Самоа
Самоа
самоа. Malo Saʻoloto Tutoʻatasi o Sāmoa
ингил. Independent State of Samoa
 Самоаны байрагы |
 Самоаны гербы |
Самоаны картасы
| Девиз | Fa'avae i le Atua Samoa |
|---|---|
| Гимн | O Le Fu'a o Le Sa'olotoga o Samoa («Азатлыкны байрагъы») |
| Оноу формасы | Сайларгъан парламент монархия |
|---|---|
| О ле Ао о ле Мало | Туималеали'ифано Ваалето'а Суалауви II |
| Биринчи-министр | Фиаме Наоми Матаафа |
| Тил(лер)и | самоа тил, ингилиз тил |
| Ара шахары | Апиа 13°50′00″ к.ш. 171°45′44″ к.д. |
| Уллу шахар(лар)ы | Апия |
|---|---|
| Бютеу территориясы | 2832 км2 (дунияда 166) |
| Сууну юсю | 0,3 % |
| Сагъат бёлгеси | UTC +13 |
| Эркинлиги | Джангы Зеландиядан |
|---|---|
| 1 январда 1962 джылда |
| Бютеу халкъы (2023 джилда) | 225 681 адам |
|---|---|
| Къалынлыгъы | 70 адам/км2 |
| ААИ (2022) | 0,707 (мийик) (116-й) |
|---|---|
| Валютасы | Самоаны тала (WST) |
| ISO 3166-1 коду | WS |
|---|---|
| Домен(лер)и | .ws |
| Телефон коду | +685 |
| Халкъла арасы организациялары | БМО, МБ, ДСАО |
Самоа (самоа. Sāmoa, ингил. Samoa [səˈmoʊə]), официал аты — Бойсунмагъан кърал Самоа (самоа. Malo Sa’oloto Tuto’atasi o Samoa, ингил. Independent State of Samoa) - Шош океанны къыбыла кесегинде турган айрымкан кърал. Ара шахары — Апиа. 15 декабырда 1976 джылда Самоа Бирлешген Миллетлени Организациясына кирди.[1] 1970 джылда Миллетлени биригиуюна кошулду.
Самоаны кърал тили - самоа тил (самоа. Gagana Sāmoa).
Географиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Самоа кърал Самоа архипелагъында кюнбатыш джанында турады. Самоаны кърал территориясы эки уллу айрымканладан — Савайи (1708 км²) бла Уполу (1118,7 км²) дагъыда аланы къатындагъы 8 (5,71 км²) гитче айрымканладан къуралады. Бютеулей джер территориясы — 2832 км², суулары — 130 000 км².
Рельеф
[тюзет | къайнакъны тюзет]Самоа къралгъа кирген айрымканлада кёб юсю тау рельефы барды. Эм уллу таулары — Силисили (Савайиде) (1857 м) бла Фито (1115 м) (Уполуда).
Климаты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Самоада мылы тропик климаты барды, джылда орта температурасы — 26,5 °C, аныда джылда аплитудасы 2 °C кёп болмайды.[2] Джангур сезон ноябр бла апрелге барады. Тенгиз сууну температурасы +24 °C тюбюне тюшмейди. Майдан октябргъа пассат джел къыбыла-кюнчыгъыштан урады, ноябрдан апрелге уа шимал-кюнбатышха бурулады. Джылгъа джауум шимал-кюнбатышда - 2500 мм, айрымканланы орта таулу районалада - 5000 мм.[3]
Флора бла Фауна
[тюзет | къайнакъны тюзет]Самоа айрымканлада 775 тукъумларындан ёсюмлюк ёседи, аладан 30% эндемике саналады.
Самоаны фаунасы башха Полинезианы айрымканладача джарлыды.
Самоаны океан джуугъан суулада чабакъ кёптю. Суу джагадан узакъ кетсенг акуланы, тунецны, макрелны бла къама-чабакъны табаргъа болукъту.
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]Самоа айрымканлага адамла биринчи V ёмюрде келдиле Кюнбатыш Меланезияда орналгъан Бисмарк айрымканладан. Самоа айрымканла бири полинезияны маданияты къуралган джерледен болганды.
Европадан Самоага биринчи тюшкен 1722 джылда нидерландладан джолоучу болгъанды - Якоб Роггевен.
Политика структурасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]1960 джыл конституциа бла Самоада самоа адетлебле бла кошулуб парламент демократияды.
Къралны башчысы аты - О ле Ао о ле Мало. Бу сагъатта Самоаны башчысы 23 августан 2022 джылдан - Туималеали'ифано Ваалето'а Суалауви II. Биринчи конституциа бла Самоада эки кърал башчысыны болгъанед, алада тёрт эм сыйлы титуланны тутхан самоада матаи деген бийледенелле (tama a ʻāiga): Тупуа Тамасесе, Малиетоа, Матаафа бла Туималеалифано.
