Here naverokê

Gola Wanê

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Gola Wanê
Behra Wanê
Bilindî 1.646 m
Rûber 3.713 km2
Dirêjî 120 km
Firehî           80 km
Kûrahî 171 m
Qeware 6,07.1011 m3
Koordînat 38°38′00″Bk 42°49′00″Rh / 38.63333°Bk 42.81667°Rh / 38.63333; 42.81667
Gola Wanê li ser nexşeya Wan nîşan dide
Gola Wanê
Gola Wanê
Gola Wanê (Wan)
Gola Wanê li ser nexşeya Bakurê Kurdistanê nîşan dide
Gola Wanê
Gola Wanê
Gola Wanê (Bakurê Kurdistanê)
Gola Wanê li ser nexşeya Rojhilata Navîn nîşan dide
Gola Wanê
Gola Wanê
Gola Wanê (Rojhilata Navîn)
Cure Tektonîk
Girav Axtamar, Lîm, Artî, Çixatan (Gdûtz)

Gola Wanê an binavkirina herêmî Behra Wanê, goleke tektonîk a li Bakurê Kurdistanê ye ku bi teqîneke volkanîk a çiyayê volkanîk a Nemrûdê ku di serdema pêşdîrokê de qewimiye bi bendgirtina avê derketiye holê. Gol ji ava sodayî ya şor pêk tê ji gelek çemên piçûk ên ku ji çiyayên derdorê dadikevin avê werdigire. Gola Wanê yek ji çend golên endorheîk ên cîhanê ye (golên ku derketina avê tune ne) ku rûava golê 3.000 kîlometre çargoşe rûber werdigire. Bilindahiya golê ya ji asta deryayê 1.640 metre ye. Li gel bilindahiya ji asta deryayê û germahiya navînî ya mehên zivistanê ku di bin 0 °C de ye şor bûna zêde ya ava golê bi gelemperî rê li ber cemedgirtinê digire ku tenê peravên bakur hinek caran cemed digire.[1]

Gola Wanê gola herî mezin a Kurdistanê ye û gola sodayî ya herî mezinê cîhanê ye. Ji ber ava şor a sodayî ya golê cihêrengiya biyolojîk a golê sinorkirî ye. Di golê de 103 cureyên fîtoplankton, 36 cureyên zooplankton û du cûreyên masiyan dijîn. Her du cûreyên masiyan ku di golê de dijîn darex (Chalcalburnus tarichi) û masiyên zer ên bi şaxên reş in. Lêkolînên di derbarê cureyê masiya zerbelekî ya ku nû hatiye dîtin berdewam e. Li gorî lêkolînên ku di sala 2015an de hatine kirin di golê de 50 ton ûranyûm hatiye dîtin ku bihayê wî ya bazarê 7,5 milyar dolarên amerîkî ye.[2]

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Navê Gola Wanê ji aliyê erdnîgarên grek ên kevnar ve wekî Tospîtîs Lakos yan jî Arsîsa Lakos hatiye binavkirin. Gol di dîrokên cûda de bi navên wek Behra Bilind, Behra Narî, Behra Jorîn û Deryaçe (Deryaya Biçûk) hatiye binavkirin. Gol di serdema nûjen de navê xwe yê îro ji bajarê Wanê wergirtîye ku di roja îro de wekê Gola Wanê hatiye binavkirin.

