

Boete de beuk en de films is de planeet Mars ouch in de muziek opgetrejje, wie in The Planets vaan Gustav Holst. Mars is dao, in lien mèt zien astrologisch profiel, d'n bringer vaan oorlog, en weurt veurzeen vaan helle muziek mèt väöl koper en slaagwerk en sterke, soms bitonaal, dissonante. Dit stök waor 'n inspiratie veur väöl componiste vaan filmmuziek.