Braille

Braille
Braille
Kod; alfabe; kodkirina karakteran; pergala nivîsê; alfabeya bê tîpa biçûk û mezin ;
Welat	Fransa ;
Dema avabûnê	1824 ;
	biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre

Braille ("Brayl"), sîstema Braille, alfabeya koran, nivîsa bi xalên berz, nivîsa astengdarên çavan, sîstemeke nivîsandin û xwendinê ya taybet ji bona kêmbîn û kor û nebînayan e ku bi alîkariya hestê destlêdanê û serê tiliyan tê xwendin.

Sîstema Braille di 1829an de ji aliyê mamosteyê fransî Louis Braille ve hate çêkirin. Ew bixwe gava sê salî dibû kor bû. Di 10 saliya temenê xwe de wî li Xwendegeha Nebînayên Ciwan (Institution des Jeunes Aveugles) li Parîsê dest bi xwendinê dikir. Di 1826an de ew bû mamosteyê Xwendegehê, piştre di 1829an de sîstema nivîsa Braille, alfabeya ji bona kêmbîn û nebînayan, pêş ve bir.

Bingehên sîstema nivîsa Braille

Her herfa alfabeyeke asayî di sîstema Braille de xaneyek e. Xaneya Braille ji çargoşeyeke biçûk pêk tê û tê de şeş xalên berz hene, du hêlên stunî û sê hêlên panî. Li her hêleke stunî cihê sê xalên berz heye, li her hêleke panî jî cihê du xalên berz heye. Her xal bi hejmarek xuya dike ji bona hêsankirina hînbûna vê sîstemê; li aliyê çepê ber bi jêrê 1, 2 û 3; li aliyê rastê ber bi jêrê 4, 5 û 6. Bi vî awayî, mirov dikare heya 64 hêmayên cuda çêbike.^[1]^[2]

Xaneya sîstema Braille ji şeş xalan pêk tê.
Xaneyeke Braille ya vala.
Xaneya yekem a alfabeya Braille, hem A û hem jî hejmara 1 e. Xala reş nîşan û xala berz e, xalên din ên spî li ser kaxizê tune ne û nayên xwendin.
Tîpa X bi alfabeya Braille; xalên reş xalên berz in û hejmara wê 1346.
Meriv bi alîkariya tiliya xwe nivîsa Braille dixwîne.

Tîpên sîstema nivîsandina Braille di hemû zimanan de bi heman awayî tên wergerandin û ji aliyê çepê ber bi rastê tên xwendin (alfabeyên Braille ya erebî û kurdiya soranî û hwd jî).

Alfabeya Braille ya navneteweyî

Kovarên bi Braille li pirtûkxaneyeke giştî li Washington DC (DYA)

Xaneyên bingehîn A-J û hejmarên 1-9 û 0 di alfabeya Braille de

Tîpên bingehîn ên sîstema Braille A-J ne û bi alîkariya xalên 1, 2, 4 û 5 tên nîşandan.
⠁⠃⠉⠙⠑⠋⠛⠓⠊⠚

Xaneyên K-T

Deh tîpên bi dû de, K-T, wek deh tîpên bingehîn in, bi lêzêdekirina xala 3.
⠅⠇⠍⠝⠕⠏⠟⠗⠎⠞

Xaneyên U-Z

Pênc tîpên dawî jî wek yên bingehîn in û bi du xalên berz ên 3 û 6.
⠥⠧⠭⠽⠵

Sîstema bingehîn a nivîsa Braille

Alfabeya Braille ya navneteweyî
(li ser bingeha alfabeya zimanê fransî çêkirî ye)

a/1	b/2	c/3	d/4	e/5	f/6	g/7	h/8	i/9	j/0

k	l	m	n	o	p	q	r	s	t

u	v	x	y	z					w

Bikaranîna sîstema Braille di zimanê kurdî de û ber bi alfabeya Braille a yekgirtî

Li Başûrê Kurdistanê (Iraq)

Li gor amarên Komeleya Nabînayan li seranserê Herêma Kurdistanê 6.500 û li parêzgeha Dihokê 1.250 kêmbîn û nebîna hene. Li Hewlêr û Silêmaniyê çapxaneyên hikûmî hene pirtûkên bi Braille ji bona nabînayan çap dikin.