Hîdrolojî û kîmya

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di roja îro de Gola Wanê di xala xwe ya herî bilind de digihîje 119 kîlomêtre dirêjahî û digihîje 80 kîlomêtre berfirehî yê.[3] Kûrahiya navînî ya golê 171 mêtre kûr e û xala herî kûr a golê 451 mêtre ye. Bilindahiya golê 1.640 mêtre bi ser asta deryayê ve ye û dirêjahiya perava golê 430 kîlomêtre ye. Rûava golê 3.755 kîlomêtre çargoşe rûber werdigire û bi giştî 607 kîlomêtrên kûp av vedihewîne.[3]

Beşa rojavayî ya golê ku beşa herî kûr ê golê ye bi hewzek mezinê ku ji 400 metre zêdetir kûrtir e ku ev hewz li bakurê rojhilatê navçeya Tetwanê û li başûrê navçeya Xelatê ye. Beşa Wanê û Girava Extamarê bi kûrahiya herî zêde bi qasî 250 metre li aliyê bakurê rojavayê golê ye ku çiqas ber peravê golê ve tê gav bi gav asta kûrahiya golê dikeve. Asta kûrahiya milê Erdîşê pir kêm e ku bi piranî ji 50 metre kêmtir e û kûrahiya herî zêde nêzîkî 150 metre ye.[4]

Ava golê bi gelemperî alkalîn e (pH 9,7-9,8) û bi sodyûm karbonat û bi xwê yên din dewlemend e.[5]

Erdnîgarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Dîmenek Gola Wanê ji satelaytê.

Gol yek ji çend golên endorheîk ên cîhanê ye ku rûava golê ji 3.500 kîlometre çargoşe mezintir e. Bilindahiya golê ya ji asta deryayê 1.640 metre bilind e. Li gel bilindahiya ji asta deryayê û herêma sar ê di demsalên zivistanê de ku germahiya herêmê dakeve bin 0ê şorbûna zêde ya avê ji xeynî çend beşên biçûk bi gelemperî rê li ber cemed girtina golê digire.[6]

Çar giravên golê, giravên bi navê Girava Axtamarê, Girava Adirê, Girava Çarpanaxê û Girava Çûkan hene.

Ava golê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gol ekosîstemeke avê ye ku hem ji ekosîstemên avên şîrîn û hem jî ji avên deryayî cuda ye. Ava golê şor û sodayî ye. Şorbûna ava golê ji sedî 19 ye û nirxa pHya golê 9,8 e. Ji ber vê yekê Gola Wanê tevî bilindahiya zêdeyê ji asta deryayê û ji ber sar bûna zêdeyê zivistanên sar cemed nagire.[7] Rêjeya ava golê li gorî avhewayê bilind dibe û dadikeve. Lê bi navînî, bilindahiya golê ya ji asta deryayê 1646 metre ye. Kûrahiya golê ya navîn 171 mêtre ye û xala wê ya herî kûr jî 451 metre ye. Bi lêkolînên dawî temenê golê nêzîkî 600 hezar sal hatiye diyarkirin.[8]

Erdnasî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Qada Gola Wanê qadeke tektonîk e ku 600 hezar sal berê ji ber tevgera xeteke jikestina mezin ên ku di nav beşên Anatoliya Rojhilat re derbas bûye û hêdî hêdî bi daketina blokeke mezin a axê çêbû ye. Qeraxa başûrê golê diyar dike ku herêma kevirê metamorfîk a herêma Girseya Bidlîsê û tebeqeyên volkanîkên di serdema Neojenê û di serdema Kuaternerê de ji hev cûda dike. Dabeşa kûr û rojava ya golê di depresyonek tektonîk de hewzeke antîdom e. Ev ji hêla devdan û pêvekirina normal-lêdana jikestinê ve hatiye çêkirin.

Ji ber ku gol li nêzîkê şikesteka Sêxala Kanîreşê ye ev yek bûye sedem ku tebeqeyên şilên helandî yên mantoya cîhanê ku di qatên jêrîn de kom bibin.[9] Ev tebeqeyên helandî heya roja îro bûye sedem ku pêvajoya guherîna axê gav bi gav berdewam bike. Li qeraxa bakurê golê serdestiya stratovolkana razandî ya Sîpanê heye. Kratera berfireh a ku volkana duyemîn a razandî ya li nêzîkî golê ye, stratovolkana Nemrûdê ye ku li aliyê rojavayê golê cih digire. Ji ber çalakiyên volkanîk ên ku di dîrokê de pêk hatine li seranserê herêmê çalakiyên hîdrotermal berdewam in[9]

Ava Gola Wanê di piraniya dîroka xwe de, heya Pleistosenê ber bi başûrê rojava ve (Çemê Miradê û di dawiyê de jî ber bi Çemê Firatê ve) derketiye. Lêbelê asta vê bendê bi demê re guherî ye ji ber ku gol ji ber lavên volkana Nemrûdê ku ber bi rojava ve ber bi Deşta Mûşê ve li pey hev herikiye rêyên derketina avê hatine girtin.