Самоаны закончыгъарыучу органы — бир палаталы парламентди. Паламентда 53 депутат барды, аланы хар 5 джил сайларгъан этелле. Правительствогъа башчылыкъ биринчи-министр этеди. 24 мая 2021 джылдан Самоаны биринчи-министыры - Фиаме Наоми Матаафа.
Сюд системалары инглиз право бла самоа адетле бла бирге кошулуб къураргъанды.
Къралда 41 сайлау округ барды, самоа тилде фаипуле айтылгъан. Самоада хар гражданлары 21 джылгъа джетселле сайлау эркинлик аладыла.
Бурун 1991 джылгъа дери къуру самоаны бийледе (матаи) сайларгъа эркинлик баред. Бу сагъатта да къуру аланы сайларгъа болады параламентке. Самоада 25 000 ден кёбрек матаи барды, аладан 5% тиширыула.
Эллени да округланы да башчила матаилле. Самоаны элде бираз джамагъат (аинга) джашайды, аладан эм сыйлы джамагъатны тамадасы элни матаи болады. Ол да башха матаи бла эллени советинде (фоно) олтурады. 10-12 эл бирге округну (итумало) къуралады. Округта эм кюшлю элни къонакъ юйде округну совети джыйылады.
Самода эртеден он бир округ барды. Хар округну матаи башчисында кесини титулы барды. Сёз ючюн:
- Аига-и-ле-Таи округу — леиатауа;
- Аана округу — туи Аана;
- Атуа округу — туи Атуа;
- Ваа-о-Фоноти округу— таламаивао;
- Палаули округу — лиломаиава;
- Сатупаитеа округу — тонумаитеа;
- Туамасага округу — малиетоа.
Биринчи Самоада эки баш партия бареды: Самоаны демакрат бирлешген партиясы (СДБП, SNDP), Адамны праваланы сакълау партия (АПСП, HRPP). 1988 джылдан сора 2021 джылгъа дери АПСП бютеу сайларгъанлада хорлагъан этеиди. 2021 джылда ахыр кеткен сайларгъанлада АПСП-ны джангы Самоа динде бирлешген (СДБ, FAST) партия хорлаганды.
Халкы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Адам саны
[тюзет | къайнакъны тюзет]Самоада 2023 джылда 225 681 адам джашает, аладан тёртен юч Уполу айрымканда.[4]
Тиллери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Самоа тили (Gagana Fa'asāmoa) бла ингилиз тил Самоада кърал тиллелле.
Дин
[тюзет | къайнакъны тюзет]Баш дин Самоада христианлыкъ — 98% адам санындан. Самоада 2020 джилда 73 муслиман джашаед.
Шахарла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Самоада джангыз бир шахар барды олда къралны ара шахары, Упоу айрымканы шимал джагада орналгъан - Апиа. Апианы адам саны - 33 минг адам.
Экономикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Самоаны экономикасы эл мюлкню экспортдан бла тыш къралланы болушлукъдан бойсунады. Джюз минг тыш къраллада джашаган самоанла 2023 джылда 253 мл доллар аширгъандыла юйге.[5] Олда Самоаны 34% бютеулюк ич эткен затны болгъанед.
Самоаны номинал бютеулюк ич продукт (БИП) 2023 джылда 0.93 миллиард долларгъа джеткенди. Адам башина БИП 2023 джылда 4,48 минг доллар болганды.[6]
Самоаны Орта банкы тала деген кърал ачханы чыгъарады. Бир тала 100 сенеден къуралады.
Маданияты
[тюзет | къайнакъны тюзет]Эртеден келген самоаны джашау халлы (фаа Самоа) бу сагаттада къалады эм уллу магъаналы зат самоаны общество бла политикада.
Спорту
[тюзет | къайнакъны тюзет]Эм белгили спорту самоада - регби бла самоан крикеты. Самоаны элледе волейболда белгилиди.
Самоаны спортсменлери иги джетишимлеге джеттиле американ реслингте, бокста, кикбоксингте бла сумода. Самоа кърал 1984 джылдан хар Джай Олимпиада оюнлагъа къошулады, алай а Олимпиада саугъаны алалмай турады.
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ https://www.un.org/ru/about-us/member-states#goto%D0%A1
- ↑ https://www.britannica.com/place/Samoa-island-nation-Pacific-Ocean
- ↑ Климат Западного Самоа
- ↑ https://tass.ru/encyclopedia/country/%D0%A1/samoa
- ↑ Samoa - Workers' Remittances, Receipts (BoP, Current US$)
- ↑ https://www.imf.org/external/datamapper/NGDPDPC@WEO/WSM?zoom=WSM&highlight=WSM