Jeomorfolojî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Dîmenek ji Çiyayê Nemrûdê û deşta bilid ê di navbera Gola Wanê û Deşta Mûşê de ku ji aliyê lavên volkanîk ve hatiye çêkirin.

Erdnîgariya hewzeya Gola Wanê korteke dorgirtî ye ku beşek ji korta Mûşê û Wanê ya berê bû. Deşta kevn a Mûş û Wanê ku herêmeke kort bû ji aliyê bakur û başûr ve ji aliyê şikestekan ve hatiye vesinor kirin. Kort bi teqînên volkanîk ên Çiyayê Nemrûdê ku bi dawiya Mîosenê ve despêkiriye û di dema Pleistosenê de berdewam kiriye û di encamê de kort a nizm a Mûşê û Wanê bi herikîna lavên volkanîkên Nemrûdê dibe du beş. Bi vê bûyera xwezayî rêya çemên li rojhilatê Çiyayê Nemrûdê ku berê beşeke ji sîstema Çemê Firatê bûn hatiye qutkirin. Ji ber ku ava li pişt benda ku ji aliyê Çiyayê Nemrûdê ve hatiye çêkirin kom dibe Gola Wanê pêk tîne ku bi vî awayî Hewzeya Girtî ya Gola Wanê çêdibe. Hewzeya Gola Wanê ji aliyê başûr ve bi çiyayên bilind ên Masîfa Bidlîsê û ji aliyê rojava ve bi çiyayên Nemrûd û Sîpanê ve hatiye dorpêçkirin.

Batîmetrî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Lêkolîna akûstîk a yekemê Gola Wanê di sala 1974an de hatiye kirin.[10]

Piştre gol bi sê herêmên fîzyografîk ên ku golê pêk tînin hatiye dabeşkirin. Herêmên fîzyografîk ên gola wiha ne:

  • Herêma peravî ya golê ku ji perava golê ve bi daketineke diyar ve berbi nava golê ve diçe (%27 ji tevahiya golê).
  • Herêma daketineke asê (%63 ji tevahiya golê).
  • Herêma hewzeya kûr ku bi kêmanî berwar e ku li herêma navendî ya rojavayê golê ye (%10 ji tevahiya golê).

Beşa herî kûr a golê hewza Tetwanê ye ku bi tevahî bi xetên şikestekan ve girêdayî ye.[10]

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gola Wanê ji aliyê erdnasên yewnaniyên kevn ve wekî Thospitis Lacus an jî Arsissa Lacus hatiye binavkirin. Gol navê xwe yê îro ji bajar an ji parêzgeha Wanê ya îro werdigire ku beşê herî zêde nav sinorên parêzgehê de ye.[11] Paytexta Mîrektiya Ûrartûyan berî zayînê de di navbera sedsalên 10 û 8an de li rojhilatê golê hatiye damezrandin. Bajarê Tûşpayê ku bajarê paytext a ûrartuyan bû li nêzî qeraxê li cihê ku bûye Keleha Wanê ya serdema navîn, li rojavayê bajarê Wanê ya îro ye. Bermahiyên bajarê Wanê yê serdema navîn heya roja îro jî li binê qûntarên başûr ên zinarê ku Keleha Wanê lê radiweste xuya dibin.

Afirîna golê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gola Wanê li aliyê rojavayê qada pêkhatina tektonîk a di navbera çiyayên Torosa Rojhilat û Aladaxê de cih digire. Li rojava û bakurê rojavayê golê çend volkanên razandî cih digirin. Çiyayê Sîpanê û Çiyayê Nemrûd a Bidlîsê yek ji çend volkanên razandî yên Bakurê Kurdistanê ne ku li rojavayê Golê Wanê ne. Nêzîkê 200 hezar sal berê ku di nîveka Serdema Qeşayê de bi teqîna çiyayê volkanîk a Nemrûdê re lavên ku ji Çiyayê Nemrûdê diherikin bi dirêjahiya zêdeyî 60 kîlomêtre herikîn bi xwe re pêk tînin. Bi herikîna lavên Nemrûdê re rêya ava di navbera geliyê Gola Wanê û Deşta Mûşê de bendek ji lavan çêdibe û Gola Wanê dest bi tijekirinê kiriye.

Keleha di bin avê de

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di sala 2017an de arkeologên Zanîngeha Wanê û tîmek binavgerên serbixwe yên ku di kûrahiya Gola Wanê lêkolîn kirine, ragihandine ku kelehekî mezin di binê golê hatiye dîtin ku bi qasî kîlometreyekî dirêj e.[12] Hatiye texmîn kirin ku ev keleh di dema ûrartûyan de ye. Keleh bi dorgirtina bajareke kevnare ve ku di wê demê de hatiye avakirin hatiye dorpêçkirin. Arkeologan texmînkiriye ku bi bilindbûna avê re ku bi hezarsalan berdewam kiriye keleh û bajarê kevnar di bin avê de mane.[12]

Xweza

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gola Wanê bi taybetmendiyên xwe ve ekosîstemeke bêhempa bi xwe ve digire. Lewma rawestgeheke girîng a balindeyên koçber e jî. Li hewza Gola Wanê werdek û qaz jî di nav de nêzîkî 240 cur balinde dema xwe ya zêdebûn û kurkbûnê li vê derê dimînin. Li gel flamîngoyan çûkên wek terî hişk û qazên kovî jî xwe li vê derê digirin. Ji germê hez dikin. Hinek ji wan bo demekê lê hinek ji wan jî her dem li vê derê dimînin.

Flamîngoyên gola Wanê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gola Wanê yek ji wan herêman e ku Flamîngo her sal di mehên havînan de koçê xwezaya golê dibin.[13]

Flamîngo û corên din ên balindeyan di mehên biharê de ji Gola Ûrmiyeyê ya Rojhilatê Kurdistanê ber bi Gola Wanê ve tên û di meha çiriya paşîn de ji ber hewaya sar ber bi Afrîkaya Bakur, Asya û Ewropayê ve koç dibin.[14] Flamîngoyên ku koçê peravên golê dibin nêzîkî pênç mehan li xwezaya golê dijîn.

Avhewa

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gola Wanê li herêma herî bilindê Bakurê Kurdistanê ye ku xwedî avhewaya parzemînî ya şil e ku di bin bandora avhewaya Deryaya Navîn de ye. Germahiya navîn a golê di meha tîrmehê de di navbera 22 û 25 °C de ye û di meha çileyê de (di bin sifirê de) di navbera -3 °C heta -12 °C dadikeve. Di hinek şevên zivistanê sar de germahiya gihîştî heya -30 °C dadikeve.

Ji ber ku gol li kêleka bajarê Wanê ye germahiya navîn di meha tîrmehê de 22,5 °C, di meha çileyê de jî -3,5 °C ye. Bi vê awayê bajêr li gorî bajarên jorîn ên Bakurê Kurdistanê mehên zivistanan bi sermahiyek nermî derbas dike. Rêjeya barana salane ya navîn a li hewzeya golê ji 400 mm heya 700 mm diguhere.[15]

Xwedîkirina golê û asta avê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Dîmenek ji Gola Wanê ku di dema firîna STS-41-G de hatiye wênekirin.

Di roja îro de gol ji aliyê çar çemên biçûk ên ku ji çiyayên derdorê golê derdikevin ve tê xwedîkirin. Gol ji aliyê bakur ve bi Çemê Bendêmahî û Çemê Geliyê Zîlan ve û ji rojhilat ve ji bi Çemê Qeraşa û Çemê Mîçingerê tê xwedîkirin. Di heman demê de di mehên biharê de bi helîna berfê re ava berfên çiyayên derdorê diherikin golê. Gol ji van her çar çeman ava herî zêde ji Çemê Geliyê Zîlan werdigire.

Di salên 90î ya sedsala 20an de asta ava golê bi awayekî neçaverêkirî 2,6 metre bilind bûye ku deverên mezin ên zeviyên çandiniyê ku nêzîkî peravên golê bûn di bin ava golê de dimînin. Berevajiyê vê yekê di sala 2000an de ava golê hinekî kêm dibe. Lêkolînerên yekem ên golê jî bal kişandine ser şopên li kêleka peravê golê ku lêkolîneran diyar kirine ku berê asta ava golê 55 mêtre ji asta îro bilindtir bûye.[16] Lêkolînên paşeroja golê piştrast kiriye ku di nîvê Serdema Qeşayê ya dawîn de, bi qasî 18 hezar sal berê asta Gola Wanê ji asta niha 72 mêtre bilindtir bûye.

Di sala 1990an de li ser Gola Wanê tîmeke lêkolînê ya navneteweyî xebitî û di binê golê de sondajên li kûrahiyê pêk anî û ji binê golê mînakên kanzayên madenê hilanîn. Yek ji encamên neçaverêkirî yên sondajê jî ev bû ku Gola Wanê 17 hezar berê hema hema bi temamî zuha bûye ziwa bûye piştre dîsa tijî bûye. Her çiqas sedemên tam ên vê bûyerê, îhtîmala zuwa bûna careke din gol û girêdana guherînên avhewayê yên li herêma Gola Wanê bi herêmên cîran re hê jî bi nîqaş bin jî piraniya lêkolîneran vê bûyerê bi guherîna avhewayê ve girê dane. Her wiha lêkolîneran diyar kiriye ku bûyerên ku 15-18 hezar sal berê li Gola Wanê qewimîne û bûyerên ku niha li Behra Mirî diqewimin dişibin hev.[17]

Werziş

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Gola Wanê hinek caran ji bo gelek werzîşên avê, keştî û werzîşên peravê re mêvandariyê dike. Werzişên ku li Gola Wanê çêbûye û werzişên avê ya herî ku tê zanîn ev in; IOC Van Grand Prix ya şampiyoniya UIM World Offshore 225 Championship û Festîvala Gola Wanê ye.

Giravên Golê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di Gola Wanê de çar girav hene:

Wêne

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • Wêneyek ji Grand Prix a UIM-IOC 2010 a li Gola Wanê.
    Wêneyek ji Grand Prix a UIM-IOC 2010 a li Gola Wanê.
  • Dîmenek ji dêra Axtamarê
    Dîmenek ji dêra Axtamarê
  • Dîmeneke Gola Wanê ji setalaytê.
    Dîmeneke Gola Wanê ji setalaytê.
  • Festîvala sala 2011an
    Festîvala sala 2011an
  • Dîmenek ji Gola Wanê û ji çûyîna rojê.
    Dîmenek ji Gola Wanê û ji çûyîna rojê.
  • Ji aliyê navçeya Ertemêtanê dîmenek golê.
    Ji aliyê navçeya Ertemêtanê dîmenek golê.
  • Dîmenek ji Bendera Axtamarê.
    Dîmenek ji Bendera Axtamarê.

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "Lake Van | History, & Facts | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 24 îlon 2024.
  2. ^ "Di binê Gola Wanê de dewlemendî radizê". web.archive.org. 19 îlon 2016. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 19 îlon 2016. Roja gihiştinê 24 îlon 2024.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  3. ^ a b Degens, E. T.; Wong, H. K.; Kempe, S.; Kurtman, F. (1 hezîran 1984). "A geological study of lake van, Eastern Turkey". Geologische Rundschau (bi îngilîzî). 73 (2): 701–734. doi:10.1007/BF01824978. ISSN 1432-1149.
  4. ^ Tomonaga, Yama; Brennwald, Matthias S.; Kipfer, Rolf (15 gulan 2011). "Spatial distribution and flux of terrigenic He dissolved in the sediment pore water of Lake Van (Turkey)". Geochimica et Cosmochimica Acta. 75 (10): 2848–2864. doi:10.1016/j.gca.2011.02.038. ISSN 0016-7037.
  5. ^ Sari, Mustafa (1 kanûna paşîn 2008). "Threatened fishes of the world: Chalcalburnus tarichi (Pallas 1811) (Cyprinidae) living in the highly alkaline Lake Van, Turkey". Environmental Biology of Fishes (bi îngilîzî). 81 (1): 21–23. doi:10.1007/s10641-006-9154-9. ISSN 1573-5133.
  6. ^ "Gola Wanê|Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). 1 çiriya paşîn 2023. Roja gihiştinê 30 çiriya paşîn 2023.
  7. ^ "Lake Van | lake, Turkey | Britannica". www.britannica.com (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 13 îlon 2022.
  8. ^ "Dergipak". Dergipak.
  9. ^ a b Toker, Mustafa; Sengor, A. M. Celal; Demirel Schluter, Filiz; Demirbag, Emin; Cukur, Deniz; Imren, Caner; Niessen, Frank (1 gulan 2017). "The structural elements and tectonics of the Lake Van basin (Eastern Anatolia) from multi-channel seismic reflection profiles". Journal of African Earth Sciences. 129: 165–178. doi:10.1016/j.jafrearsci.2017.01.002. ISSN 1464-343X.
  10. ^ a b Toker, Mustafa; Sengor, A. M. Celal; Demirel Schluter, Filiz; Demirbag, Emin; Cukur, Deniz; Imren, Caner; Niessen, Frank (1 gulan 2017). "The structural elements and tectonics of the Lake Van basin (Eastern Anatolia) from multi-channel seismic reflection profiles". Journal of African Earth Sciences. 129: 165–178. doi:10.1016/j.jafrearsci.2017.01.002. ISSN 1464-343X.
  11. ^ Inskeep, R. R.; Cottrell, Leonard (1961). "Concise Encyclopaedia of Archaeology". The South African Archaeological Bulletin. 16 (61): 19. doi:10.2307/3887414. ISSN 0038-1969.
  12. ^ a b "Ancient castle studied in Lake Van". Hürriyet Daily News (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 18 kanûna paşîn 2021.
  13. ^ "Li Gola Wanê şahîneta flamîngoyan". www.ntv.com.tr (bi tirkî). Roja gihiştinê 27 îlon 2024.
  14. ^ "Koça flamîngoyan a ji Gola Wanê dest pê kir". Rudaw.net. 12 kanûna pêşîn 2022. Roja gihiştinê 2 hezîran 2024.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (lînk)
  15. ^ Warren, John K. (2006). Evaporites: sediments, resources and hydrocarbons. Berlin: Springer. ISBN 978-3-540-26011-0.
  16. ^ "Asta Gola Wanê". Japanese Journal of Human Geography. 15 (1): 107–108. 1963. doi:10.4200/jjhg1948.15.107. ISSN 1883-4086.
  17. ^ Warren, John K. (2006). Evaporites : sediments, resources, and hydrocarbons. Internet Archive. Berlin ; New York : Springer. ISBN 978-3-540-26011-0.

Girêdanên derve

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Commons Li Wikimedia Commons medyayên di warê Gola Wanê de hene.
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Gola_Wanê&oldid=1846747" hatiye standin.